Eurasia Joural of Veteriary Scieces www.eurasiajvetsci.org ARAŞTIRMA MAKALESİ Halk elide koruma altıa alıa Hoamlı keçisi ve oğlaklarıı calı ağırlıkları ve bazı vücut ölçüleri Bekir Gök*, Ahmet Hamdi Aktaş, İbrahim Halıcı, Hüseyi Baş Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Estitüsü, Hayvacılık Araştırma Bölümleri, 42020, Koya, Türkiye Geliş: 03.03.20, Kabul: 06.05.20 *bekir_gok@hotmail.com Öz Abstract Gök B, Aktaş AH, Halıcı İ, Baş H. Halk elide koruma altıa alıa Hoamlı keçisi ve oğlaklarıı calı ağırlıkları ve bazı vücut ölçüleri. Eurasia J Vet Sci, 20, 31, 4, 227-234 DOI:10.312/EurasiaJVetSci.20413528 Gok B, Aktas AH, Halici I, Bas H. Liveweights ad some body measuremets of Hoamlı goats ad kids protected i breeder coditios. Amaç: Bu çalışma Atalya, ve Koya illeride koruma altıa alıa 3 Hoamlı Keçisi sürüsüdeki keçi ve oğlakları calı ağırlıkları (CA) ve vücut ölçülerii tespit etmek amacıyla yapıldı. Gereç ve Yötem: Çalışmada öce 624 baş damızlık keçi ve 70 baş tekei sıfat döemi öcesi CA ları ile baş keçi ve 70 baş tekei bazı vücut ölçüleri belirledi. Daha sora baş dişi ve baş erkek oğlağı doğum ağırlığı (DA), 90 ve 180 gülük yaşlardaki CA ları ve bazı vücut ölçüleri ile gülük ortalama calı ağırlık artışları (GCAA) tespit edildi. Bulgular: Keçi ve tekelerde CA ve birçok vücut ölçüsü bakımıda hem bölgeler hem de yaşlar arasıda öemli seviyede (<0.05-) farklılıklar tespit edildi. Oğlakları CA ları yöüde bölgeler arasıda 90 gülük yaşta öemli seviyede (<) farklılıklar tespit edildi, fakat 180 gülük yaştaki farklılıklar öemsiz buludu. GCAA bakımıda bütü döemlerde bölgeler arasıda öemli seviyede (<0.05-) farklılıklar buludu. Oğlakları vücut özellikleri bakımıda bölgeler arasıdaki farklılıklar 90. güde öemli (<0.05- ), 180. güde ise buru uzuluğu (<0.002) hariç öemsiz tespit edildi. İcelee bütü özellikler yöüde erkek oğlaklarda elde edile değerler dişilere göre daha yüksek buludu (<0.05-). Öeri: Calı ağırlık ve birçok vücut ölçüsü bakımıda Atalya daki keçilerii ve Koya daki keçilerde daha yüksek değerlere sahip oldukları, yie Atalya daki oğlakları büyüme hızlarıı da ve Koya daki oğlaklarda daha fazla olduğu söyleebilir. Ayrıca, yetiştirici şartlarıda koruma altıa alıa oğlakları meradaki büyüme hızlarıı da tatmi edici seviyede olduğu ifade edilebilir. Aahtar kelimeler: Hoamlı Keçisi, oğlak, geetik kayak, calı ağırlık, vücut ölçüleri Aim: This study was coducted to determie the liveweights ad some body measuremets of Hoamlı goats ad kids i 3 flocks protected i Atalya, ad Koya provices. Materials ad Methods: I the study, liveweights of 624 does ad 70 bucks ad some body measuremets of does ad 70 bucks ad birth weights, liveweights ad some body measuremets at days 90 ad 180 ad average daily gais of male ad female kids were determied. Results: I terms of liveweights ad may body measuremets i does ad bucks, there were sigificat differeces (<0.05-) betwee the regios ad betwee the ages. With regard to liveweights i kids, there were sigificat differeces (<) betwee the regios at day 90, but there were isigificat differeces at day 180. Differeces for average daily gais betwee the regios were sigificat (<0.05-) i all periods. I terms of ivestigated body measuremets of kids, there were sigificat differeces (<0.05-) betwee regios at day 90, but the differeces were isigificat at day 180, except ose legth (<0.002). Coclusio: It ca be cocluded that i terms of LWs ad may body measuremets of goats i Atalya are high tha the goats i Koya ad, ad also the growth rates of kids i Atalya are high tha the kids i Koya ad. It ca also be expressed that the growth rates of Hoamlı kids protected i breeder coditios are i satisfactory level uder pasture coditio. Keywords: Hoamlı goat, kid, geetic resource, liveweights, body measuremets 227
Giriş Gıda ve tarım içi hayva geetik kayaklarıı temel rollerii ve değerlerii taımasıda, özellikle, oları mevcut ve gelecek esiller içi gıda güveliğie katkıları, gıda güveliği ve kırsal toplulukları sürdürülebilir geçimleri üzerie bu kayakları kaybı ve erozyouda kayaklaa tehditleri farkıda olmak büyük öem arz etmektedir (FAO 2007). Türkiye doğal ve ekoomik şartları, tarımsal yapısı ve geleekleri ile keçi yetiştiriciliğii yaygı olarak yapılmasıa elverişli bir ülkedir. Türkiye de Kıl ve Hoamlı keçileri çoğulukla orma içi dağlık arazilerde eredeyse masrafsız olarak yetiştirilmektedir. Fakat ormaları sürdürülebilir kullaımı içeriside keçi yetiştiriciliğii mutlak suretle var olması gerektiği yeteri kadar alaşılamamıştır. Gerçekte düyadaki gelişmeler bu yödedir (Akbağ 2010, Gülü ve Alaşa 2010, Toluay ve Ayha 2010). Hayvasal protei açığıı kapatılmasıda Türkiye i koyu ve keçide daha fazla yararlamaı yollarıı araması ve bulması gerekmektedir (Akma ve ark 2006). Buu gerçekleştirirke isaları keçi eti hakkıdaki öyargılarıı ortada kaldırarak, olumlu yölerii göstermek kadar, oğlaklarda et kayağı olarak yararlama düşücesii de geliştirilmesi ve bu yöde plalamalar yapılması gerekir (Morad- Fehr ve ark 2004, Atay ve ark 2007). Türkiye de yaklaşık 10 milyo baş ola keçi mevcuduu yaklaşık olarak %90 ıı Kıl keçileri oluşturmaktadır (TUİK 20). Hoamlı keçisi, Hoamlı Yörükleri tarafıda güümüze kadar az sayıda da olsa Toros Dağları etekleride saf olarak yetiştirilmiş ve korumuştur. Kıl keçisii bir varyetesi olarak bilie Hoamlı keçisii yapıla araştırmalar soucu farklı bir geotip olduğu belirlemiş ve 2005 yılıda itibare de Gıda, Tarım ve Hayvacılık Bakalığı tarafıda yerli hayva geetik kayağı olarak öce Koya ili, daha sora da Atalya ve illeride halk elide koruma altıa alımıştır (Aoim 2009). Fakat Hoamlı keçileri üzeride yapıla çalışmaları sayısı heüz yeterli değildir. Bu yüzde öemli bir yerli geetik kayak ola Hoamlı keçisi üzeride daha çok sayıda ve detaylı çalışmalara ihtiyaç bulumaktadır. Bu çalışma, hayva geetik kayağı olarak farklı illerde halk elide koruma altıa alıa Hoamlı sürülerideki keçi ve oğlakları calı ağırlıkları ve bazı vücut ölçülerii tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Gereç ve Yötem Bu çalışma, Evcil Hayva Geetik Kayaklarıı Yeride Koruması ve Sürdürülebilir Kullaılması rojesi kapsamıda, Atalya, ve Koya illeride koruma altıa alıa 3 Hoamlı keçisi sürüsüde 2014 yılıda yürütüldü. rojede sürü büyüklüklerie göre Atalya ve Koya İlleride sırasıyla 204 baş keçi ve 20 şer baş teke, da ise 194 baş keçi ile 16 baş teke koruma altıa alıdı. Çalışmada Atalya, ve Koya da sırasıyla 5, 168 ve 201 baş (toplam 624 baş) keçi ile 29, 16 ve baş (toplam 70 baş) tekei sıfat döemi öcesi CA ları, baş keçi (her sürüde baş) ve 70 baş tekei bazı vücut ölçüleri belirledi. Oğlaklarla ilgili olarak ise baş tekiz dişi ve baş tekiz erkek (her sürüde baş erkek baş dişi) oğlağı DA, 90. ve 180. gülerdeki CA ları ve GCAA ları ile bazı vücut ölçüleri tespit edildi. Keçileri vücut ölçüsüü tespit etmek içi her bölge ve her yaşta rastgele ve eşit sayıda keçi, oğlakları vücut ölçüsüü tespit etmek içi de her bölge ve her cisiyette rastgele eşit sayıda oğlak seçildi. Oğlaklarda doğum ağırlığı (doğumu takibe ilk 24 saat içide), sütte kesim (90. gü) ve 180. gü ağırlığı ile keçi ve tekeleri ergi calı ağırlıkları 100 grama hassas terazi ile tartılarak belirledi. Vücut ölçüleride cidago yüksekliği, sağrı yüksekliği, vücut uzuluğu, göğüs çevresi, göğüs deriliği ve kürekler arkası göğüs geişliği ve buru uzuluğu ölçüleri Özca (1989) u bildirdiği yöteme göre ölçü bastou ve şerit metre yardımı ile ölçüldü. İstatistik aalizler Miitab (Release 16.1.1 for Widows) paket programı ile E Küçük Kareler yötemie göre aaliz edildi. Aalizlerde kullaıla matematik modeller aşağıda verildi. Ergi calı ağırlık ve vücut ölçüleri içi Model-I, oğlakları büyüme özellikleri ve vücut ölçüleri içi ise Model-II kullaıldı. Model I; Yijk= μ + ai + bj + eijk Burada Yijk: i. bölgede j. yaşta k. bireyii feotipik değeri, μ: populasyo ortalaması, ai: bölgei etkisi, bj: yaşı etkisi, eijk: hata etkisii ifade etmektedir. Model II; Yijk= μ + ai + bj + eijk Burada Yijk: i. bölgede j. cisiyette k. bireyii feotipik değeri, μ: populasyo ortalaması, ai: bölgei etkisi, bj: cisiyeti etkisi, eijk: hata etkisii ifade etmektedir. Gruplar arası ortalamaları farklılıkları Tukey Testi ile belirledi. <0.05 değeri öem sıırı kabul edildi. Bulgular Keçi ve tekeleri CA ları Tablo 1, keçi ve tekeleri bazı vücut ölçüleri Tablo 2 ve Tablo 3, oğlaklarıı farklı periyotlardaki CA ları ve GCAA ları Tablo 4, 90 ve 180 gülük yaştaki bazı vücut ölçüleri ise Tablo 5 ve Tablo 6 da verildi. Atalya daki keçileri CA ortalaması diğer 2 ildeki keçileri CA ortalamasıa göre öemli seviyede (<) daha yüksek buludu. Tekeleri CA ları bakımıda e yüksek ortalama da tespit edildi (<0.028). Yaşı artması ile birlikte hem keçileri hem de tekeleri CA larıı öemli seviyede 228
Atalya Koya Yaş 1.5 2.5 3.5 4.5 5.5 Geel Tablo 1. Hoamlı keçisi ve tekelerii calı ağırlıkları, kg. 5 168 201 68 140 206 127 83 624 Keçiler EKO ± 72.3 ± 0.43 a 63.0 ± 0.55 b 64.6 ± 0.47 b 54.3 ± 0.80 d 62.5 ± 0.57 c 67.4 ± 0.46 b.2 ± 0.58 a 73.7 ± 0. a 66.6 ± 0.29 EKO: E Küçük Kareler Ortalaması, : Stadart Hata, a, b, c, d: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki bakımda öemlidir (<0.05). (<) arttığı, gelişmei 4.5 yaşa kadar devam ettiği belirledi (Tablo 1). Koya daki keçileri cidago ve sağrı yükseklikleri ile buru uzuluğua ait değerler diğer 2 ildeki ortalamaya göre öemli seviyede (<0.002-) daha düşük buludu. Gö- 29 16 33 17 13 7 70 Tekeler EKO ± 95.4 ± 1.72 b 103.1 ± 2.55 a 96.3 ± 1.94 ab 0.028 69.2 ± 1.57 c 97.0 ± 2.27 b 111.3 ± 2.51 a 1.7 ± 3.56 a - 98.3 ± 1.34 ğüs çevresi bakımıda Atalya daki keçileri ortalaması diğer 2 ildeki ortalamaya göre öemli seviyede (<0.006) daha yüksek belirledi. Vücut uzuluğu arasıdaki farklılıklar da her 3 bölge arasıda da birbiride istatistiki olarak öemli seviyede (<) farklı buludu ve e yüksek uzuluk yie Atalya daki keçilerde tespit edildi. Yaşı artması ile birlikte keçileri göğüs geişliği hariç diğer vücut ölçülerii de öemli seviyede (<) arttığı, bu artışı geellikle 5.5 yaşa kadar devam ettiği belirledi (Tablo 2). Tablo 3 icelediğide birçok vücut ölçüsü bakımıda e yüksek değerleri daki tekelere ait olduğu görüldü. Yaşı artması ile birlikte tekeleri vücut ölçülerii de öemli seviyede (<) arttığı, bu artışı birçok vücut ölçüsü bakımıda geellikle 3.5 yaşa kadar devam ettiği belirledi. Hoamlı oğlaklara ait e yüksek doğum ağırlığı ortalaması daki oğlaklarda tespit edildi, 90 ve 180. gülerdeki CA ları bakımıda e yüksek ve e düşük değerler sırasıyla Atalya ve Koya illeride buludu. GCAA bakımıda farklı periyotlarda bölgeler arasıda öemli seviyede (<0.05-) farklılıklar buludu. Sütte kesime kadar ve doğum-180. gü arasıdaki e yüksek GCAA değeri Atalya daki oğlaklarda tespit edildi (Tablo 4). Tablo 2. Hoamlı keçilerii bazı vücut ölçüleri, cm (EKO±) Cidago Sağrı Vücut Buru Çevresi Deriliği Geişliği Atalya 81.7 a 83.6 a 102.8 a 36.0 21.7 86.8 a 21.0 a 81.6 a 82.9 a 98.8 b 35.3 21.1 84.2 b 21.5 a Koya 78.5 b 80.1 b 99.1 b 34.8 21.3 81.4 c 18.9 b 0.70 0.66 0.96 0.37 0. 0.63 0. 0.002 0.006 0.091 0.244 Yaş 1.5 76.6 b 78.1 a 93.9 b 33.2 b 20.9 80.1 b 19.2 b 2.5 79.9 ab 82.0 ab 99.8 a 35.0 ab 21.1 84.3 a 20.4 ab 3.5 81.1 a 82.6 a 101.1 a 35.6 a 21.1 86.3 a 20.5 a 4.5 82.0 a 83.3 a 102.3 a 36.7 a 21.6 84.9 a 21.1 a 5.5 83.2 a 85.1 a 104.0 a 36.5 a 22.0 85.0 a 21.1 a 0.90 0.85 1.23 0.48 0.33 0.81 0.32 0.124 Geel 80.6 82.2 100.2 35.4 21.3 84.1 20.5 0.40 0.38 0.55 0.21 0. 0.36 0.14 a, b, c: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki olarak öemlidir (<0.05). 229
Tablo 3. Hoamlı tekeleri bazı vücut ölçüleri, cm (EKO±) Cidago Sağrı Vücut Buru Çevresi Deriliği Geişliği Atalya 29 88.4 ± 1.36 ab 90.4 ± 1.49 ab 107.5 ± 1.05 b 38.1 ± 0.34 b 23.8 ± 0.26 a 90.4 ± 0.72 ab 21.7 ± 0.23 b 16 92.2 ± 2.02 a 93.6 ± 2.22 a 114.9 ± 1.56 a 39.6 ± 0. a 24.6 ± 0.39 a 92.1 ± 1.07 a 23.1 ± 0.34 a Koya 85.9 ± 1.54 b 87.3 ± 1.69 b 110.3 ± 1.19 b 37.8 ± 0.38 b 23.9 ± 0.30 a 88.6 ± 0.82 b 22.3 ± 0.26 ab 0.028 0.049 0.006 0.199 0.018 0.002 Yaş 1.5 33 82.3 ± 1.24 b 84.4 ± 0.43 b 98.0 ± 1.37 c 34.2 ± 0.31 c 21.4 ± 0.24 c 82.3 ± 0.66 c 20.2 ± 0.21 b 2.5 17 87.1 ± 1.80 ab 88.2 ± 0.43 ab 109.9 ± 1.98 b 37.5 ± 0.45 b 24.2 ± 0.35 b 90.1 ± 0.95 b 22.7 ± 0.30 a 3.5 13 93.2 ± 1.99 a 94.7 ± 0.43 a 118.5 ± 2.19 a 40.8 ± 0. a.7 ± 0.39 a 94.9 ± 1.06 ab 22.7 ± 0.33 a 4.5 7 92.7 ± 2.82 a 94.4 ± 0.43 a 117.1 ± 3.10 a 41.5 ± 0.70 a.1 ± 0.55 ab 94.1 ± 1. a 23.9 ± 0.47 a Geel 70 88.8±1.06 90.4±1.16 110.9±0.82 38.5±0.26 24.1±0.21 90.3±0.56 22.4±0.17 a, b, c: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki olarak öemlidir (<0.05) Oğlakları icelee vücut özellikleri bakımıda bölgeler arasıdaki farklılıkları 90. güde öemli (<0.05-), 180. güde ise buru uzuluğu hariç (<0.002) öemsiz olduğu belirledi. Sütte kesime kadar e düşük vücut ölçüleri geellikle Koya daki oğlaklarda tespit edildi (Tablo 5 ve 6). Hem CA hem de vücut ölçüleri bakımıda erkek oğlakları dişilerde daha yüksek değerlere sahip olduğu belirledi (<0.05-, Tablo 4 ve 6). Tartışma Keçi ve tekeleri calı ağırlıkları Türkiye de keçiler üzeride yapıla çalışmalarda ergi CA lar Hoamlı keçi ve tekeleride 72.0 ve 97.0 kg (Aoim 2009), 63.5 ve 77.3 kg (Elmaz ve ark 2012a), 52.6 ve 73.8 kg (Alizadehasl ve Üal 2011); Kıl keçisi ve tekeleride.2 ve Tablo 4. Hoamlı oğlaklarıı farklı periyotlardaki calı ağırlıkları ve gülük ortalama calı ağırlık artışları, (EKO±). Calı Ağırlıklar (kg) Gülük Ortalama Calı Ağırlık Artışları (g) Doğum Ağırlığı 90.Gü 180. Gü 0-90. Gü 90-180. Gü 0-180. Gü Atalya 4.04 b 26.2 a 40.1 246 a 5 b 201 a 5.24 a 24.1 b 38.8 210 b 163 ab 187 b Koya 4. b 22.1 c 38.3 199 b 180 a 190 ab 0.089 0.40 0.71 4.3 7.1 3.9 0.166 0.042 0.031 Cisiyet Dişi 4.26 22.1 36.2 199 6 178 Erkek 4.68 26.1 41.9 238 176 207 0.073 0.33 0.58 3.5 5.8 3.2 Geel 1 4.47 24.1 39.1 218 166 192 0.051 0.23 0.41 2.5 4.1 2.2 a, b, c: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki olarak öemlidir (<0.05) 230
Tablo 5. Hoamlı oğlaklarıı 90 gülük yaştaki bazı vücut ölçüleri, cm (EKO±). Cidago Sağrı Vücut Buru Çevresi Deriliği Geişliği Atalya 56.5 a 58.2 a 65.4 a 21.4 a.9 a 60.6 a.7 a 55.7 a 57.6 a 64.1 b 20.9 b.3 b 60.4 a.0 b Koya 53.0 b 55.0 b 64.0 b 20.4 b.0 b 57.6 b 14.4 c 0.27 0.28 0.38 0.14 0.12 0.31 0.12 0.017 Cisiyet Dişi 53.5 55.3 63.3 20.3.0 58.2 14.8 Erkek 56.6 58.5 65.6 21.5.7 60.8.2 0.22 0.23 0.31 0.12 0.09 0. 0.10 0.003 Geel 1 55.1 56.9 64.5 20.9.4 59.5.0 0.59 0.16 0.21 0.08 0.07 0.17 0.06 a, b, c: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki olarak öemlidir (<0.05) 64.1 kg (Cam ve ark. 2010), Kıl keçileride 42.3 kg (Oral ve Altıel 2006), 42.2 kg (Toplu ve Altıel 2008), 55.3 kg (Teki ve Garip 2013); Norduz keçileride 41.3 kg (Bigöl ve ark 2011) ve Kilis keçileride ise 56.4 kg (Aktepe 2009) olarak tespit edilmiştir. Mevcut çalışmada tespit edile ergi CA lar Hoamlı, Kıl, Norduz ve Kilis keçileri ile yapıla ve yukarıda bahsedile diğer çalışmalarda teke ve keçiler içi bildirile CA değerlerii tamamıda daha yüksek bulumuştur. Bu çalışmada Hoamlı teke ve keçileride bulua CA değerleri Türkiye Evcil Hayva Geetik Kayakları Kataloğu kitabıda (Aoim 2009) ergi tekeler içi bildirile değere (97.0 kg) bezer, ergi keçiler içi bildirile değerde (72.0 kg) ise düşük tespit edilmiştir. Katalogda keçileri CA değerlerii daha yüksek olmasıı muhtemel sebebi ise bildirile değerleri 3-5 yaşlı ergi keçi ve tekelere ait olmasıdır. Mevcut çalışmada yaşı artması ile birlikte hem Tablo 6. Hoamlı oğlaklarıı 180 gülük yaştaki bazı vücut ölçüleri, cm (EKO±) Cidago Sağrı Vücut Buru Çevresi Deriliği Geişliği Atalya 64.9 66.2 81.0 27.4 17.6 69.0 16.4 ab 64.7 66.1 80.2 27.7 17.8 68.6 16.8 a Koya 65.4 66.6 80.1 27.7 17.7 68.8 16.0 b 0.46 0. 0.74 0.23 0.18 0.48 0.14 0.390 0.729 0.651 0.700 0.637 0.848 0.002 Cisiyet Dişi 63.6 64.7 78.7 27.1 17.4 67.8 16.1 Erkek 66.4 67.9 82.1 28.1 17.9 69.8 16.7 0.38 0.41 0.60 0.19 0. 0.39 0.12 0.020 0.002 Geel 1 65.0 66.3 80.4 27.6 17.7 68.8 16.4 0.26 0.23 0.42 0.13 0.10 0.27 0.008 a, b: Ayı sütuda farklı harfle gösterile ortalamalar arasıdaki farklar istatistiki olarak öemlidir (<0.05). 231
keçileri hem de tekeleri CA ları öemli seviyede (<) artmış, gelişme 4.5 yaşa kadar devam etmiştir (Tablo 1). Bezer souçlar bazı çalışmalarda da tespit edilmiştir (Toplu ve Altıel 2008, Ceyha ve Karadağ 2009, Syma 2010, Bigöl ve ark 2011). Keçileri ergi yaştaki CA ları bakımıda hem mevcut çalışmada farklı illerde tespit edile değerler hem de farklı çalışmalarda bildirile değerler arasıdaki farklılıklar geetik kapasite, iklim ve mera şartlarıdaki farklılıklar gibi edelerde kayaklaabilir. Keçi ve tekeleri vücut ölçüleri Mevcut çalışmada ergi keçi ve tekelerde tespit edile vücut ölçüleri Alizadehasl ve Üal (2011) ı Hoamlı keçi ve tekeleride buldukları değerlerde daha yüksek olmuştur. Mevcut çalışmadaki 3.5 yaşlı keçiler ve 2.5 yaşlı tekelere ait cidago yüksekliği, sağrı yüksekliği ve vücut uzuluğu değerleri Elmaz ve ark. (2012a) i 3.5 yaşlı keçiler ve 2.1 yaşlı tekeler içi bildirdikleri değerlere yakı, göğüs çevresi ise daha yüksek tespit edilmiştir. Fakat bu çalışmadaki ergi yaştaki (3.5-4.5 yaşlı) keçileri göğüs çevresi hariç diğer vücut ölçüleri. (2011) ı ergi yaştaki keçiler içi bildirdiği değerlerde daha düşük bulumuştur. Yie, mevcut çalışmadaki cidago yüksekliği ve vücut uzuluğua ait değerler Aoim (2009) tarafıda ergi yaştaki Hoamlı keçisi ve tekesi içi bildirile değerlere değerlere yakıdır. Buula birlikte mevcut çalışmada teke ve keçileri vücut ölçülerie ait değerler yerli keçilerimizde Kıl keçisi, Norduz keçisi ve Kilis keçisi ile yapıla çalışmalarda (Aoim 2009, Cam ve ark 2010, Bigöl ve ark 2011, Alizadehasl ve Üal 2011, Teki ve Garip 2013) bildirile değerlerde daha yüksek bulumuştur. Bu souçlar ve mevcut literatür bilgileri ışığıda diğer yerli keçilerimize göre Hoamlı keçisii daha yüksek yapılı, daha iri cüsseli ve daha fazla calı ağırlığa sahip olduğu söyleebilir. Oğlakları calı ağırlıkları Türkiye de Kıl keçisi, Hoamlı keçisi ve Kilis keçisi oğlaklarıı ekstasif ve yarı etasif şatlardaki büyümelerii icelemek amacıyla bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda, oğlakları 90 gülük yaştaki sütte kesim ağırlıkları Hoamlı keçisi dişi oğlaklarıda 19.5-23.4 kg, erkekleride 22.7-27.1 kg ( 2011, Elmaz ve ark 2012b, 2014a) ve ıslah çalışması yürütüle sürülerdeki oğlaklarda geel olarak 20.2 kg ( 2014b); Kıl keçisi oğlaklarıda 12.5-22.8 kg (Oral ve Altıel 2006, Şimşek ve Bayraktar 2006, Toplu ve Altıel 2008, Tatar ve ark 2009, Gürsoy ve ark 2011, Erdura ve Yama 2012, Atay ve ark 2013, Erte ve Yılmaz 2013, Yılmaz ve ark 2013); Kilis keçisi oğlaklarıda ise 19.9 kg (Gürsoy ve ark 2011) olarak bulumuştur. Oğlakları ekstasif şartlarda 180 gülük yaştaki CA ları koruma sürüsüdeki Hoamlı keçisi oğlaklarıda 35.3-38.0 kg ( 2014a); Kıl keçisi oğlaklarıda 18.8-26.8 kg (Oral ve Altıel 2006, Şimşek ve Bayraktar 2006, Toplu ve Altıel 2008, Erdura ve Yama 2012, Erte ve Yılmaz 2013, Gökdal ve ark 2013, Yılmaz ve ark 2013); Kilis keçisi oğlaklarıda ise 21.3 kg (Gürsoy ve ark 2011) olarak tespit edilmiştir. Mevcut çalışmada 90 ve 180 gülük yaşlarda tespit edile CA değerleri yukarıda Hoamlı oğlakları içi belirtile çalışmalarda tespit edile değerlerle geellikle bezer, Kıl keçisi ve Kilis Keçisi oğlakları içi bildirile değerlerde ise geellikle daha yüksek bulumuştur. Oğlakları gülük calı ağırlık artışları Hoamlı keçisi ve Kıl keçisi oğlaklarıı sütte kesime kadar büyümelerii tespit etmek içi yapıla bazı çalışmalarda GCAA ları koruma altıa alıa Hoamlı sürülerideki oğlaklarda 203-231 g ( 2014a, 2014c), ıslah çalışması yürütüle sürülerdeki oğlaklarda 1-184 (Gök ve ark 2014b, 2014c), Kıl Keçisi oğlaklarıda ise 103-147 g olarak bulumuştur (Şimşek ve Bayraktar 2006, Erte ve Yılmaz 2013, Gökdal ve ark 2013). Mevcut çalışmada sütte kesime kadar tespit edile GCAA değerleri yukarıda Kıl keçisi içi bildirile değerlerde ve Hoamlı keçisi oğlaklarıda ıslah çalışması yürütüle sürülerde elde edile değerde yüksek ( 2014b, 2014c), fakat koruma altıa alıa sürülerdeki oğlaklar içi bildirile ( 2014a, 2014b) değerlere yakı bulumuştur. Kıl keçisi oğlaklarıı ekstasif şatlardaki (mera döemideki) büyümelerii icelemek amacıyla yapıla bazı çalışmalarda (Şimşek ve Bayraktar 2006, Erte ve Yılmaz 2013, Gökdal ve ark 2013) oğlakları GCAA ları 54-99 g olarak tespit edilmiştir. GCAA ları, Norduz oğlaklarıda ekstasif şartlarda 56 gü süre ile yapıla bir çalışmada (Daskira ve ark 2010) 132 g, yie ekstasif şartlarda Kilis Keçisi oğlaklarıda 30 g (Gürsoy ve ark 2011) olarak bildirilmiştir. Mevcut çalışmada elde edile GCAA değerleri yukarıda ifade edile çalışmaları tamamıda daha yüksek bulumuştur. Farklı çalışmalarda oğlakları büyümeleri arasıdaki farklılıklar geetik kapasite, iklim ve coğrafi farklılıklar, mera şartları ve otlatma sürelerideki farklılıklarda kayaklaabilir. Oğlakları vücut ölçüleri Türkiye de yapıla çalışmalarda oğlakları 90 gülük yaştaki vücut ölçüleride cidago yüksekliği, göğüs çevresi ve vücut uzuluğu sırasıyla Hoamlı Keçisi oğlaklarıda 61.8-65.9, 62.6-66.2, 62.8-66.7 cm ( 2011); 62.3, 62.2, 64.4 cm (Elmaz ve ark 2012a); 53.9-54.5, 64.1-65.9, 57.6-58.6 cm ( 2014a); Kıl Keçisi oğlaklarıda 48.8, 43.1, 45.3, 43.4 cm (Şimşek ve Bayraktar 2006); 44.7, 52.2, 45.1 cm (Yılmaz ve ark 2013); Kilis Keçisi oğlaklarıda 48.7,.8, 46.1 cm (Barıtcı ve Eliçi 2002) olarak tespit edilmiştir. Ayı özellikler 180 gülük yaştaki Kıl keçisi oğlaklarıda 52.7, 62.5,.8 cm (Şimşek ve Bayraktar 2006); 52.3, 65.7, 53.2 cm (Yılmaz ve ark 2013); Hoamlı keçisi oğlaklarıda 61.5-65.1, 77.7-82.5, 64.9-69.9 cm ( 2014a); Kilis keçisi oğlaklarıda 52.9, 56.8,.9 cm (Barıtcı ve Eliçi 2002) 232
olarak bulumuştur. Mevcut çalışmada oğlaklarda 90 ve 180 gülük yaşta tespit edile cidago yüksekliği, göğüs çevresi ve vücut uzuluğu ölçüleri yukarıda zikredile çalışmalarda Hoamlı oğlakları içi bildirile değerlere geellikle bezer, diğer ırklar içi bildirile değerlerde ise daha yüksek bulumuştur. Öeriler Bu çalışmaı soucua göre, calı ağırlık ve birçok vücut ölçüsü bakımıda Atalya daki Homalı keçilerii ve Koya daki keçilerde daha yüksek değerlere sahip oldukları, yie Atalya daki oğlakları büyüme hızlarıı da ve Koya daki oğlaklarda daha fazla olduğu söyleebilir. Ayrıca, yetiştirici şartlarıda koruma altıa alıa oğlakları meradaki büyüme hızlarıı da tatmi edici seviyede olduğu ifade edilebilir. Teşekkür Bu çalışma, Gıda Tarım ve Hayvacılık Bakalığı, Tarımsal Araştırmalar ve olitikalar Geel Müdürlüğü tarafıda TAGEM/HAYSÜD/05/A01/02/01-0 umaralı proje kapsamıda desteklemiştir. Kayaklar Akbağ HI, Bayteki H, 2010. Güahları keçiye yükledik! Ulusal Keçicilik Kogresi, 24-26 Hazira Çaakkale, Türkiye, pp: 426-430. Akma N, Aksoy F, Şahi O, Kaya ÇY, Erdoğdu G, 2006. Cumhuriyetimizi 100. Yılıda Türkiye i Hayvasal Üretimi. TDSYMB Yayıları No:4, Akara, Türkiye, pp: 89-90. Aktepe T, 2009. Kilis keçileride aatomik morfolojik ve fizyolojik adaptasyo parametrelerii saptaması üzerie bir araştırma. Yüksek Lisas Tezi, Çukurova Üiversitesi Fe Bilimleri Estitüsü, Adaa, Türkiye. Alizadehasl M, Üal N, 2011. Kilis, Norduz ve Hoamlı keçileride bazı morfolojik özellikler. Lalaha Hay Araşt Est Derg, 51, 81-92. Aoim, 2009. Türkiye Evcil Hayva Geetik Kayakları Taıtım Kataloğu. Gıda, Tarım ve Hayvacılık Bakalığı Tarımsal Araştırmalar ve olitikalar Geel Müdürlüğü Akara, Türkiye, pp: 82-83. Atay O, Gökdal Ö, Ere V, 2007. Kıl Keçisi erkek oğlaklarıda besi gücü ve karkas özellikleri. 5. Ulusal Zooteki Bilim Kogresi, 5-8 Eylül 2007, Va, Türkiye. Atay O, Gökdal Ö, Özuğur AK, Ere V, 2013. Yetiştirici koşullarıda Alpi x Kıl Keçi melezi (F1), Saae x Kıl Keçi melezi (F1) ve saf Kıl keçileri kimi özelliklerii karşılaştırılması. 8. Ulusal Zooteki Bilim Kogresi. 5-7 Eylül 2013, Çaakkale, Türkiye, pp: 366-372. Barıtcı İ, Eliçi A, 2002. Kilis keçisi oğlaklarıda doğumda, 3 ve 6 aylık yaşta vücut ölçüleri arasıdaki ilişkileri kaoik korelasyo metodu ile araştırılması. GOÜ Ziraat Fak Derg, 19, 137-144. Bigöl M, Gökdal O, Aygü T, Yılmaz A, Daşkira İ, 2011b. Some productive characteristics ad body measuremets of Norduz goats of Turkey. Trop Aim Health rod, 44, 545-5. Cam MA, Olfaz M, Soyda E, 2010. ossibilities of usig morphometrics characteristics as a tool for body weight predictio i Turkish Hair goats (Kıl keçi). Assia J Aim Vet Adv, 5, 52-59. Ceyha A, Karadağ O, 2009. Marmara Hayvacılık Araştırma Estitüsüde yetiştirile Saae keçileri bazı taımlayıcı özellikleri. Akara Üiv Zir Fak Tarım Bil Derg,, 196-203. Daskira I, Bigol M, Karaca S, Yilmaz A, Ceti AO, Kor A, 2010. The Effect of feedig system o fatteig performace, slaughter, ad carcass characteristics of Norduz male kids. Trop Aim Health rod, 42, 1459-1463. Elmaz Ö, Saatcı M, Dağ B, Aktaş AH, Ata A, Gülay MŞ, Gök B, 2012b. Some descriptive characteristics of a ew goat breed called Hoamli i Turkey. Trop Aim Health rod, 44, 1913-1920. Elmaz Ö, Saatcı M, Mamak N, Dağ B, Aktaş AH, Gök B, 2012a. The determiatio of some morphological characteristics of Hoamlı goat ad kids, defied as a ew idigeous goat breed of Turkey. Kafkas Üiv Vet Fak Derg, 18, 481-485. Erdura H, Yama B, 2012. Dağlık şartlarda Kıl x Kıl, Saae x Kıl ve Alpi x Kıl melezlerie ait büyüme, yaşama gücü özellikleri ve vücut ölçülerii karşılaştırılması. Uluslararası Türk ve Akraba Topluluklar Zooteki Kogresi, 11-13 Ekim 2012,, Türkiye, p:. Erte Ö, Yılmaz O, 2013. Ekstasif koşullarda yetiştirile Kıl keçisi oğlaklarıı yaşama gücü ve büyüme performaslarıı araştırılması. YYU Vet Fak Derg, 24, 109-112. FAO, 2007. Global pla of actio for aimal geetic resources ad the Iterlake declaratio. http://www.fao.org/3/aa1404e.pdf, Erişim tarihi: 06.02.20. Gök B, Aktaş AH, Baş H, Dursu Ş, Halıcı İ, 2014c. Islah çalışması yürütüle Hoamlı Keçisi sürülerideki keçilerii döl verimi ve calı ağırlıkları ile oğlakları büyüme ve yaşama gücü özellikleri. Uluslararası Mezopotamya Tarım Kogresi, 22- Eylül 2014, Diyarbakır, Türkiye, pp: 264-265. Gök B, Aktaş AH, Dursu Ş, 2011. Risig star of the Taurus Moutais: Hoamli goats. RBI 8th Global Coferece o the Coservatio of Aimal Geetic Resources, 4-8 October 2011, Tekirdağ, Turkey, pp: 65-72. Gök B, Aktaş AH, Halıcı İ, Baş H, Dursu Ş, 2014b. Halk elide koruma altıa alıa veya ıslah çalışması yürütüle Hoamlı Keçisi sürülerideki oğlakları büyüme özellikleri. Uluslararası Mezopotamya Tarım Kogresi, 22- Eylül 2014, Diyarbakır, Türkiye, pp: 263-264. Gök B, Dursu Ş, Aktas AH, Halıcı İ, Baş H, 2014a. Growth performace ad body measuremet of Hoamlı Goat kids protected as a ative aımal geetic resource kept i breeder coditios i Turkey. Europea Regioal Coferece o Goats, 7-13 Nisa 2014, Debrece, Macarista, p: 58. Gökdal Ö, Atay O, Özuğur AK, Ere V, 2013. Yetiştirici koşul- 233
larıda Kıl, Saae x Kıl ve Alpi x Kıl melezi oğlaklarda büyüme-gelişme ve yaşama gücü özellikleri. Hayvasal Üretim, 54, 30-37. Gülü A, Alaşa S, 2010. Türkiye de keçi yetiştiriciliği ve geleceği üzerie bazı değerledirmeler. Vet Hek Der Derg 81, -20. Gürsoy O, Şetut T, Çakaya S, 2011. Feedlot erformace ad Carcass Characteristics of Kilis Goat Breed. Macedoia J Aim Sci, 1, 39-51. Morad-Fehr, Boutoet J, Devedra C, Dubuef J, Haelei GFW, Holst, Mowlem L, Capote J, 2004. Strategy for goat farmig i the 21st cetury. Small Rum Res, 51, 1-183. Oral HD, Altıel A, 2006. Aydı İli özel işletme koşullarıda yetiştirile Kıl keçilerii bazı verim özellikleri arasıdaki feotipik korelasyolar. İstabul Üiv Vet Fak Derg, 32, 41-52. Özca L, 1989. Küçükbaş hayva yetiştirme-1 (Keçi üretimi). Birici Baskı, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Ders Kitabı No: 111, Ziraat Fakültesi Ofset ve Teksir Atölyesi, Adaa, Türkiye, pp: 228-231. Syma MA, 2010. Ifluece of body weight, age ad maagemet system o reproductio of South Africa Agora goat does. S Afr J Aim Sci, 40, 41-53. Şimşek GÜ, Bayraktar M, 2006. Kıl Keçisi ve Saae X Kıl Ke- çisi (F1) melezlerie ait büyüme ve yaşama gücü özelliklerii araştırılması. FÜ Sağlık Bil Derg, 20, 229-238. Tatar AM, Tekel N, Özka M, Baritci İ, Dellal G, 2009. The determiatio of growth fuctio of youg Hair Goat. J Aim Vet Adv, 8, 213-216. Teki ME, Garip M, 2013. Koya ve Karama da Halk Elide Yetiştirile Kıl Keçilerii Vücut Ölçüleri. 8. Ulusal Zooteki Bilim Kogresi, 5-7 Eylül 2013, Çaakkale, Türkiye, p: 572. Toluay A, Ayha V, 2010. Türkiye de Kıl Keçisi yetiştiriciliğide orma kayaklarıda yararlamada mevcut durum, darboğazlar ve çözüm öerileri. Ulusal Keçicilik Kogresi, 24 26 Hazira 2010, Çaakkale, Türkiye, pp: 92-96. Toplu HD, Altıel A, 2008. Some productio traits of idigeous Hair goats breed uder extesive coditios i Turkey. 2d commuicatio: Viability ad growth performace of kids. Archiv Tierzucht, 51, 7-514. TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 20. Hayvasal Üretim İstatistikleri. http://www.tuik.gov.tr / Erişim tarihi; 17.04.20. Yılmaz O, Kucuk M, Bolacalı M, Cak B, 2013. Ivestigatio of survival rate, growth performace ad some body measuremets of Saae x Hair Goat F1 crossbred ad pure Hair Goat kids raised i semi-itesive coditios. Bulg J Agric Sci, 19, 835-840. 234