Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti

Türkiye V Tarım Ekonomisi Kongresi 18-20 Eylül 2002 Erzurum Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti Ramazan ÇAKMAKÇI1 Atilla KESKİN2 1Erzurum Şeker Fabrikası, Erzurum. 2Atatürk Üniversite Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Erzurum. faks: 442 236 0958 c-posta: akeskin@atauni.edu.tr ÖZET Bu araştırmanın amacı, 1990-2000 yılları arasında Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında şeker pancarı, buğday, palales, arpa, ayçiçeği, yonca, çayır, kuru fasulye ve lahana üretiminde girdileri ve bu girdilerin üretime katılma oranları belirlemek ve üretim analizi yapmaktır Veri toplama kaşıt yöntemiyle yapılmıştır Yapılan toplu değerlendirmeler sonucu, şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği, fasulye, yonca, çayır otu, buğday vc arpa için, dekara insan ış gucü gerektinimı sırasıyla 91, 89, 63, 45, 34, J3, 9, 7, 6 saat ve dekara ortalama verim sırasıyla 3 178, 2200, 4636, 189, 115, 950, 434, 206. 223 kg olduğu belirlenmiştir Şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği, fasulye, yonca, çayır otu, buğday vc arpa için, dekara insan iş gücünün toplam maliyet içindeki oranı sırasıyla % 53 I, 38 2, 29 8, 53 7, 44 7. 30 5, 34 5, 16.9. 8 9; makine ış gücünün üretim maliyeti içindeki oranı ise sırasıyla % 21 8, 23 1, 17 5, 15 6, 19 6, 23.2, 19 3, 40 6. 38 4 alarak tespit edilmiştir En fazla ış gücü şeker pancarı, en az iş gücü buğday ve arpa Üretiminde belirlenmiş ve insan ış gûcu bakım ve hasat, makine ış gücü toprak işleme, hasat- harman ve faşıma işlerinde kullanılmıştır Son 5 yıllık ortalamalara göre gelirgider farkı en yüksek ürünler sırasıyla lahana, patates, fasulye, şeker pancarı vc yonca olurken, en yüksek kârlılık oranı yoncada belirlenmiştir Anahtar Kelimeler; Şeker Pancarı, Üretim Maliyetleri Production Cost and Mechanization of Sugarbeet and Competative Crops in Erzurum ABSTRACT The objeetive of this study is to determine the inputs and their ratio in thc production cost for sugar beet, whcat, potato, barley, s u n f lc n v c r, a If a l fa, h a y, b c a n s a n d c a b b a g c a n d m a k e production analysis. Data colleclion has been done through recordıng. A c c o r d m g to the results of c u m u l a lı v e cvaluations, it h a s been found that labor nequirernems for sugar beet, cabbage, potato, surflovver, bcans. a İf a İfa, h a y, w h e a t a n d b a r le y h a ve b e e n 91, 89, 6 3, 45, 34, 13, 9, 7, 6, hours respeetively and average yields per decar havc been 3178, 2 2 0 0. 4 6 3 6, 1 8 9, I 1 5, 9 5 0, 4 3 4, 2 0 6, 223 k g. respeetively. The percentagc of labor cost in talal cost for sugar beet, cabbagc, potato. su n flo vver, b eans, a Ifa 1fa, lıay, vvheat and barley are % 53.1. 38.2, 29.8, 53.7, 44.7, 30.5, 34.5, 16.9, 8.9 respeetively. The p r o p o r t ıo n s o f the c o s t of meehanizalion in tolal are % 21.8, 23.1, 17.5, 15.6, 19.6, 23.2, 19.3, 40.6, 38.4 respeetively. Sugar bed requıred the h ig h c s t icvel o f la b o r vvhere vvheat and barley rcquired the leaat. El um an labor was used in treatment, harvest, tillage, and trmnıporutıon v v o r k s The dılterence b e lv v e e n thc cost and benefıt has been thc lowesl in cabbage ıhan polatoes, beans, sugar beet, and alfalfa Alfalfa has the h ıgh est o f profıtabılity. Key Marda: Sugar beet, Production cost. 1. GİRİŞ Tarımsal amaçlı yatırımlar, taban fiyatlarının saptanması, çiftçilerin uygun üretim planlamasını gerçekleştirebilmesi ve birim alandan çiftçi gelirinin yükseltilebilmesi için tarımsal ürünlerin üretim maliyetlerinin belirlenmesi gerekli olmaktadır. Ayrıca kırsal alt yapıyı düzenlemekle görevli kuruluşların, toprak, sermaye ve emek gibi üretim kaynaklarının optimum kullanımı ve tarımsal yatırım projelerinin ekonomik analizlerinin yapılabilmesi için tarımsal ürünlerin üretim maliyetlerinin belirlenmesine ihtiyaç vardır Ülkemizin değişik bölgelerinde yürütülen maliyet etüdü çalışmalarında üretim girdilerinin toplam maliyet içindeki payı oldukça değişik bulunmuştur, örneğin bir dekar için gerekli insan iş gücü, şeker pancarında 111-64 h (Özden, 1986; Ören, 1994; Akınerdem ve Ark., 2002), kuru fasulyede 36-65 h (Özkan, 1993; ören, 1994), yoncada ise 27-9 h (Kolçak, 1991; Özkan, 1993; Ören, 1994), arpa 8-11 h (Anon., 1985-2001; Güney ve öztürk, 1979) arasında değiştiği belirlenmiştir. Türkiye şeker fabrikaları maliyet etüdü sonuçlarına göre(anon, 1965-2000) Şeker pancarında 1960 lı yıllarda 150 180 h/da olan işçilik, 1970, 1980 ve 1990 h yıllarda 130-150, 80-1 10 ve 70-80 h/da düzeyine inmiştir Bölgede verimlilik sıralamasında tahıl, yağlı tohumlar ve yumru bitkilerde Türkiye ortalamasının altında, endüstriyel bitkiler ve yem bitkilerinde ise üzerinde bir çıktı elde edildiği bi Idirilmiştir(Anon., 1998). Makro düzeyde planlamanın başarısı, işletme düzeyinde yapılacak planlama ve girdi-çıktı katsayılarına bağlıdır. Tarımsal ürünlerin maliyeti ürün miktarı değişken olan üretici gelirinin

R. ÇAKMAKÇI, A. KESKtN belirsizliğini azaltma ve gelir artışı sağlamada önemlidir. Ülkemizde izlenen tarım politikalarının kararsızlığı fiyatların yıldan yıla değişiklik göstermesine neden olmaktadır. Her yıl bazı ürünler fazla bazıları ise az üretilmekte ve fiyatlar sürekli dalgalanmaktadır. Bu araştırmada Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında yetiştirilen temel ürünlerin maliyetleri belirlenmesi ve ekonomik analizinin yapılması amaçlanmıştır. Yörede yaygın olarak yetiştirilen ve ekonomik önemi olan ürünlerin karşılaştırılması yapılarak ekonomik üretim planlamasının yapılabilmesi, hangi ürünün karlı olduğunun belirlenmesi, maliyetlerin düşürülmesi için gerekli kriterlerin ortaya konulması, tarımsal girdilerin azaltılabilmesi için objektif kriterlerin ortaya konulması ve bölgesel tarımsal projelerin planlanmasında yararlanılabilmesi amaçlarıyla bu araştırma uzun yıllık bir süreyle planlanmıştır. 2. METERYAL VE METOT Bu araştırma Erzurum Şeker Fabrikası ekim alanlarında şeker pancarı ve rakip ürünlerin masraf maliyet ilişkileri ve mekanizasyon tekniğinde görülen değişikliklerin ortaya konulması amacıyla yürütülmüştür. Şeker pancarı ve buğday için her yıl 3 tarla; patates, arpa, ayçiçeği, yonca ve çayır için her yıl birer tarla olmak üzere 1990-2001 yıllarında maliyet etüt çalışmaları yürütülmüştür. Ayrıca her bitki için 1 tarla olmak üzere, 1994 yılından itibaren fasulye, 1997 yılından itibaren ise lahana maliyet etüdü çalışmaya dahil edilmiştir. Seçilen işletmenin üretim yapılan bölgeyi temsil edebilecek şekilde dağılımına özen gösterilmiştir. Etüt tarlaları yörede yaygın olarak uygulanan tarım tekniğini temsil edebilecek ve kayıt tutabilecek gönüllü çiftçiler arasından seçilmiştir. Araştırmaya konu olan kültür bitkilerinin seçiminde bitkilerin yoğun olduğu yörelerin seçimi, tarım kültürünün, topografyanın, toprak yapısının ve iklim gibi faktörlerin fazla farklılık göstermemesine dikkat edilmiştir. Veri toplama işlemi çiftçi tarlalarında kayıt metoduyla yürütülmüştür. Veriler tek ürün kayıt ve anket metoduna göre yapılmıştır. Her yılın sonbaharında köylere gidilerek çiftçilere çiftçi kayıt defterleri verilmiş, yapılan işlemler defterlere işlenmesi sağlanmıştır. Ekim hazırlığı başlamadan önce tarlaların alanları ölçülmüştür. Etüt yapılan işletmeler tarımsal işlemlerin yoğun olduğu dönemlerde daha sık olmak üzere sürekli izlenmiş, kayıtlar bizzat tutulmuş, kayıtlar gözden geçirilmiş, işletmelere ait insan işgüçleri erkek iş birimine çevrilmiştir. Ürünlerde kullanılan işgücü cinsiyet, yaş ve üretim yılında çalışılan sürelere göre belirlenmiş ve erkek iş birimine çevrilmiş, insan işgücüne traktör sürücülerinin işgücü dahil edilmiştir. Yaş G ru p la n E r k e k K a d ın 7-14 0.50 0.50 15-49 1.00 0.75 50 0.75 0.50 İşletmelerde üreticilerin tarım şekline herhangi bir etkide bulunulmamış, çiftçilerin uygulamaları benimsenerek yapılan çalışmaların tümü kaydedilmiştir. Arazi kirası benzer özelliklere sahip arazileri kiraya veren ve kiralayanlarla yapılan görüşmelerle saptanmış ve ortalamaları alınmıştır. Üretim girdilerinin birim fiyatları üreticinin girdiyi kullandığı dönemdeki fiyatlar dikkate alınarak kaydedilmiştir. Dekara üretim maliyetleri toplam üretim harcamalarından yan ürün geliri düşülerek hesaplanmıştır. Yan ürünü bulunmayan ürünlerde dekara üretim harcamaları, dekara üretim maliyeti olarak alınmıştır. Elde edilen veriler dekara çevrilmiştir. Dekara verim ile ürün satış fiyatı çarpılarak gayrisafi üretim değeri hesaplanmıştır. Çeşitli giderler, masraflar toplamının % 5' i, yönetim giderleri ise masraflar toplamına çeşitli giderlerin eklenmesiyle bulunan değerin % 3 ü şeklinde hesaplanmıştır. Arazi kirası yörede her yıl oluşan raiç değerlere göre belirlenmiştir. Bu değerin dekara maliyet miktarına bölünmesiyle karlılık oranı bulunmuştur Toplu değerlendirmeler ortalama üretim girdileri, tartılı aritmetik ortalama ile bulunmuştur. 3. BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırma yörede ekonomik önemi olan, şeker pancarı, patates,buğday, yonca, arpa, çayır otu ve ayçiçeği olmak üzere 7 ürün üzerinde 1990-2001 yılları arasında 12 yıl süreyle yürütülmüştür (Tablo 1-4). Ayrıca araştırmaya 1994 yılında fasulye, 1997 yılında ise lahana dahil edilmiştir. Araştırmaya alman ürünlerin üretiminde kullanılan üretim girdilerinin üretime katılma miktarları belirlenip, yıllar itibariyle dekara maliyetleri saptanmıştır. Yörede ürünlerin üretiminde emek-yoğun üretimin hakim olduğu belirlenmiştir. On iki yıllık ortalamalara göre dekara 91 saat insan iş gücü kullanımıyla şeker pancarı en fazla emek gerektiren ürün olarak belirlenmiş bunu 89 saat/da ile lahana ve 63 saat/da ile patates takip etmiştir (Tablo 1-. Ayçiçeği, fasulye, yonca,çayır otu, buğday ve arpa yetiştiriciliğinde dekara sırasıyla 45, 34, 13, 9, 7 ve 6 saat işçilik kullanılmıştır (Tablo 1-4). 147

Erzurum Y öresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin M ekanizasyon ve Üretim M aliyeti Tablo I Şeker Pancarı (a) ve Patates (b) Maliyet Etüt Sonuçları ( x 1000 TL) FtÜt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ŞEKER PANCARI Kira 9 66 133 255 280 660 1722 2933 4642 6952 13611 17336 Gübre 68 59 60 398 213 738 1100 1036 1978 4094 7051 12556 İşçilik 165 298 509 1035 1576 3231 5834 13147 23094 32679 52056 71297 Çeki gücü 31 53 106 191 460 805 1953 3898 7019 13361 24169 31980 Tohum 0 0 0 22 15 142 44 310 956 691 1488 2026 Diğer 41 56 111 139 50 154 349 194 397 2486 3762 6816 Mas. TOPLAM 314 532 919 2040 2594 5730 11002 21518 38086 60263 100465 142011 Genel Toplam 338 570 982 2184 2782 6143 11758 23032 40812 64607 107544 152172 Verim (kg/da) 3004 3400 3104 3082 3080 3189 3047 3132 3408 3431 3102 3158 Ürün fiyatı TL/kg 0.12 0.24 0.38 0.54 1.09 3 01 5.29 12.61 19.98 30.45 39.77 52.30 Ürün maliyeti TL/kg 0.10 0.16 0.29 0.63 0.76 1.71 3.47 6.33 1109 17.21 2967 41.06 Ürün geliri TLZda 372 813 1189 1673 3369 9598 16140 39494 68088 104484 123366 165163 Y. ürün gelin TL/da 22 35 75 235 450 700 1200 3200 3000 5550 15500 22500 Toplam gelir Tl/da 394 848 1264 1908 3819 10298 17340 42694 71088 110034 138866 187663 Net gelir TL/da 56 278 282-276 1037 4155 5582 19662 30276 45427 31322 35491 Toplam işçi (saat/da) 96 104 96 112 104 100 94 92 76 73 71 72 PATATES Kıra 36 83 150 250 300 1000 2000 4000 8000 10000 12000 15000 Gübre 24 59 61 196 567 1196 1495 1938 4156 6048 10993 18500 İşçilik 247 421 683 529 1070 2540 4935 7700 14900 19700 35800 64300 Çeki gücü 37 57 113 266 551 1090 1821 3800 10000 15000 18400 38500 Tohum 158 187 311 250 750 2150 4250 5000 14000 6000 37500 75000 Diğer 16 44 52 119 234 501 1022 3813 5415 6660 5280 3500 Mas. TOPLAM 518 851 1369 1610 3472 8477 15523 26251 56471 63408 119973 214800 Genel Toplam 557 914 1468 1721 3730 9085 16625 26951 60421 67760 128773 231084 Verim (kg/da) 2025 1929 2150 2600 2450 2600 2300 2100 1500 2400 2350 2000 Ürün fiyatı TL./kg 0.47 0.4 0.8 12 3.0 8.0 12.0 12.0 60.0 40.0 90 0 130.0 Ürün maliyeti TL./kg 0.28 0.47 0.66 0.52 1.52 3.49 7.23 12.83 40.28 28.23 54.79 115.54 Toplam gelir TL./da 952 772 1774 3120 7350 20800 27600 25200 90000 96000 211500 260000 Net gelir TL./da 395-142 306 1399 3620 11715 10975-1751 29579 28240 82727 28916 Toplam işçi (saat/da) 112 120 122 36 48 54 52 52 43 34 35 43 \4%

Tablo 2. Buğday (a) ve Yonca (b) Maliyet Etüt Sonuçları ( x î 000 TL) F.töt vılı 19<X) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 BUĞDAY Kira 12 23 33 138 234 444 1150 1663 3000 3630 4000 7000 Gübre 4 5 6 20 58 179 226 658 1053 1829 3624 7374 İşçilik 16 24 38 75 157 300 850 1360 2353 4344 1947 7580 Çeki gücü 36 49 54 203 319 668 858 1615 4292 7200 12339 18191 Tohum 16 18 20 71 108 199 273 489 1385 1547 1980 3623 Diğer 4 5 3 15 16 405 381 275 745 60 Mas. TOPLAM 88 124 154 522 892 1790 3357 6190 12464 18825 24635 43829 Genel Toplam 94 132 164 553 946 1899 3537 6559 13235 20061 26317 46829 Verim (kg/da) 126 136 200 200 220 211 190 235 245 250 184 276 Ürün fiyatı TL/kg 0.87 0.99 1.48 4.00 4.95 12.46 20.15 43.51 62.00 80.44 102.00 169.00 Üriln maliyeti TL/kg 0.54 0.65 0.22 1.18 1.0 5.21 9.53 13.58 41.03 56.11 5 4 9 8 78.29 Ürün geliri TL/da 109 135 297 800 1089 2630 3828 10224 15190 20111 18768 46644 Y. ürün geliri TL/da 25 44 120 317 727 800 1725 3367 3183 6037 16200 25222 Toplam gelir TLVda 134 179 417 1117 1816 3430 5553 13591 18373 26148 34968 71866 Net gelir TL/da 40 47 253 564 870 1531 2016 7032 5138 6087 8651 25037 Toplam işçi (saat/da) 8 8 8 8 7 6 7 9 6 7 4 8 YONCA Kira 40 125 250 600 650 700 2500 4350 5000 4000 10000 12000 Gübre 12 44 37 - - - - 567 1303 1246 1560 İşçilik 102 163 408 500 608 587 1075 1239 3282 6238 7048 9860 Çeki gücü 28 22 114 100 310 482 719 1400 1544 7643 4830 6500 Diğer 49 61 102 98 116 - - 661 1065 _ Mas. TOPLAM 231 415 911 1298 1684 1769 4294 7650 11458 19184 23124 29920 Genel Toplam 246 438 965 1355 1768 1856 4440 7754 11984 20421 24193 31380 Venm (kgyda) 1084 1250 1100 1225 967 875 875 600 1065 800 820 750 Ürün fiyatı TL./kg. 0.3 0.3 0.9 L4 3.2 4.0 5.5 18.0 15.0 25.5 90.0 105.0 Ürün maliyeti TL./kg. 0.23 0.35 0.89 1.11 1.83 2.12 4.91 12.92 11.25 25.52 29.50 41.84 Toplam gelir TL./da. 298 344 990 1715 3094 3500 4813 10800 15975 20400 73800 78750 Net gelir TL./da. 52-94 25 360 1326 1644 373 3046 3991-21 49607 47370 Toplam işçi (saat/da) 32 24 30 10 8 8 10 6 6 7 5 7 149

Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti Tablo 3. Arpa (a) ve Çayır Otu (b) Maliyet Etüt Sonuçlan ( x 1000 TL) Etüt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ARPA Kira 20 38 135 110 222 400 1000 1800 2500 5000 7000 8000 Gübre 13 18 24 4 39 266 352 361 945 1368 3750 8303 İşçilik 26 52 96 85 81 511 272 540 1350 3000 1500 1500 Çeki gücü 33 64 111 176 315 738 1016 2235 4417 8200 9700 11940 Tohum 14 16 34 63 87 208 378 500 1200 1680 2600 4200 Diğer 8 17 22 8 78 150 416 Mas. TOPLAM 114 205 422 446 822 2123 3018 5586 10828 19248 24550 33943 Genel Toplam 122 218 445 474 871 2263 3182 5894 11506 20409 25980 36057 Verim (kg/da) 223 288 238 219 234 208 117 150 285 275 200 240 Ürün fiyatı TL./kg. 0.4 0.6 1.4 2.2 3.5 7.3 16.0 26.0 40.0 68.0 110.0 140.0 Ürün maliyeti TL./kg. 0.34 0.51 1.21 0.99 2.25 8.26 15.88 22.62 29.85 57.85 69.89 89.82 Ürün geliri TIVda 90 171 331 482 811 1518 1872 3900 11400 18700 22000 33600 Y.ürün geliri TL/da 45 72 157 256 345 545 1325 2500 3000 4500 12000 14500 Toplam gelir TL7da. 135 243 488 738 1156 2063 3197 6400 14400 23200 34000 48100 Net gelir TL./da. 13 25 43 264 285-200 15 506 2894 2791 8020 12043 İşçilik (saat/da) 8 10 9 8 8 6 4 11 3 2 2 2 ÇAYIR OTU Kira 20 45 115 250 350 756 2100 3600 4000 5000 6000 10000 Gübre 8 14 12 3 79 133 145 333 567 912 1091 2954 İşçilik 13 34 130 65 185 464 607 2334 4644 6073 5836 8663 Çeki gücü 8 23 25 10 100 292 407 850 1870 3250 3725 5742 Diğer 7 14 21 23 50 300 Mas. TOPLAM 56 130 303 351 764 1645 3259 7417 11081 15235 16652 27359 Genel Toplam 59 137 309 359 798 1717 3354 7728 11658 16069 17521 28774 Verim (kg/da) 300 487 355 600 500 550 425 400 420 400 370 410 Ürün fiyatı TL Ag. 0.235 0.260 0.685 1.800 3.0 4.227 9.0 20.0 15.0 42.0 90.0 100.0 Ürün maliyeti TL A g. 0.19 0.28 0.87 0.60 1.60 3.12 7.89 19.32 27.76 40.17 47.35 70.18 Toplam gelir TL./da. 71 127 243 1080 1500 2325 3825 8000 6300 16800 33300 41000 Net gelir TL./da. 12-10 -66 721 702 608 471 272-5358 731 15779 12226 \scil\k (saat/da^ 8 8 9 8 8 9 8 10 12 M 10 8 %-**!

Tablo 4. Ayçiçeği (a), Kuru Fasulye (b) ve Lahana (c) Maliyet Etüt Sonuçları Etüt yılı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 AYÇİÇEĞİ Kira 40 75 150 144 273 640 1500 2650 4000 5000 12000 15000 Gübre 45 64 42 117 242 686 1206 1580 2128 4310 5308 6425 İşçilik 159 175 204 293 804 2046 3413 6442 12300 18050 44950 43500 Çeki gücü 42 82 81 111 234 498 815 1275 2600 4950 10700 17000 Tohum 4 8 15 19 24 74 86 245 445 1000 1350 1850 Diğer 19 22 25 58 49 54 120 750 825-2400 2850 Mas. TOPLAM 309 426 517 742 1626 3998 7140 12942 22298 33310 76708 86625 Genel Toplam 330 455 546 791 1737 4272 7600 13781 23789 35611 81981 92462 Verim (kg/da) 164 150 180 194 166 180 180 185 200 200 220 244 Ürün fiyatı TL/kg 3.8 4.2 5.5 7.9 15.2 28.8 57.5 90.0 175.0 250.0 460.0 520 Ürün maliyeti TLAg 2.0 3.0 3.0 4.1 10.5 23.7 42.2 74.5 118.9 178.1 372.6 378.9 Toplam gelir TL/da 623 630 990 1533 2520 5184 10350 16650 35000 50000 101200 126880 Net gelir TL/da 293 175 444 742 783 912 2750 2869 11211 14383 19219 34418 İşçilik (saat/da) 48 50 44 40 45 52 53 47 40 36 43 46 KURU FASULYE LAHANA Etüt yılı 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 Kira 400 800 2000 6500 6500 8000 15000 7500 10000 15000 20000 30000 Gübre 58 136 200 400 1000 2250 3800 223 460 643 6506 8267 İşçilik 628 2706 4677 10520 18437 28875 41625 13405 21090 27540 74400 75000 Çeki gücü 613 1220 1887 4100 8750 13000 17625 1650 7450 30420 49500 32660 Tohum 367 724 1156 2800 4000 8000 12000 15000 12750 32400 8000 15000 Diğer 88 163 589 2193 2744 2300 3360 8000 1840 3840 8000 8333 Mas. TOPLAM 2154 5749 10508 26513 41431 62425 93410 45778 53590 109843 166406 Genel Toplam 169260 2297 6152 11201 28144 44278 66860 99800 48897 57142 117572 178338 Verim (kg/da) 125 180610 122 86 120 135 120 100 4800 4080 5100 5000 Ürün fiyatı TL/kg 45 4200 60 210 360 550 900 1250 15.0 17.0 25.0 50.0 Ürün maliyeti TL/kg 18.4 50.4 75.0 130.2 234.5 327.9 557.2 997.9 10.2 14.0 23.1 Toplam gelir TL/da 35.7 5625 7320 18060 43200 43.0 74250 108000 125000 72000 69360 1727500 Net gelir TL/da 250000 3328 1168 6859 15056 29972 315000 41140 25200 23103 12218 9928 İşçilik (saat/da) 56 71662 48 28 25 35 134390 26 22 112 76 78 100 80 151

Erzurum Yöresinde Şeker Pancarı ve Rakip Ürünlerin Mekanizasyon ve Üretim Maliyeti Tablo 5. Ürünlere Ait Verim, Maliyet, Gayri Safı Üretim Değeri, Gelir- Gider Farkı ve Kârlılık Oranı (1997-2001 yılları o r t). Ürün Verim (kg/da) Maliyet Satış Fiyatı (TL/kg) G. S. Ü.D. (x 1000 TL/da) Fark (ılooo TL/da) Kirlilik Oranı (xl000 TL/da) TUkx) Pancar 3246 67695 20855 31022 100119 22486 148 Patates 2070 102998 49757 66400 136540 33542 133 Buğday 238 11799 49515 91390 22188 10388 1.88 Yonca 807 19146 23725 50700 39945 20799 2.08 Arpa 230 11669 50735 76800 17920 6251 1.54 Ayçiçeği 210 49526 235838 299000 65946 16420 I 33 Fasulye 112 50057 446933 654000 73702 23645 1.47 Lahana 4636 116512 25132 36400 166772 50260 1.43 Çayır Otu 400 16350 40875 53400 21080 4730 1.29 Tablo 6. Üretim Masraflarının Gider Grupl arına Göre Oransal Dağılımı (% ) Şeker Patates Lahana Ayçiçeği Fasulye Buğday Arpa Yonca Ç.y r Girdiler Pancarı Kira 12.5 10.3 14.7 16.8 16.3 18.9 25.9 39.5 38.3 Gübre 7.6 8.8 2.5 8.9 2.6 13.3 15.2 4,7 7.4 İşçilik 53.1 29.8 38.2 53.7 44.7 16.9 8.9 30.5 34.5 Çeki gücü 21.8 17.5 23.1 15.6 19.6 40.6 38.4 23.2 19.3 Tohum 1.5 28.4 15.8 2.1 12.1 8.6 10.8 - Diğer 3.5 5.2 5.7 2.9 4.7 1.7 0.7 2.1 0.5 İnsan iş gücünün en yoğun olarak kullanıldığı işlemler bakım, hasat ve harman işlemleridir. Dekara insan iş gücünün yoğun olarak kullanıldığı şeker pancarı, lahana, patates, ayçiçeği ve fasulyede iş gücünün toplam üretim masrafları içindeki oranı sırasıyla % 53.1, 38.2, 29.8, 53.7 ve 44.7 olmuştur. Araştırmanın ilk yıllarında (1990-1993) patates, yonca ve arpa üretim masraflarının % 44.9, 41.1 ve 21.9 Iuk kısmını işçilik masrafları oluştururken, 1994-2001 yıllarında bu oranlar sırasıyla % 29.9, 29.3 ve 8.3 düzeyine inmiştir. Tahıllar ve yoncada hasadın mekanizasyonu, pancar ve patateste ilkbahar çalışmalarının mekanizasyonundaki gelişmeler son yıllarda işçilik giderlerini azaltmıştır. Bu gelişmelere rağmen, tahıl, çayır ve yonca dışındaki ürünlerde insan iş gücü makine iş gücünden fazla kullanılmaktadır. Makine iş gücünün üretim masrafları içindeki oranı buğday, arpa, yonca, lahana, pancar, fasulye, çayır, patates, ve ayçiçeğinde sırasıyla 40.6, 38.4, 23.2, 23.1, 21.8, 19.6, 19.3, 17.5 ve 15.6 olmuştur. Makine iş gücü en fazla toprak işleme başta olmak üzere bakım, hasat-hannan ve taşıma işlerinde kullanılmaktadır. En yüksek tohumluk gideri patates (% 28.4) yetiştiriciliğinde belirlenmiş bunu lahana (% 15.1) ve fasulye (% 12.1) takip etmiştir. Yapılan harcamaların toplam harcamalara oranı ürünlere göre değişmekle birlikte genellikle en yüksek masraf lahana ve patates üretiminde ortaya çıkmıştır. Son beş yıllık ortalamalara göre dekara üretim masrafları toplamı lahana, patates, pancar, fasulye, ayçiçeği, yonca, çayır, buğday ve arpa yetiştiriciliği için sırasıyla 116.512.000, 102.998 000, 67.695.000, 50.057.000, 49.526.000, 19.146 000, 16.350.000, 11.799.000, 11.669.000 TL olmuştur Aynı dönemde gayri safı ürün değeri ile masraf farkı en yüksek lahana (50.260.000 TL) yetiştiriciliğinden alınmış bunu 33.542.000 TL ile patates takip etmiştir Yörede karlılık oranı en yüksek ürün yonca (2.08) en düşük ürün ise çayır (1.29) olmuştur. D a h a az üretim girdisi kullanılan tahıllarda, çapa bitkilerinde oranla, daha yüksek karlılık oranı belirlenmiştir. Karlılık oranı bakımından pancar, lahana ve fasulye birbirine yakın olurken, karlılık oranları aynı olan patates ve ayçiçeği çayır otu dışındaki ürünlerden d ah a dilşllk karlılık oranı sağlamıştır. Uzun yıllık ortalamalara göre şeker pancan, patates, lahana, ayçiçeği, fasulye, buğday, arpa, yonca ve çayır otunun dekara verimi sırasıyla 3178, 2200, 4636, 189, 115, 206, 223, 950 ve 434 kg olmuştur. Araştırma konusu tüm ürünlerde dekara maliyetler ve gayri safı üretim değerleri yıllar itibariyle sürekli artmıştır, ancak gelir-gider farkı ve karlılık oranları dalgalanma göstermiştir. Bazı yıllar maliyet artışları üretim değerinin artışından fazla olduğundan gelir-gider farkı negatif bulunmuştur. Bu durum o yıllardaki ürün verimlerinden çok, bazı ürünlerin maliyetinin yüksekliği ve serbest piyasadaki satış fiyatının düşük oluşundan kaynaklanmıştır. Gelir-gider farkı en çok dalgalanan ürünler patates, çayır otu, yonca ve arpa olmuştur. Şeker pancarı dışındaki ürünler yılın belli bir döneminde pazara sunulmakta, satış fiyatları 152

R. ÇAKMAKÇI» A. KESKİN maliyetin altına düşmekte» dekara verim uygun olsa dahi üreticiler zarar etmektedir. Bu durum belli süre depolanabilen kuru fasulye, ayçiçeği ve yonca için geçerli değildir Araştırmanın 1997 yılında verim 1998 yılından 600 kg fazla olmakla birlikte patates zarar etmiş, aynı durum 1999 yılında bir önceki yıla göre daha düşük fiyata satılması ve gelirin düşük oluşu ile de ortaya çıkmıştır. Son 5 yıllık (1997-2001) ortalamaya göre lahana, patates, pancar, fasulye, yonca, ayçiçeği, buğday, arpa ve çayır otu için dekara gelir-gider farkı sırası ile 50.260.000, 33.542.000, 32.436.000, 23.645.000, 20.799.000, 16.420.000, 10.389.000, 5.251.000 ve 4.730.000 TL olmuştur. Dekara toplam üretim maliyeti en yüksek ürün lahananın toplam üretim maliyeti 100 kabul edildiğinde patates, pancar, fasulye, ayçiçeği, buğday, arpa, yonca ve çayır otu üretim maliyeti sırası ile 88.4, 66.6, 42.9, 42,5, 19.4, 17.1, 16.4 ve 14.0 olarak hesaplanmıştır. Bu durum girdi, fınans ve tarım bilgisi yetersiz olan yöre çiftçisinin daha az girdi ve bilgi gerektiren tahıl ekiminde ısrar etmesinin önemli bir nedeni olarak ortaya çıkmıştır. Bu sonuç, düşük üretim girdisi gerektiren yonca üretiminin en yüksek karlılık oranı da dikkate alınırsa, yöre için oldukça ümitvar olacağını göstermiştir. Pazarlama ve fiyat istikrarı bakımından en çok sorunu olan ürün patates ve ayçiçeği olmuştur. Yörede işletme sayısının çok fazla, dağınık ve küçük olması verimliliği etkilemekte, mekanizasyonu güçleştirip, maliyeti artırmaktadır. Araştırmaya alınan pancar, patates, ayçiçeği ve fasulyede çapanın mekanizasyonu; pancar, patates, yonca ve çayır otu için hasat işlemlerinin mekanizasyonu; patates ve lahana için uygun ve ucuz tohumluk temini; yonca için etkin bir tarımsal bilgilendirme ve yayım faaliyeti sonucu yörede üretim maliyetleri düşürülebileceği gibi üretici geliri de önemli ölçüde artacaktır. Ürün veriminin yükseltilebilmesi, tarım tekniklerinin günün şartlarına göre iyileştirilmesi, üreticilerin eğitilmeleri, makinenin üretimin tüm kademelerine girmesi, malzeme fiyatlarının artışının engellenmesi, devlet destekli ürün kapsamının genişletilmesi, bazı girdi fiyatlarının sübvanse edilmesi, kooperatifleşmenin teşviki ve ürün deseninin değiştirilerek arz-talep miktarı ve fiyatlarda denge sağlanması gereklidir. KAYNAKLAR Akınerdem, F., Oğuz, C., vc öztûrk, Ö., 2002 Konya bölgesi şeker pancarı tarımında maliyet unsurları vc ekonomik analizi İkinci Ulusal Şeker Pancarı Üretimi Sempozyumu, Şeker Pancarı Üretiminde Verim ve Kalitenin Yükseltilmesi, 320 331, Mars Matbaası, Ankara Anonim, 1965-2000 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş Tarım Raporları ve Maliyet etütleri. Anonim, 1985-2001. Erzurum Şeker Fabrikası Maliyet Etütleri Anonim, 1998 Cumhuriyetin 75. Yılında Erzurum Güney, D., öztürk, O., 1979. Tokat-Aıtova yöresinde arpanın üretim girdileri ve maliyeti. Tokat Bölge Topraksu Arş. Ens. Müd Yay. Genci Yayın No: 38 Kolçak, M., 1991. Erzurum yöresinde patates vc yonca, İğdır yöresinde pamuğun üretim girdileri ve maliyetleri. Köy Hizmetleri Erzurum Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 18. ören, E., 1994. Ağrı yöresinde şekerpancarı, yonca Erzincan yöresinde kuru fasulye Erzurum yöresinde ayçiçeği üretim girdileri vc maliyetleri. Erzurum Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No: 44,Erzurum Özden, M 1986. Erzurum ve İğdır yörelerinde Şeker pancarı ve buğdayın üretim ve maliyetleri. Köy Hizmetleri Erzurum Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 13 Özkan, E., 1993. Trakya bölgesinde mısır, yonca, kuru soğan, sarımsak ve kuru fasulyenin üretim girdileri vc maliyetleri. Kırklareli Atatürk Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Genel Yayın No 37 Tortopoglu, A.1,2002 Kamu şeker fabrikaları özelleştirilmeli mi? TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Tarım Politikaları Yayın Dizisi No: 2,Ankara 153