Türkiye Hayvancılık Sektöründe Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Prof. Dr. Engin SAKARYA Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği Anabilim Dalı
Türkiye de Hayvancılığın Önemi ve İktisadi Fonksiyonları Hayvancılık gerek ulusal gerekse bölgesel kalkınmada önemli iktisadi fonksiyonlara sahip bulunmaktadır. Bunlar arasında; Kırsal kesimde gizli işsizliği önleme, Sanayi ve hizmetler sektörüne istihdam yaratma, Sanayileşmeye kaynak aktarma ve halkın yeterli ve dengeli beslenmesini sağlama, Kalkınmanın finansmanını öz kaynaklara dayandırma gibi önemli fonksiyonlar sayılabilir..
Türkiye de Hayvancılığın Önemi ve İktisadi Fonksiyonları Hayvancılık sektörü diğer taraftan istihdam sorununun çözümünde, yatırımın işgücü istihdamı yaratmadaki üstünlüğü ve sermaye / hasıla oranının diğer sektörlere göre düşüklüğü gibi önemli imkanlara sahip bulunmaktadır. Özellikle giderek ivme kazanan kırsal göçün asgari seviyelere düşürülmesi, uygun bir zamana yayılan sağlıklı sanayileşmenin sağlanabilmesi için kırsal kesimde bu seçenekten başka alternatif bulunmamaktadır. Hayvancılık sayılan tüm fonksiyonları sayesinde gelişmiş pek çok ülkenin kalkınmasında lokomotif sektör olmuştur
Türkiye de GSMH İçerisinde Sektörlerin Payları Yıllar Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla (1998=100) Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler 2002 10,3 25,2 55,0 12,2 30,4 54,7 2003 9,9 24,9 54,2 11,4 31,2 54,1 2004 9,5 24,8 54,3 10,7 31,9 54,3 2005 9,4 24,7 54,0 10,6 32,0 54,4 2006 8,3 24,9 55,0 10,0 32,9 54,5 2007 7,6 24,8 57,0 8,9 33,3 55,4 2008 7,6 24,5 57,8 9,3 32,6 56,3 2009 8,3 23,0 59,5 10,1 31,3 58,1 2010 8,4 23,6 57,2 9,4 32,7 57,3 2011 8,0 24,4 56,3 9,2 33,0 57,3 2012 7,9 23,8 57,5 9,3 32,9 57,6 2013 7,4 23,6 57,6 9,2 32,9 58,3 Kaynak:TÜİK
Tarım ve Hayvancılık Sektörünün İstihdam Payı 2009-2013 İstihdam Edilenlerin Sektörel Dağılımı (x1000 kişi) 2009 % Pay 2010 % Pay 2011 % Pay 2012 % Pay 2013 % Pay Tarım 5.240 24,63 5.683 25,15 6.143 25,48 6.097 24,56 6.015 23,57 Sanayi 5.385 25,31 5.927 26,23 6.380 26,46 6.460 26,03 6.737 26,39 Hizmet 10.652 50,06 10.985 48,62 11.587 48,06 12.264 49,41 12.771 50,04 Toplam 21.277 100 22.594 100 24.110 100 24.821 100 25.524 100 Kaynak:TÜİK Türkiye de tarım ve hayvancılık sektöründe istihdam edilenlerin oranı 2013 yılı itibariyle %23,57 iken bu kesimin GSMH den aldığı pay %7,4 olarak hesaplanmıştır.
ÜRETİMDE TÜRKİYE HAYVANCILIĞININ GENEL GÖRÜNÜMÜ VE HAYVANCILIK ALT SEKTÖRLERİ Türkiye de hayvancılık alt sektörleri; Büyükbaş Hayvancılık, Küçükbaş Hayvancılık, Kanatlı Yetiştiriciliği, Su Ürünleri, Arıcılık, İpekböcekçiliği olmak üzere altı grupta sınıflandırılması mümkündür.
Türkiye Büyükbaş Hayvan Sayıları Türkiye türlere bağlı olarak hayvan varlığı açısından en yüksek rakamlara 1960-1980 yılları arasında ulaşmıştır. Ancak 1980 yılından sonra gerek büyük baş gerekse de küçükbaş hayvancılık sektörlerinde sayısal olarak önemli azalmalar yaşanmıştır. Bu durumun nedeni 24 Ocak 1980 tarihinde Ekonomik İstikrar Tedbirleri çerçevesinde hayvancılık sektörü ve hayvansal ürünlerin destekleme kapsamından çıkarılmış olmasıdır. Kaynak:TÜİK
Türkiye Küçükbaş Hayvan Sayıları 1970 den 2009 yılına kadar Türkiye küçükbaş hayvancılık sektörü gerilemiş ve 2009 yılına gelindiğinde Türkiye toplam koyun varlığı %41 oranında keçi varlığı %74 oranında azalmıştır. 2009 yılından itibaren desteklemelerden dolayı sektör toparlanma eğilimine girmiştir. 2013 yılı koyun varlığı 29.284.247 adet, keçi varlığı 9.225.548 adet olup bu rakamlar 1970 yılı küçükbaş hayvan varlığının gerisindedir. Artan kişi başı milli gelir, refah düzeyi ve kırmızı et talebi göz önünde bulundurulduğunda büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayılarının 1970 yılı rakamlarının gerisindedir. Kaynak:TÜİK
Diğer Hayvancılık Alt Sektörlerine İlişkin Bilgiler Türkiye de son yıllarda, kent nüfusunun artması, tavuk eti birim fiyatının kırmızı et fiyatına göre düşük olması ve beyaz etin sağlıklı olması algısından dolayı tüketimi artmıştır. Talebin artması sektörde çok büyük gelişmelere yol açmıştır. 2013 yılında üretilen yumurta sayısı 16,7 milyar adet, piliç eti üretimi ise 1,7 milyon ton rakamına ulaşmıştır. Türkiye de su ürünleri üretim rakamı 2012 yılı itibariyle 644.852 ton olmuştur. Türkiye 2013 yılı itibariyle 6.641.348 adet kovan varlığı ile 94.694 ton bal üretimi gerçekleştirmiştir. Arıcılık sektörü açısından genel bir değerlendirme yapılmak istenirse Türkiye hem kovan sayısı hem de bal üretim miktarı açısından Çin den sonra dünyada ikinci sırada yer alan bir ülkedir. Ancak Türkiye kovan başına bal verimi ve üretilen balın ihraç edilerek ülke ekonomisine katma değer sağlanması konularında aynı seviyelerde yer alamamaktadır. Türkiye de ipekböcekçiliği yapan köy ve aile sayısı azalmış buna paralel olarak ipek kozası üretim rakamları düşmüştür. 1991 yılında 1353 ton yaş ipek kozası üretilirken %90 lık bir gerileme ile 2013 yılı itibariyle üretim121 tona kadar gerilemiştir.
Kaynak:TÜİK Türkiye Kesilen Hayvan Sayıları ve Kırmızı Et Üretim Rakamları YILLAR Koyun Kesilen (baş) Koyun Eti üretimi Keçi Kesilen Keçi Eti üretimi Sığır Kesilen Sığır Eti üretimi Manda Kesilen Manda Eti üretimi (ton) (baş) (ton) (baş) (ton) (baş) (ton) 1991 7 926 513 128 626 1 198 008 19 570 2 162 860 309 563 59 913 8 803 2000 6 110 853 111 139 1 166 169 21 395 2 101 583 354 636 23 518 4 047 2001* 4 747 268 85 661 879 127 16 138 1 843 320 331 589 12 514 2 295 2002 3 935 393 75 828 757 465 15 454 1 774 107 327 629 10 110 1 630 2003 3 554 078 63 006 607 006 11 487 1 591 045 290 455 9 521 1 709 2004 3 933 973 69 715 570 512 10 301 1 856 549 364 999 9 858 1 950 2005 4 145 343 73 743 688 704 12 390 1 630 471 321 681 8 920 1 577 2006 4 763 394 81 899 803 063 14 133 1 750 997 340 705 9 658 1 774 2007* 6 428 866 117 524 1 256 348 24 136 2 003 991 431 963 9 532 1 988 2008* 5 588 906 96 738 767 522 13 752 1 736 107 370 619 7 251 1 334 2009 3 997 348 74 633 606 042 11 675 1 502 073 325 286 4 857 1 005 2010* 6 873 626 135 687 1 219 504 23 060 2 602 246 618 584 15 720 3 387 2011 5 479 546 107 076 1 254 092 23 318 2 571 765 644 906 7 255 1 615 2012 4 541 122 97 334 926 799 17 430 2 791 034 799 344 7 426 1736 2013 4 958 226 102 943 1 340 909 23 554 3 430 723 869 292 2 043 366 2001* Yılı Ekonomik Krizi 2007* Yılı Tarımsal Kuraklık 2008* Küresel Ekonomik Kriz Yılı ve Süt Fiyatlarındaki Düşme 2010* Yılı Kasaplık Hayvan ve Karkas Et İthalatının Başlaması
1991 yılından günümüze Türkiye de kesilen hayvan sayıları genelde azalma göstermiştir. Hayvancılığın ekonomik bir faaliyet olmasından dolayı 2001 yılında yaşanan ekonomik krizde hayvancılık sektörünün de etkilenmesi kaçınılmaz olmuştur. 2001 yılında yaşanan ekonomik krizden dolayı da üretilen et miktarının azaldığı da tabloda görülmektedir. Tabloda dikkati çeken farklı bir durum 2007 ve 2008 yılında kesilen hayvan sayısının ve dolayısıyla da kırmızı et üretiminin yüksek olmasıdır. Bu durumun nedenleri arasında 2007 yılında yaşanan tarımsal kuraklık ve 2008 yılı küresel ekonomik krizin reel sektöre yansıması sonucu girdi fiyatlarında artış buna karşılık süt fiyatlarındaki yaşanan düşüş sayılabilir. Bu nedenledir ki 2007 ve 2008 yıllarında önceki yıllara kıyasla kasaplık gücün üzerinde bir kesimin olduğundan söz edilebilir. Bu yıllarda kasaplık gücün üzerinde kesim üretimin devamlılığı olan dişi hayvanların kesimi ile sağlanmış olduğundan 2009 yılında Türkiye hem hayvan varlığı açısından hem de kırmızı et üretimi açısından bir darboğaza girmiştir ve bu durum tabloda çok net görülmektedir. ESK, kırmızı et sektöründe önemli bir aktör olmaya devam etmekte, bu durum ESK tarafından hazırlanan 2009 Yılı Sektör Değerlendirme Raporu nda da aşağıdaki belirtilmiştir. Et ve Süt Kurumu; besicilerin yaşadıkları sıkıntıya düşmemeleri için gerektiğinde müdahale alımları yapıp stoklama yapmak suretiyle arz ve talep dengesini kurmak, et fiyatlarının maliyetin altına düşmesini önlemek, üretimin devamına katkı sağlamak için senenin her mevsiminde alım yaparak kalitede ve fiyatta belirleyici olmaya devam edecektir. ifadeleriyle belirtilmektedir. 2009 yılında yükselen kırmızı et fiyatlarından dolayı kurumun üreticilerden daha çok canlı hayvan alımı yapması ve pazar payını artırması suretiyle yükselen fiyatları kontrol etmesi beklenmekteydi. Ancak kuruma Nisan 2010 tarihinde 27567 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile misyon ve vizyonunda olmayan bir görev verilerek sıfır gümrük vergisi ile kasaplık ve damızlık canlı hayvan ithalat yetkisi ESK ya verilmiştir.
Türkiye İthal Edilen Hayvan Sayıları ve Miktarları YILLAR Besi Amaçlı (Adet-Baş) SIĞIR Kasaplık (Adet-Baş) Toplam (Adet-Baş) KOYUN (Besi Amaçlı ve Kasaplık) (Adet-Baş) Sığır Eti Karkas (ton) 2010 1.143 118.578 120.021 234.699 50.567 2011 227.867 164.360 392.227 1.446.573 110.731 2012 196.994 170.654 305.187 386.349 23.670 TOPLAM 426.304 453.592 879.896 2.067.621 184.968 Kaynak:TÜİK
Türkiye Toplam Kırmızı Et Üretiminde Hayvan Türlerine Göre Dağılımı Türkiye üretilen kırmızı etlerin türler bazında dağılımı incelenecek olursa 2013 yılı Türkiye toplam kırmızı et üretimi 996.155 ton olup bu üretimin %87,26 sı sığır etinden, %10,33 ü koyun etinden, %2,36 sı keçi etinden, 366 tonla %0,04 ü manda etinden üretilmiştir. Kaynak:TÜİK 2010 Yılında 190 milyon ton olan Dünya toplam kırmızı et üretiminin %57,8 i domuz etinden elde edilmiştir.
Karkas Verimlilik Rakamları Yıllar Hayvan Türleri Koyun Endeks Keçi Endeks Sığır Endeks Manda Endeks 1991 16,2 100 16,3 100 143,1 100 147 100 2000 18,2 112 18,3 112 168,7 118 172 117 2001 18 111 18,4 113 179,9 126 183 124 2002 19,3 119 20,4 125 184,7 129 161 110 2003 17,7 109 18,9 116 182,6 128 179 122 2004 17,7 109 18,1 111 196,6 137 198 135 2005 17,8 110 18 110 197,3 138 177 120 2006 17,2 106 17,6 108 194,6 136 184 125 2007 18,3 113 19,2 118 215,6 151 209 142 2008 17,3 107 17,9 110 213,5 149 184 125 2009 18,7 115 19,3 118 216,6 151 207 141 2010 19,7 122 18,9 116 237,7 166 215 146 2011 19,5 120 18,6 114 250,8 175 223 152 2012 21,4 132 18,8 115 286,4 200 234 159 2013 20,8 128 17,6 108 253,4 177 179 122 Türkiye de 2009 yılında 216 kg olan ortalama karkas verimlilik rakamı kasaplık ve damızlık canlı hayvan ithalatının başladığı 2010 yılından itibaren üç yıllık periyotta yurt dışından ithal edilen karkas randımanı ve verimi yüksek kasaplık hayvanlardan dolayı yükselmiş görünmektedir. 2013 yılı itibariyle karkas verimlilikleri sığırda ortalama 253.4 kg, koyunda 20.8 kg, keçide 17.6 kg olarak TÜİK verilerinden elde edilmiştir. Kaynak:TÜİK Rakamlarından hesaplanmıştır.
Et-Yem Paritesi Üreticinin bir kg karkas eti sattığı zaman kaç kg besi yemi satın alabileceğini gösteren oransal parametredir. 2006 yılında üretici 1 kg karkas ete karşılık 27,3 kg besi yemi satın alabilirken, 2013 yılında bu rakam 21,7 kg a kadar düşmüştür. Et yem paritesi ideal rakamı 22-25 arası değerlerdir. Artan girdilere karşı daha az oranda artan et fiyatlarından dolayı besicilik ve yetiştiricilik faaliyeti her geçen gün karlılığını kaybetmekte, azalan et-yem paritesi de bu durumu doğrular niteliktedir. *2014 Yılı Ocak ve Şubat Ayları Verisi ile Hesaplanmıştır. Et Fiyatları, ATB(Ankara Ticaret Borsası Yıllık Ortalama Karkas Kg Fiyatlarıdır. Yıllık Yem Fiyatları, Yem-Bir den Alınan Aylık Ortalama Besi Yemi Fiyatlarından hesaplanmıştır.
ESK (Et ve Süt Kurumu) Kırmızı Et Üretim Rakamları Yıllar Türkiye Toplam Üretim(ton) Sığır Eti ESK Üretim(ton) Üretimde ESK Payı(%) Türkiye Toplam Üretim(ton) Küçükbaş(Koyun-Keçi) Eti ESK Üretim(ton) Üretimde ESK Payı(%) 2003 290455 19985 6,88 74493 298 0,40 2004 364999 12369 3,39 80016 251 0,31 2005 321681 8453 2,63 86133 22 0,03 2006 340705 6066 1,78 96032 47 0,05 2007 431963 5874 1,36 141660 156 0,11 2008 370619 5437 1,47 110490 22 0,02 2009 325286 14680 4,51 86308 229 0,27 2010 618584 33901 5,48 158747 214 0,13 2011 644906 24605 3,82 130394 518 0,40 2012 799344 29288 3,66 114764 858 0,75 2013* 869292 16654 1,92 126497 750 0,59 *2013 yılı için veriler Ekim ayına kadardır Kaynak:TÜİK ve ESK Faaliyet Raporları ESK nın hem büyükbaş hem küçükbaş et üretimdeki payları 2003 yılından 2008 yılına kadar azalmıştır. 2009 yılında yükselen et fiyatlarından dolayı kurum aktör rolü gereğinden alımlarını artırmış, 2010 yılından itibaren kasaplık hayvan ithal etmesinden dolayı üretimdeki yüzdeleri yükselmiştir. 2012 Ekim ayından itibaren kasaplık hayvan ithalatındaki gümrük vergilerinin yükseltilmesinden dolayı 2013 yılında %1,92 lik üretim yüzdesine gerilemiştir.
Türkiye Sağmal Hayvan Varlığı ve Süt Üretimi Sağmal Sığır Varlığı Toplam İnek Sütü Yıl Kültür Melez Yerli Toplam Üretimi Baş % Baş % Baş % Baş Endeks Ton Endeks 1991 650 739 10,6 2 087 014 34,1 3 381 244 55,3 6 118 997 100,0 8 616 412 100,0 Türkiye 2013 yılı toplam süt üretim rakamı 18.223.712 ton olup, bunun 16.655.009 tonu %91,4 ü inek sütü, 1.101.013 tonu %6 sı koyun sütü, 415.743 tonu %2,3 ü keçi sütü ve 51.947 tonu%0,3 manda sütünden meydana gelmektedir. 2006 1 106 679 26,4 1 799 409 43,0 1 281 843 30,6 4 187 931 68,4 10 867 302 126,1 2007 1 299 750 30,7 1 698 801 40,2 1 230 889 29,1 4 229 440 69,1 11 279 340 130,9 2008 1 385 730 34,0 1 665 189 40,8 1 029 324 25,2 4 080 243 66,7 11 255 176 130,6 2009 1 470 886 35,6 1 686 064 40,8 976 198 23,6 4 133 148 67,5 11 583 313 134,4 2010 1 626 412 37,3 1 787 012 41,0 948 417 21,7 4 361 841 71,3 12 418 544 144,1 2011 1 868 274 39,3 1 962 713 41,2 930 155 19,5 4 761 142 77,8 13 802 428 160,2 2012 2 211 242 40,7 2 263 400 41,7 956 758 17,6 5 431 400 88,8 15 977 837 185,4 2013 2 314 278 41,3 2 395 897 42,7 897 007 16,0 5 607 182 91,7 16 655 009 193,3 Kaynak:TÜİK Dünya da ineklerde ortalama süt verimi rakamları incelenecek olursa 2012 yılı FAO verilerine göre Avrupa Birliği nde 6466 kg, Avustralya da 5575 kg iken aynı yıl Türkiye ortalaması 2942 kg olarak hesaplanmıştır. İneklerde Dünya ortalama süt verim rakamı 2012 yılı için 2318 kg düzeyindedir.
Süt-Yem Paritesi Süt-yem paritesi 1 litre sütle ne kadar yem satın alınabiliyor sorusunun cevabı olup Dünya da süt fiyatlarının belirlenmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Dünyada kabul gören süt yem paritesi 1 litre sütle en az 1.5 kilo yem alınabilir olmasıdır. 2014 yılı verileri Ocak, Şubat, Mart ayı verilerini kapsamaktadır. Kaynak: Ulusal Süt Konseyi Süt Sektör İstatistikleri 2013
Türkiye de Kişi Başı Hayvansal Ürün Tüketim Rakamları 2009 (Kg/Kişi/Yıl) Türkiye AB ABD Dana Eti 4,5 16,4 39,8 Koyun-Keçi Eti 4,2 2,3 0,5 Kanatlı Eti 16,6 22 49 Domuz Eti - 40,9 30,1 Süt (Tereyağdahil) 143 239 255,6 Yumurta 9,4 12,1 14,1 Kaynak: FAOSTAT FAOSTAT verilerine göre kişi başı kırmızı et tüketiminin Türkiye de 8,7 kg, AB de 59,6 kg, ABD de 70,4 kg olduğu anlaşılmaktadır. AB ve ABD de dana eti tüketim rakamlarının Türkiye den yüksek olmasına ilaveten bu ülkelerde domuz eti tüketimi kişi başı kırmızı et tüketim rakamlarının yüksek olmasında en önemli etkendir.
Hayvancılık İşletmelerinde Yapı, Ölçek ve İhtisaslaşma Durumu Türkiye de yalnızca Yıllar İşletme Sayısı Bitkisel ve Hayvansal Üretim Yapan İşletme Tiplerinin Payları (%) Yalnız Hayvansal Üretim Yapan Yalnız Bitkisel Üretim Yapan Ortalama Arazi Varlığı(da) 1950 2.527.000 - - - 77 1963 3.100.900 - - - 55,3 1970 3.058.900 83,3 9,4 7,3 55,8 1980 3.650.900 86,03 2,52 11,45 62,3 1991 4.091.530 72,14 3,43 24,43 52,7 2001 3.075.516 67,42 2,36 30,22 61 Kaynak:TÜİK hayvancılıkla uğraşan işletmelerin toplam tarımsal işletmeler içerisindeki payı 1970 yılında %9,4 iken, 2001 yılında %2,36 ya bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yürüten işletmelerin oranı %83,30 dan %67,42 ye gerilemiş, yalnız bitkisel üretim yapan işletmelerin oranı ise %7,3 den %30,22 ye yükselmiştir. Bu değişim hayvancılıktan önemli ölçüde kaçış olduğunun göstergesi niteliğindedir.
Türkiye İşletme Ölçekleri 2007 SÜT İŞLETMESİ SAYISI SÜT İŞLT. (%) DAĞILIMI BESİ İŞLETMESİ SAYISI BESİ İŞLT (%) DAĞILIMI SÜT VE BESİ TOPLAM İŞLETME SAYISI 1-5 BAŞ 760.968 68,88 202.757 47,80 963.725 6-9 BAŞ 203.062 18,38 81.623 19,24 284.685 1-9 BAŞ 964.030 87,26 284.380 67,05 1.248.410 10-24 BAŞ 113.812 10,30 85.778 20,22 199.590 24-49 BAŞ 22.470 2,03 39.772 9,38 62.242 50-99 BAŞ 4.017 0,36 12.838 3,03 16.855 100 VE ÜZERİ 452 0,04 1.369 0,32 1.821 TOPLAM İŞLETME Kaynak:GTHB-BÜGEM 1.104.781 100,00 424.137 100,00 1.528.918 2007 yılı itibariyle Türkiye deki toplam besi işletme sayısı 424.137 adet iken, AB-27 de toplam besi işletme sayısı 407.680 adettir.
Süt Sığırcılığı İşletme Ölçekleri 2013 Büyükbaş hayvan sayısına göre işletme büyüklüğü (Baş) İşletme sayısı (Adet) İşletmelerin kapasitelere göre dağılımı (%) Kaynak: Ulusal Süt Konseyi 1-5 811 778 58,74 6-9 293 799 21,25 10-25 198 177 14,35 26-49 62 858 4,54 50-100 11 681 0,84 101-199 2 798 0,20 200+ 1 190 0,08 Toplam 1 328 281 100 Ülkemizde 1,3 milyon olan süt işletme sayısının %80 ini 1-10 baş arası hayvana sahipken, işletmelerin %20 lik bir kısmı 10 ve daha fazla hayvana sahip işletmelerden oluşmaktadır. İşletmelerin sahip oldukları hayvan sayılarına göre küçük ölçekli olması; girdi maliyetlerinin yüksek olmasına, süt verimi yüksek sığır ırklarının temininde güçlüklere, süt ve ürünlerinin pazarlanması ve genel anlamda süt sığırcılığının etkinliği ve verimliliğinin sağlayacak olan örgütlenmede güçlüklere neden olmaktadır.
Mera Varlığı Kaynak:TÜİK Yıllar Alan (milyon hektar) Endeks 1940 44.2 100 1950 37.9 85,7 1960 28.6 64,7 1970 21.7 49,1 1991 12.3 27,8 2001 14.6 33,0 2013 10.1 22,9 1970 Köy Hizmetleri, 1991 Tarım Sayımı, 2001 TÜİK sayımı ve son sütunda 1998 yılında çıkarılan Mera Kanunu ndan günümüze kadar tespiti gerçekleştirilmiş olan mera alanlarına ilişkin sayısal veriler sunulmuştur. 1940 yılından günümüze Türkiye toplam mera varlığı verilmiştir. Görüldüğü üzere Türkiye mera varlığı 1940 yılından 2013 yılına kadar yaklaşık %77 oranında azalmıştır.
Kaba Yem Sorunu Hayvancılığı gelişmiş AB ülkelerinde toplam tarla arazisinin; Almanya da %36 sında, Hollanda da %31 inde, İtalya da %30 unda, Fransa ve İngiltere de %25 inde yem bitkileri yetiştirilmektedir. Türkiye de toplam işlenen tarım arazisinin (18 123 000 ha) sadece %8.8 inde (1 591 788 ha) yem bitkileri üretimi yapılmaktadır. Bu nedenle, kaliteli kaba yem üretiminin artırılması ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir hayvancılık için çayır mera alanlarının ıslahı ve idaresi yanında yem bitkileri üretim alanlarının %8.8 den en az %15 e çıkarılması ve üretiminin teşvik edilmesi gerekmektedir.
Hayvan Sağlığı Hayvansal üretimin sürekliliği ve karlılığını belirleyen temel bileşenlerden biri de hayvan sağlıdır. Günümüze kadar hayvan sağlığı konusunda ciddi ilerlemeler kaydedilmiş olmasına rağmen, gelinen noktayı yeterli bulmak mümkün değildir. Türkiye özellikle salgın hastalıklar konusunda oldukça fazla deneyime sahiptir. Sığır vebası, Şap, Ruam, Tüberküloz vb. salgınlar ile başarılı mücadeleler vermiştir. Bu başarılara rağmen henüz bu hastalıklardan ari hale getirilememiştir. Salgın hastalıklarla mücadelede başarısızlıkta; yönetsel, ekonomik ve coğrafi vb. pek çok faktör bakımından olumsuzlukların etkisi olmaktadır. Örneğin şimdiye kadar ne Türkiye ye kaçak hayvan girişini engellemek ne de Türkiye içerisinde hayvan hareketlerini izlemek ve bir düzene sokmak mümkün olamamıştır. Özellikle Doğu ve Güneydoğu komşularımızdan hayvan girişinin engellenememesi hastalık tehdidini sürekli hale getirmiştir. Nitekim Türkiye de ciddi salgınların başlangıç noktası genellikle bu bölgeler olmaktadır.
Hayvancılık Politikaları Türkiye de 2001-2013 yılları arası dönemde toplam tarımsal destek bütçesi ve hayvancılık desteklemelerinin payı (%) Yıllar Toplam Tarımsal Destek Bütçesi (Bin TL) Toplam Hayvancılık Destekleri (Bin TL) Hayvancılık Desteklerinin Toplam Tarımsal Destek Bütçesi İçindeki Payı (%) 2001 2 717 000 41 450 1,5 2002 1 868 856 83 200 4,5 2003 2 669 484 106 089 4,0 2004 3 049 376 249 755 8,2 2005 3 681 977 352 224 9,6 2006 4 743 708 678 983 14,3 2007 5 541 995 722 676 13,0 2008 5 850 507 1 330 322 22,7 2009 4 530 942 895 827 19,8 2010 5 881 069 1 320 000 22,4 2011 6 200 000 1 571 000 25,3 2012 7 600 000 2 113 000 27,8 2013 8 975 000 2 400 000 26,7 Kaynak: AB Uyum Sürecinde Türkiye Hayvancılık Kongresi 2011 Kongre Kitabı 2014 yılında tarımsal desteklerin 10 milyar TL, hayvancılık desteklerinin 3 milyar TL olacağı öngörülmektedir. Buradan hareketle toplam destekler içerisinde hayvancılık desteklemeleri payının %30 olacağı tahmin edilmektedir.
Pazarlama Hayvancılık sektöründe sağlıklı ekonomik gelişme ancak pazarlama kanallarının ve dolaşım sistemine etkinlik kazandırmakla mümkün olacaktır. Bu etkinlik talebin miktar çeşit ve kalite olarak üretim kesimine yansıtılmasıyla sağlanabilecektir. Her sektörde olduğu gibi hayvancılık sektöründe de işletmeler düzeyinde gerek yetiştirme gerekse besi faaliyetlerinde başarıya ulaşılsa dahi ürünlerin pazarlanmasında sorunlar çözülmedikçe mutlak başarıya ulaşmak güç, hatta bazen olanaksızdır. Geleneksel kasaplık hayvan, et ve süt pazarlama kanallarında sayıları, genellikle 3-4 arasında değişen aracının hizmetini gerektiren uzun bir zincirle karşılaşmaktayız. Pazarlama zincirinin uzun olmasında en önemli nedenlerden birisi hayvancılık işletmelerinin küçük, yaygın ve dağınık olmasıdır. Bu durum aracı hizmetlerinde çalışanların prodüktivite düşüklüğüne, dolayısıyla pazarlama maliyetinin yükselmesine neden olmaktadır.
Pazarlama Son yıllarda ülkemizde çok sayıda alışveriş merkezlerinin (süpermarket) açılması ve bu firmaların reyonlarında et-süt pazarlaması geleneksel pazar kanallarının sayısının azalmasına yol açmıştır. Bu durum et ve süt fiyatlarında tüketici yararına ürün kalite ve hijyeninde iyileşme ve fiyatta düşmeye yol açması gerekirken perakende marjının yükseldiği görülmektedir. Ülkemizde aracı marjlarına ilişkin yapılan çalışmalarda 100 birimlik tüketim fiyatının yaklaşık %50 sinin üreticinin eline geçtiği bildirilmektedir. Pazarlama marjının yüksekliği, gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında, pazarlamadaki yapısal bozukluklar ve üretici örgütlenmesinin yetersizliğinin önemli bir payı olduğu söylenebilir. O nedenle ülkemizde kasaplık hayvan ve et pazarlaması bir yandan üreticinin ürününü ucuz satmasına diğer yandan, tüketicinin ise daha pahalıya tüketmesine yol açmaktadır. Sektörde diğer yaşanan bir sorunda kayıt dışı üretimin yol açtığı haksız rekabettir.
Örgütlenme Kırsal alanda, üretimin en örgütsüz olduğu kesim hayvan yetiştiricisi ve besicileridir. Bu nedenle piyasa ekonomisi kurallarının en çarpık işlediği sektörde hayvancılıktır. Hayvan üreticisi ve besicisi, gerek üretim aşamasında (yem, ilaç, vb) girdilerin işletmeye sağlanmasında, gerekse kasaplık hayvan pazarlamasında; oligopol Pazar şartlarıyla karşı karşıyadır. Bu tür pazarlarda üreticiyi gözeten adil bir fiyatın oluşması mümkün değildir. O nedenle üretici kesim hem üretim hem de sürüm aşamalarında sayıları sınırlı ve fiyatlara büyük ölçüde hakim, satıcı ve alıcıların iktisadi kıskacı altındadır. Örgütlenme modelini kendi sosyo-ekonomik yapısıyla uyumlu bir temele oturtmayan kalkınma çabalarının, başarı şansı son derece sınırlıdır. O nedenle her alanda olduğu gibi hayvancılık sektöründe de yapısal bozuklukları gideren sektöre dinamizm kazandıracak yeni bir örgüt modelini belirleme ve o yönde örgütlenme kaçınılmaz bir zorunluluktur.
Örgütlenme Müzakere sürecine girdiğimiz AB de kooperatifler; tarımsal ve hayvansal ürünlerin politika belirleme, üretim, pazarlama ve işleme konularında etkin çalışmaktadır. Tarım ve hayvancılıkta piyasaları düzenleyen üretici örgütlerine ortak olmak, yardımlardan yararlanmak için temel koşul olduğundan bu esasa uymak üreticiler açısından hayati önem taşımaktadır. Birlikte, hayvancılıkta ürün bazında (ihtisas) kooperatifleşme düzeyi oldukça yüksek olup, bu kooperatiflerin et ve süt piyasalarında önemli payları bulunmaktadır. AB nde çeşitli hayvansal ürünlerin pazarlanmasında, üretici örgütleri ve kooperatifler etkin rol oynamaktadır. Örneğin; Fransa da çeşitli ürünlerde sanayi ile entegre durumda bulunan kooperatiflerin pazarlama içinde aldığı pay sığır etinde %30, domuz etinde %85, tavuk etinde %30, sütte %47 ve yumurtada %25 tir. Süt pazarlamasında kooperatiflerin pazarlamadaki payı Avusturya da %90, Almanya da %52, Finlandiya da %97, Hollanda da %83 ve İngiltere de %67 dolayındadır.
Hayvancılık sektörüyle ilgili yapılan bu tespitler ve değerlendirmelerden sonra, son yıllarda Dünya da ve ülkemizde yaşanan ekonomik krizler, kuraklık vb. olumsuz faktörlerden en fazla etkilenen sektör hayvancılık sektörü olmuştur. Bu süreç içerisinde, hayvansal üretimde (özellikle kırmızı ette) azalma ve nüfusun hızla artması sonucu artan talebin karşılanamaması dolayısıyla et fiyatlarının yükselmesi, tüketicinin ucuz et tüketmesi bahane edilerek ithalata gidilmesi Türkiye nin gıda güvenliği açısından değerlendirmesi gereken önemli bir konu haline gelmiştir. Kırmızı et sektörü açısından ithalata dayalı bir yapının sürdürülebilirliği mümkün değildir.
Sonuç ve Öneriler Son yıllarda hayvancılık alanında özel sektör tarafından yapılan önemli girişimler ve yatırımlar dikkat çekmektedir. Devlete düşen görev doğru stratejiler üreterek bu kuruluşların önünü açmak olmalı, hayvancılığın yapısal sorunlarına dönük çözüm önlemleri öncelikle ele alınmalıdır. Türkiye de hayvancılık sorunlarının çözümü; İşletmelerin ekonomik birimler haline getirilmesi, Piyasa istikrarının sağlanması, Verimliliğin arttırılması gibi yapısal değişiklikleri gerektirmektedir. Et ve Süt kurumunun bu aşamada kırmızı et ve süt piyasalarında müdahale kuruluşu olarak piyasa ve fiyat istikrarını sağlamada etkinliğinin arttırılması önem taşımaktadır.
Sonuç ve Öneriler Bugüne kadar hayvancılık sektörüne değişik biçim, süre ve miktarlarda çeşitli desteklemeler yapılmıştır fakat yapısal sorunlar çözülmeden uygulanan desteklemeler, sektörün hedeflenen düzeye gelmesinde yeterli ve etkili olamamıştır. Hayvancılıkta desteklemelerde, sürekliliğin sağlanması ve tarımsal destekler içerisindeki payı artırılmalıdır. Diğer taraftan, hayvansal üretimin, hayvancılığa dayalı sanayi ile etkin şekilde entegrasyonunun sağlanması, üretimin rasyonelleştirilmesi ve kırsal ekonomik kalkınmanın başarılması için yaşamsal öneme sahip bulunmaktadır. Hayvancılık sektöründe, sağlıklı ekonomik gelişme ancak pazarlama kanallarına ve dolaşım sistemine etkinlik kazandırmakla olacaktır. Tarım ve hayvancılık işletmelerinin yapısal nitelikteki bozuklukları ve sermaye eksikliklerini gidermede en önemli araçlardan birisi kredilerdir. Kırsal kesim işletmelerinin uygun koşullarla ve yeterli düzeyde kredilendirilmesi, hem üretimin nitelik ve nicelik olarak artışını sağlayacak, hem de ürünlerin pazarlama olanaklarını artıracaktır.
Sonuç ve Öneriler Hayvancılık sektöründe toplam maliyetler içinde önemli payı (%60-65) olan kaba ve kesif yem üretiminde kaliteli ve uygun fiyatta tedarik için devletin gerekli desteklemelerde bulunması gerekmektedir. Hayvancılığın karlı bir şekilde yapılabilmesi için, kaliteli kaba yem üretimine önem verilmesi, çayır ve meraların zamansız, aşırı, düzensiz otlatılması ve kullanılması engellenmeli, mera alanlarının ıslahı ciddiyetle ele alınmalıdır. Entansif ve yarı entansif hayvancığın kaba yem ihtiyacını karşılamak için GAP Bölgesinde sulamaya açılan alanlarda yem bitkileri yetiştiriciliği bölgesel teşvik anlamında ele alınmalıdır. Gelişmiş ülkelerde hayvancılık sektörünün bugünkü seviyeye gelmesinin arkasında üretici örgütleri vardır. Ekonomik örgütlenmede kooperatifler, kooperatif şirketler, şirketler yada üretici birliklerinden herhangi biri tercih edilebilir. Önemli olan bu oluşumlarda üretimde ihtisaslaşmanın ve optimum ölçek şartının ön planda tutulmasıdır.