Süs Bitkileri (Endüstrisi) Sektör Raporu

Süs Bitkileri (Endüstrisi) Sektör Raporu Burhan HEKİMOĞLU Ziraat Mühendisi Mustafa ALTINDEĞER Ziraat Mühendisi Samsun 2012

İÇİNDEKİLER Önsöz 1. Giriş 1 2. Dünya da Süs Bitkileri Sektörü 2 3. Çiçek Soğanları 5 4. Dünya Çiçek Soğanı Üreten Ülkeler ve Çeşitler 6 5. Çiçek Soğanları İthalatı 7 6. Kesme Çiçekler 8 7. Kesme Çiçek Üretim Alanları 8 8. Ülkelere Göre Kesme Çiçek Üretim Alanları Grafiği 9 9. Ülkelere Göre Kesme Çiçek Üretim Alanları Tablosu 10 10. Dünya Kesme Çiçek İhracatı 11 11. Kesme Çiçek İhraç Eden Başlıca Ülkeler 12 12. Dünya Kesme Çiçek İthalatı 12 13. Kesme Çiçek ve Canlı Bitkilerin Düşen Tüketim Oranları 13 14. Ülkelerin Çiçek Tüketimleri 14 15. AB de İnsanların Çiçek Satın Alma Nedenleri 14 16. AB de İşletmelerin Çiçek Satın Alma Nedenleri 15 17. Süs Bitkileri ve Mamulleri Sektörü 2011 Yılı İhracat Değerlendirmesi 15 18. Üretim 16 19. Türkiye Süs Bitkileri Üretim Alanları 16 20. İllere Göre Süs Bitkileri Üretimi 17 21. İstihdam 18 22. İhracat 18 23. Türkiye Süs Bitkileri ve Mamulleri İhracatı 19 24. Türkiye Süs Bitkileri İhracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı 19 25. Türkiye Süs Bitkileri İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı 20 26. Karadeniz Bölgesi ve Samsun da Kesme Çiçek Üretimi 21 27. Samsun İlinde Yetiştiriciliği Yapılan Süs Bitkileri 22 28. Samsun İli Kesme Çiçek 2011 Yılı Ekiliş ve Üretimleri 23 29. Samsun İlinde Süs Bitkisi Üreten İşletmeler 23 30. Çiçek Soğanları 25 31. Canlı Bitkiler 25 32. Canlı Bitkiler İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı 26 33. Kesme Çiçekler 26 34. Yosun ve Ağaç Dalları 27 35. Son On Yıllık İhracat Ve Birim Fiyat Değişimleri 27 36. Karanfil İhracat ve Birim Değişimi 29 37. Süs Bitkileri Sektörü Türkiye Geneli 2010-2011 Dönem İhracatı 30 38. Sonuç ve Öneriler 31 39. Süs Bitkileri Alt Sektörü nde Sorunlar ve Çözüm Önerileri 32 40. Kaynaklar 33

Önsöz Samsun İli ülkemizin Süs bitkileri ve kesme çiçek sektörünün gelecek vaat ettiği hem açık alanda hem de örtü altında rahatlıkla büyüme potansiyeli taşıdığı birkaç ilinden biridir. Sektörümüzde yer alan üretici/ihracatçı firmalarımız çok küçük bir sermayeyle yola çıkmış, gelişimlerinin hemen her aşamasında büyük emekler harcamışlardır. 1990 sonrası kesme çiçek sektörünün hızlı iş yaptığı dönemler Türk üreticileri/ihracatçıları için önemli fırsatlar oluştururken, sektörde önemli bir öğrenme süreci başlamış ve stratejik hedefler kısa dönem kar bazlı büyüme değil, müşteri ve proje bazlı seçkin referanslara dayalı bir büyüme olmuştur. Bu süreç teknolojik altyapımızın oluşmasında ve kendimize özgü ürünlerin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Yaşadığımız dönemin acımasız gerçeğinin rekabet ve bu rekabetin Türk firmaları arasında değil ülkelerarası olması gerektiği tüm taraflarca anlaşılmıştır. Başta kesme çiçekçiler olmak üzere tüm süs bitkileri sektöründe yer alan başarılı üretici/ihracatçılarımızın pazarı büyüyen ülkeyi bularak adrese teslim satış yaptığını, yabancı dil bilen bir elamanı iş yerinde çalıştırdığını, ihracatı artırmak için fuarlarda yer aldığını, hangi ülkenin hangi üründe pazar büyümesi yaşadığını araştırıp öğrenerek harekete geçtiğini görüyoruz. Bu sürece Samsun ili süs bitkileri ve kesme çiçek sektörü üretici/ihracatçıları da şahit olmaktadır. Daha öncede belirttiğimiz gibi Samsun ili ekolojik, iklim ve toprak özellikleri bakımından süs bitkileri yetiştiriciliğine son derece uygun olup, ülkemizin Süs bitkileri ve kesme çiçek sektörünün gelecek vaat ettiği hem açık alanda hem de örtü altında rahatlıkla büyüme potansiyeli taşıdığı birkaç ilinden biridir. Hazırlanan bu çalışmanın başta ülkemiz ve ilimiz tarımına, ekonomisine, ilimiz üreticilerine ve Süs bitkileri ve kesme çiçek sektörünün tüm taraflarına faydalı olmasını diliyorum. Kadir GÜVEN İl Müdürü

1. Giriş Çiçek ve süs bitkileri üretimi, doğaya saygı, insanın çevresel, görsel yaşam kalitesinin artması, estetik sanat kültürünün tanıtımı, en önemlisi mimari, çevre tasarım sanatında çok önemli unsur olan bir sektördür. Çiçek ve Süs bitkileri üretimi eşe dosta sadece bir buket çiçek sunmak gibi tek yönlü satış unsuru olan bir sektör olarak algılanmamalıdır. Sektörde en alt düzeye kadar uzmanlaşma, üretim, pazarlama ve tüketim konuları endüstriyel ürünler gibi ele alınmaya başlanmış ve üretimde standardizasyon, süreklilik ve teknoloji kullanım düzeylerinde ulaşılan nokta bu sektörün "SÜS BİTKİLERİ ENDÜSTRİSİ" adıyla anılmasıyla sonuçlanmıştır. Bu nedenle süs bitkileri sektörü, bitkisel üretim içinde önemli bir yere sahip olan ve ekonomiye büyük katma değer sağlayan etkili bir sektör olarak kabul edilmektedir. Ülkemiz çok çeşitli ekolojik bölgeye sahip olup, iklim ve toprak özellikleri bakımından süs bitkileri yetiştiriciliğine son derece uygundur ve aynı zamanda bir çok süs bitkisinin gen kaynağıdır. Dünya üzerinde yaklaşık 145 ülkede ticari anlamda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Dünyada toplam süs bitkileri üretim alanları 2009 yılı itibariyle 1.512.221 hektardır. Üretim yapılan önemli bölgeler alan büyüklüklerine göre Asya, Kuzey ve Güney Amerika, Avrupa, Afrika ve Orta Doğu dur. Dünya Ticaret hacmi ise 50 milyar dolar civarındadır. Süs bitkileri sektöründe dünya pazarını yönlendiren ülkelerin başında Hollanda gelmektedir. Küresel ölçekte büyük önem arz eden Süs bitkileri sektörü ülkemizde 2011 yılında yeni bir atılım göstermiştir. Türkiye süs bitkileri ihracatı 1 Ocak-31 Aralık 2011 tarihleri arasında yıllık bazda toplam %36 artış göstererek 76.322.447 dolar olmuştur. Bu artışla, Süs bitkileri sektörümüz son yılların en büyük artış ivmesini yakalayarak ve 2011 yılı ihracat hedefi olan 75 milyon dolar sınırını aşmıştır. Yıllık bazda tüm ihracat sektörleri içinde süs bitkileri, bitkisel ürünler içinde en çok ihracat artışı görülen sektör olmuştur. İhracat kalemlerimiz içinde özellikle canlı bitkiler ihracatımız Türkmenistan, Irak, Azerbaycan ve Özbekistan gibi pazarlarında Türk müteahhitlik hizmetlerinin gelişimine paralel olarak ihracatımız istikrarlı bir şekilde artmaya devam etmektedir. Dünya üzerinde sektörde önemli üreticilerden olan İtalya, ispanya gibi rakip ülkelerin yüksek üretim maliyetleri nedeniyle üretimi azalttıklarını görmekteyiz.

Türkiye'de ise üretim ve süs bitikleri ihracatı tam tersi bir olumlu artış gösteriyor. 2012 yılında, ana pazarımız olan Avrupa'da kriz devam etmekte ve sonrasında de devam edeceği tahmin edilmektedir. Ancak bu kriz, bizim için avantaj oluşturabilmesi ve rakiplerimizin pazardaki paylarından alabilmek için özellikle kesme çiçekle birlikte dış mekan bitkilerinde yeni türlerin üretimi ve ihracatı üzerinde çalışmalıyız. Dünyada süs bitkileri sektörüne baktığımızda toplam 50 milyar dolarlık bir ticaret hacmi olduğunu buna karşın Türkiye'nin sektördeki payının binde 2 gibi çok düşük bir seviyede bulunduğunu görüyoruz. Önemli ithalatçı ülkelere baktığımızda özellikle yakın pazarlar olan Almanya, Rusya gibi ülkelerin ithalatından çok az bir pay aldığımız görülüyor. Bu da bize sektörün önünde değerlendirebileceğimiz pek çok fırsatlar olduğunu göstermektedir. Süs bitkileri sektöründe ihracatımızdaki artışların devamı ve yeni pazarlar kazanmak amacıyla farklı projeler üzerinde çalışılmalıdır. Süs bitkileri sektöründe yeni kurulan Tanıtım Grubu ve EXPO 2016 ANTALYA yeni pazarlarda tanıtım yapılması amacıyla çalışmalarını etkin bir şekilde sürdürmelidir. 2. Dünya da Süs Bitkileri Sektörü Estetik, fonksiyonel ve ekonomik amaçlarla üretilen dekoratif bitkilere süs bitkileri denilmektedir. Süs bitkileri genel bir kavram olup; kesme çiçekler, iç mekân (saksı-salon) süs bitkileri, dış mekân süs bitkileri, doğal çiçek soğanları (geofitler) olmak üzere dört alt grupta incelenmektedir. Son 70 yıldır süs bitkileri sektörü çok hızlı bir gelişim ve değişim yaşanmaktadır. Ancak süs bitkilerinin, bitkisel üretim sektörünü içinde ekonomik anlamda bir alt sektör olarak ortaya çıkması, üretim, pazarlama, istihdam gibi kavramların bu sektörün bir parçası olmaya başlaması 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın baslarına rastlamaktadır. Sektörde en alt düzeye kadar uzmanlaşma, üretim, pazarlama ve tüketim konuları endüstriyel ürünler gibi ele alınmaya başlamış ve üretimde standardizasyon, süreklilik ve teknoloji kullanım düzeylerinde ulaşılan nokta bu sektörün "Süs Bitkileri Endüstrisi" adıyla anılmasıyla sonuçlanmıştır. Dünyada süs bitkileri üretimi 20. yüzyıl başlarında önem kazanmaya başlamıştır. Günümüzde süs bitkileri sektörü dünya üzerinde hızlı değişim görülen bir sektör olarak nitelendirilebilir. Küreselleşme ve bunun dünya üzerinde değişik bölgelerdeki gelire olan etkisine bağlı olarak çoğu ülkede kişi başına düşen süs bitkileri tüketiminin arttığı 2

görülmektedir. Buna bağlı olarak dünya üzerindeki rekabet de artmaktadır. Bazı geleneksel pazarlarda artık bozulma görülmekte, diğer yanda yeni ülkeler pazarda yer almaya çalışmaktadır. Japonya, İtalya, Hollanda gibi geleneksel üretim yerlerinin yanında, Latin Amerika ve Afrika da üretim çok hızlı artış göstermektedir. Son yıllarda süs bitkileri üretiminde iklim koşulları ve ucuz işgücü gibi avantajlara sahip olan Kolombiya, Ekvador, Etiyopya ve Kenya gibi ülkeler dünyanın en önemli kesme çiçek üreticisi ve ihracatçısı ülkeleri konumuna gelmişlerdir. Geleneksel merkezlerde ise üretim alanları aynı kalmakla veya azalmakla birlikte, verimlilik artışına gidilmeye başlanmıştır. Süs bitkilerinin arzı dünyada artış eğilimindedir. Asya: Asya ülkeleri Dünya kesme çiçek üretim alanlarının %64 üne sahip olup; en önemli üreticileri Çin ve Hindistan dır. Çin, dünya kesme çiçek üretim alanlarının % 54 üne sahiptir; tek başına dünya üretiminin % 11 ini sağlamaktadır. Japonya da çiçekler ve saksı bitkilerinde önemli bir üretici ülkedir. Ancak iç pazara yönelik üretim yapmaktadır. Japonya da yaklaşık 18.000 ha alanda çiçek, 2.000 ha alanda saksı bitkileri üretimi yapılmaktadır. Asya pazarında Tayland, Malezya gibi ülkelerde de üretim artmaktadır. Özellikle Japonya pazarına yönelik üretim vardır. Güney Kore, Tayland ve Tayvan ın üretiminde orkide gibi kesme çiçekler ağırlıklıdır. Hindistan da süs bitkileri sektörü oldukça önemli bir sektör konumuna gelmiştir. Hindistan'ın bazı özellikleri süs bitkileri üretimi için oldukça elverişlidir. Yeterli güneş ışığı, yüksek sıcaklık, iyi toprak kalitesi, su kaynakları, düşük işçilik ve yatırım ücretleri avantajlarına sahip olan ülkenin kalite standartları henüz Avrupa ve Asya pazarlarının gereksinim duyduğu yüksek standartları karşılayamayacak kadar düşüktür. İhracat yüksek taşıma ücretleri ve Avrupa nın yüksek gümrükleriyle ve havaalanındaki yetersiz soğutma alanları nedeniyle yaygın değildir. Avrupa: Avrupa Birliği, dünya üzerinde hektar (ha) başına verimliliğin en fazla olduğu bölgedir. Avrupa Birliği ülkeleri, dünya kesme çiçek üretim alanlarının %11 ine sahip olup; dünya üretim değeri içerisinde %38 lik bir paya sahiptir. En önemli üretici ülkeler; Hollanda, İtalya, Almanya, Birleşik Krallık ve İspanya dır. Avrupa Birliği ülkelerinde üretim alanları ve üreticilerin sayıları giderek azalmaktadır. Buna karşın üretim miktarı kesme çiçeklerde değişmezken, canlı bitkiler ve soğanlarda artmaktadır. 3

Toplam üretim miktarının değişmemesi üretimde sağlanan verimlilik artışının göstergesidir. Orta Amerika: Orta Amerika da; Meksika, Kolombiya, Ekvador, Güney Amerika da ise Brezilya önemli üretici ülkelerdir. Bu ülkelerin iklim şartlarının elverişli olması, arazi ve işçilik maliyetlerinin düşük olması gibi üretim avantajları bulunmaktadır. Latin Amerika ülkeleri uygun iklim şartları, yabancı yatırımlar ve bilgi sayesinde hem Amerika hem Avrupa pazarı için önemli bir ihracatçı bölge haline gelmiştir. Bu bölgenin süs bitkileri üretiminde sahip olduğu avantajların başında iklimsel koşullar, ucuz arazi ve ucuz işgücü ve Kuzey Amerika pazarına yakınlık gelmektedir. Son yıllarda bu ülkelere süs bitkileri üretimi üzerine Avrupalılar tarafından yabancı yatırımlar yapılmıştır. Afrika: Afrika ülkelerinde ekonominin tarıma dayalı olması, uygun iklim koşulları ve ucuz işçilik gibi avantajlar süs bitkileri üretiminin gelişmesine neden olmuştur. Afrika da; Kenya, Tanzanya, Zimbabwe, Uganda, Zambiya, Etiyopya gibi ülkeler önemli üreticilerdir. Afrika da kesme çiçek üretimi yapan geleneksel aile tarlaları çok azdır. Üretim alanları profesyonel şirketler tarafından işlenmekte olup, yabancı yatırımcıların sahip olduğu büyük ölçekli fidanlıklardan oluşmaktadır. Büyük üretim yerlerinde çalışan işçi sayısı binlerce kişiye ulaşmaktadır. Bu tarlaların yöneticileri genellikle İngiltere, Hollanda, Almanya veya İsrail den gelen yöneticilerdir. Üretim özellikle Avrupa pazarına ihracat amacıyla yapılmaktadır. Afrika da çiçek üretimi yıllık ortalama %10 un üzerinde bir artış oranına sahiptir. Afrika menşeli çiçeklerin Avrupa süpermarketlerinde giderek artan payı da üretim ve lojistik konularındaki büyük gelişimin göstergesidir. Kaliteyi arttırmak, çeşitliliği sağlamak ve sosyal standartları uygulamak için sektörde çok yoğun çaba harcanmaktadır. Afrika çiçek endüstrisi Avrupa pazarına odaklanmış durumdadır. Afrika da üretilen çiçeklerin % 90 ının Avrupa da satıldığı tahmin edilmektedir. Afrika kökenli kesme çiçeklerin 2/3 ü Hollanda mezatları (VBA, Flora Holland, TFA) aracılığıyla satılmaktadır. Kalite ve fiyat özellikleri açısından birçok ürün süpermarket kanalları aracılığıyla satılmak üzere gönderilmektedir. 4

3. Çiçek Soğanları Dünya üzerinde, çok geniş bir yayılış alanına sahip olan çiçek soğanlarının, özellikle Balkanlar, Kafkasya ve Anadolu da yoğunlaştığı bilinmektedir. Günümüzde artan çevre koruma bilinci nedeni ile doğal çiçek soğanlarının doğal dengesinin korunması için önlemler alınmıştır. Bu kapsamda, doğadan sökülen soğanların ihracatı önemli ölçüde azaltılarak, bu soğanların üretim alanlarından sağlanması temel düşünce olmuştur. Dünya üzerinde yaklaşık 32.924.hektarlık bir üretim alanında çiçek soğanları üretimi yapılmaktadır. Çiçek soğanı üretim alanlarının dağılımına bakıldığında üretimin en fazla Hollanda, Çin ve A.B.D. de yapıldığı görülmektedir. Üretim yapılan önemli çeşider aşağıdaki tabloda verilmektedir. 5

4. Dünya Çiçek Soğanı Üreten Ülkeler ve Çeşitler Dünya üzerinde önemli ithalatçı ülkeler aşağıdaki tabloda verilmektedir. En önemli ithalat Avrupa Birliği nde yapılmakta olup; önemli ithalatçı ülkeler Almanya, İngiltere, İsveç, Danimarka ve Hollanda dır. Kaynak: World Flower Bulbs Report, Rabobank, 2007 6

5. Çiçek Soğanları İthalatı Süs Bitkileri Sektör Raporu Kaynak: AIPH StatisticalYearbook,2011 7

6. Kesme Çiçekler Dünya üzerinde toplam 550.900 ha alanda kesme çiçek üretimi yapılmaktadır. Üretim alanları en fazla Asya, Güney Amerika ve Avrupa da yoğunlaşmıştır. Toplam üretim alanlarının % 65 i Asya, % 18 i Güney Amerika, % 9 u Avrupa da yer almaktadır. 7. Kesme Çiçek Üretim Alanları 8

Dünya Kesme çiçek üretiminin yapıldığı enönemli ülkeler sırasıyla Hindistan, Çin, Brezilya, Meksika, Japonya, ABD, Güney Afrika Cum., İtalya, Tayland, Ekvador, Kolombiya ve Hollanda dır. Hindistan, Çin, Brezilya, Meksika, Japonya, ABD, Tayland gibi önemli üreticiler olmalarına üretimi kendi iç pazarlarına yönelik yapmaktadırlar. Ekvador, Kolombiya gibi üreticiler ise ihracata yönelik üretim yapmaktadır. 8. Ülkelere Göre Kesme Çiçek Üretim Alanları Grafiği Türkiye, dünya kesme çiçek üretiminde % 0,2 lik bir paya sahiptir. 9

9. Ülkelere Göre Kesme Çiçek Üretim Alanları Tablosu 10

Dünya kesme çiçek ihracatının ülkelere göre dağılımı aşağıda verilmektedir. Kesme çiçek ihracatının % 55 i Avrupa ülkeleri, % 26 sı Amerika ülkeleri, % 10 u Afrika ülkeleri, % 8 i Asya ülkeleri tarafından yapılmaktadır. En önemli ihracatçı ülkeler, Hollanda, Kolombiya, Ekvador, Kenya ve Etiyopya dır. 10. Dünya Kesme Çiçek İhracatı 11

11. Kesme Çiçek İhraç Eden Başlıca Ülkeler Dünya kesme çiçek ithalatının ülkelere göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. En önemli ithalatçı ülkeler Almanya, İngiltere, ABD, Hollanda ve Rusya dır. 12. Dünya Kesme Çiçek İthalatı 12

13. Kesme Çiçek ve Canlı Bitkilerin Düşen Tüketim Oranları Çiçek tüketiminin Hollanda, Almanya, Belçika, Japonya gibi pazarlarda yaygın olduğu görülmektedir. 13

14. Ülkelerin Çiçek Tüketimleri Genel olarak süs bitkileri sektörü, ekonomik krizlerden, piyasa fiyat dalgalanmalarından vb. ekonomik faktörler ve olaylardan en çok ve en hızlı etkilenen sektördür. Buna rağmen ülkelerin üretim değerlerinde yıllar itibariyle artış görülmektedir. Üretimdeki artış dolayısıyla tüketimdeki artışa paralellik göstermektedir. Ülkelerin çiçek tüketimleri refah seviyeleri ve dolayısıyla ekonomileriyle doğru orantılıdır. Bunun yanı sıra ülkelerin tarihsel süreçlerinde yerleşmiş olan çiçek kültürü ve çiçeğe verdikleri değer de tüketimlerini belirlemektedir. Dünyanın en çok kesme çiçek tüketen bölgesi, üretimde olduğu gibi, Avrupa dır. Özellikle Avrupa Birliği nin ilk 15 üyesinin dünyadaki toplam tüketimin yarıdan fazlasını gerçekleştirdikleri, daha da önemlisi kişi başına kesme çiçek tüketiminin çok yüksek olduğu bilinmektedir. Çiçeğin tüketim şekilleri toplumlarda değişiklik gösterse de, özellikle kesme çiçek hediye/saygı simgesi olarak tüketilmektedir. Diğer yandan, turizmde ve dekorasyon amaçlı olarak kullanımını da tüketimi arttırmaktadır. AB ülkelerinde çiçek tüketimine yönelik olarak yapılan bir araştırmada modern yaşamda çiçek tüketimi aşağıdaki grafiklerde yorumlanmıştır. Özellikle şirketlerin/iş yerlerinin çiçek satın almalarındaki belli başlı nedenlerin iş verimi ve işyerinin çekiciliğini arttırmak olduğu tespit edilmiştir. Avrupa ülkelerinin yaptığı kesme çiçek ithalatı dünya toplamının %70 ini oluşturmaktadır. Örneğin İsveç en çok lale tüketin ülkedir ve kış aylarında bile ülkede günde 1 milyon adet lale satıldığı bilinmektedir. 15. AB de İnsanların Çiçek Satın Alma Nedenleri 14

16. AB de İşletmelerin Çiçek Satın Alma Nedenleri Kişi başına tüketim bakımından İsveç, İtalya, Finlandiya, Fransa ve Almanya da yıllık harcama ortalama 50$/kişi/yıl ın üzerinde olurken, Danimarka, Belçika ve Avusturya da 100 $/kişi ye yaklaşmaktadır. Hollanda da ise 90 $/kişi/yıl ı geçmektedir. Tüketim değerleri yıllara göre değişkenlik göstermektedir. Türkiye de iç tüketim düşüktür. Türkiye deki en önemli pazar, İstanbul dur. Toplam tüketimin yaklaşık olarak yarısı İstanbul'da (çoğunlukla Şişli, Nişantaşı, Gayrettepe gibi semtlerde) gerçekleşmektedir. Türkiye deki çiçek tüketim 1 $/kişi/yıl ın altındadır. Türkiye de yapılan bölgesel bir araştırmada çiçek tüketimi 3.3 dal/yıl/kişi olarak ifade edilmiştir. Bunun nedenleri, son dönemde yaşanan küresel kriz sebebiyle satın alma düzeylerindeki değişim, kesme çiçeğe verilen paranın israf olarak görülmesi ve halkın canlı çiçek yerine plastik çiçeği tercih etmesi sayılabilir. 17. Süs Bitkileri ve Mamulleri Sektörü 2011 Yılı İhracat Değerlendirmesi Türkiye, süs bitkileri yetiştiriciliğinde uygun iklimsel ve coğrafi koşulları, pazar ülkelere yakınlığı ve ucuz işgücüne sahip olması gibi nedenlerle önemli avantajlara sahiptir. Türkiye de ticari anlamda kesme çiçek üretimi, 1940 lı yıllarda İstanbul ve çevresinde başlamış, daha sonra Yalova da önemli bir üretim merkezi konumuna gelmiştir. 1985 yılından itibaren Antalya dan yapılmaya başlayan kesme çiçek ihracatı, çiçek üretim alanlarını bu bölgede hızla artırmıştır. İhracata yönelik üretimin dolaylı yollarla teşvik edilmesi ve bitki materyali ithaline getirilen kolaylıklar, kesme çiçek üretim alanı ve miktarında önemli artışların ortaya çıkmasını sağlamıştır. 15

2009 yılında Türkiye de toplam 33.590 da alanda kesme çiçek üretimi yapılmaktadır. Seralarda yapılan üretimin büyük çoğunluğu ihracata yöneliktir. Ülkemizde kesme çiçek üretimi Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde yer, alan mikroklimatik alanlarda yoğunlaşmaktadır. Ayrıca kıyı bölgelerinden içerde yayla kesimlerinde yaz aylarında yüksek kaliteli karanfil ağırlıklı üretim de yapılmaktadır. Bu sayede yılın 10 ayı karanfil üretilebilmektedir. Kesme çiçek üretiminde, türler itibariyle karanfil, gül ve gerbera önde gelmektedir. Kesme çiçek üretimi yapısal özellikleri açısından, işçilik yoğun bir tarımsal üretim biçimidir ve az yatırımla çok istihdam yaratan bir alandır. Özellikle iç tüketime yönelik üretim yapan işletmeler büyük ölçüde aile işletmeleri olup, aile bireylerine iş imkânı oluşturmaktadır. 18. Üretim Türkiye, süs bitkileri yetiştiriciliğinde uygun iklimsel ve coğrafî koşulları, pazar ülkelere yakınlığı ve ucuz işgücüne sahip olması gibi nedenlerle önemli avantajlara sahiptir. Türkiye de 2009 yılında toplam 3.359 ha alanda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Üretim alanlarının yıllara göre değişimi aşağıdaki tabloda verilmektedir. 19. Türkiye Süs Bitkileri Üretim Alanları 16

2009 yılı verilerine göre Türkiye süs bitkileri üretiminin %62 sini iç ve dış mekan bitkileri, %36 sını kesme çiçekler, %2 sini doğal çiçek soğanları oluşturmaktadır. 20. İllere Göre Süs Bitkileri Üretimi 17

Türkiye de 28 ilde süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Üretimin en fazla yapıldığı iller sırasıyla İzmir, Sakarya, Antalya, Yalova, Bursa ve İsparta dır. Antalya ve İzmir kesme çiçek üretiminde en önemli illerdir. Marmara ve Ege Bölgesinde (İstanbul, Yalova, İzmir, Aydın) yapılan kesme çiçek üretimi genellikle iç pazara yöneliktir. Antalya bölgesinde ise çoğunluğu seralarda olmak üzere yüksek kaliteli ve ihracata yönelik üretim yapılmaktadır. Sakarya, Yalova, İstanbul, Adana, Osmaniye iç ve dış mekan bitkileri üretiminde önemli yere sahiptir. Sakarya bölgesi de istatistiklerden görülmeyen ama son 5 yıldır çok önemli dış mekan süs bitkileri üretimi yapılan bir bölgedir. Bu bölgede üretimin ihracata yönelik konumlandırıldığı 500 hektara yakın üretim alanı bulunmaktadır. Özellikle Sakarya merkez olmak üzere Arifiye, Sapanca, Pamukova ilçelerinde yoğun üretim alanları görülmektedir. 21. İstihdam Türkiye'de süs bitkileri sektörü % 95 oranında yüksek katma değer ve yüksek istihdam oluşturan bir sektördür. Sektörün sadece ihracat kısmında 25 bin kişi istihdam edilmekte olup, sektördeki dolaylı istihdam ise yaklaşık 300.000 kişidir. 22. İhracat Türk ihracatçıları Türkiye'nin coğrafi konumu ve büyük tüketim merkezlerine yakınlığının avantajını kullanmaktadır. Türkiye'den dünya üzerinde 52 ülkeye süs bitkileri ihracatı yapılmaktadır. 2011 yılında genel ihracatımız içinde tarım ürünleri ihracatımız % 10,80 pay alırken, tarım ürünleri içinde yer alan Süs Bitkileri ve Mamulleri Sektörü nün Türkiye nin toplam ihracatından aldığı pay 2011 yılında % 0,06 olmuştur. Bitkisel ürünler içinde yıllık en büyük ihracat artışı % 36 artış oranıyla süs bitkilerinde görülmüştür. Türkiye süs bitkileri ihracatı üretime paralel olarak, her yıl ortalama % 25 artarak; 2000 yılında 13 milyon dolar iken, 2009 yılı sonunda 50 milyon dolara ve 2011 yılında 2010 yılına kıyasla %36 artışla 76 milyon 322 bin $ a ulaşmıştır. Türkiye süs bitkileri ihracatının mal gruplarına göre dağılımında önemli ürün gruplarımızdan canlı bitkiler ihracattan %53 pay alırken, canlı bitkileri kesme çiçek (%38), yosunlar ve ağaç dallan ( %8) ve çiçek soğanları (%3) izlemektedir. 18

23. Türkiye Süs Bitkileri ve Mamulleri İhracatı 24. Türkiye Süs Bitkileri İhracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı 19

Kesme çiçek ihracatında en önemli pazarlarımız Hollanda, Birleşik Krallık, Almanya, Rusya, Doğu Avrupa Ülkeleri ve Balkan ülkeleridir. 25. Türkiye Süs Bitkileri İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Canlı bitkiler ihracatında giderek önem kazanan pazarlarımız olan Türkmenistan, Azerbaycan, Almanya, Hollanda, Ukrayna, Irak, Özbekistan ve KKTC'ye olan ihracatımız da yurtdışı müteahhitlik hizmetlerindeki gelişmelere paralel olarak artmaya devam etmektedir. Sektörün 2011 ihracatında Türkmenistan, ilk sırada yer alırken, Hollanda, Irak, İngiltere, Almanya, Azerbaycan, Ukrayna, Rusya, Romanya ve Gürcistan ilk on sırada yer alan diğer ülkeler olmuştur. 20

26. Karadeniz Bölgesi ve Samsun da Kesme Çiçek Üretimi Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinin yanında Karadeniz bölgesi de iklim özellikleri bakımından süs bitkileri üretimi için uygun ekolojiye sahip bir bölgedir. Karadeniz Bölgesinde sahil kuşağı çok sıcak ve çok soğuk olmayan nemli ılıman iklime sahiptir. Kış aylarında donlu gün sayısı çok düşüktür. Karadeniz in iç kesimlerindeki geçit bölgelerinde düşük yağış ve Karadeniz in etkisinde olan serin dağ (yayla) iklimi görülmektedir. Yalova ve civarı bölgeyle iklim benzerlikleri göstermektedir. Dolayısıyla, bu bölgelerde pek çok süs bitkisi yetiştirilebilir. Süs bitkilerinin parçalanmış arazileri en iyi değerlendiren, az yatırımla aile bireylerine iş imkanı yaratan özellikleri, Karadeniz Bölgesi için çok uygun özelliklerdir. İklim olarak da süs bitkilerinin pek çoğu, serin, ılık, nemli, yağışlı koşullarda yetişen bitkilerdir. Bu iklim koşulları da Karadeniz Bölgesinde mevcuttur. Bununla birlikte sulama, iş gücü, ulaşım ve pazar durumları da önemlidir. Bu faktörlerin bulunduğu bölgelerde; kesme çiçekler (karanfil, gül, kasımpatı, frezya, glayöl vb.) yetiştirilebilir. Salon çiçeklerinden pek çoğu ve dış mekan park-bahçe bitkilerinin çoğu bölgemizde yetişebilir. Ayrıca ihraç edilen doğal çiçek soğanlarının üretimi de, Karadeniz bölgesi için uygundur. Karadeniz bölgesinde süs bitkileri üretiminin en fazla yapıldığı il Samsun dur. Samsun ilinin iklim özellikleri ve topografik yapısı kesme çiçek yetiştiriciliği için uygundur. Samsun ili, iyi bir alternatif ürün olan kesme çiçekçilik üretimini arttırmayı tasarlayan, kaliteli çiçek üreten ve ürünün kalitesi ve sürekliliğinin önemini bilen bilinçli üreticileri bünyesinde barındırmaktadır. Karadeniz Bölgesinde kesme çiçek üretimi iç pazar için ve dış pazara yönelik olarak yapılabilir. Kış aylarında Antalya ve İzmir de artan çiçek üretimi yaz aylarında iklimleri üretime elverişli olmadığından devreden çıkmaktadır. Bu dönemde Marmara ve Karadeniz bölgeleri devreye girebilirler. İhracatçılar ekim ayından mayıs ayına kadar yaptıkları ihracatı yaz aylarında da sürdürmek istemektedirler. Antalya ya uzaklık bir dezavantaj gibi görünmekle birlikte, Karadeniz bölgesi bu boşluğu doldurabilir görünmektedir. Samsun'da küçük ölçekte aile işletmeciliği şeklinde, kesme çiçek üretimi gerçekleşmektedir. Ukrayna ve Rusya gibi iki büyük pazara yakınlık ve Samsun'da deniz ve hava limanları önemli avantajlardır. 21

Ancak, Samsun da son dönem itibariyle örtü altı kesme çiçek üretiminde iç pazarda doygunluk olduğu söylenebilir. Bölgede kaliteli ve sürekli ürün elde edilmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Bunu tüketimi fazla olan bir pazar olmamasına bağlanabilir. Bu etken, son dönemde üretim alanlarındaki artışla beraber değerlendirilmelidir. Her şeye rağmen bölgede kaliteli çiçek üretimi ve ürün programlamanın gerçekleştirilmesi ilimiz süs bitkileri sektörünün geleceği için çok önemlidir. 27. Samsun İlinde Yetiştiriciliği Yapılan Süs Bitkileri Samsun süs bitkileri üretimi açısından potansiyeli olan bir bölgedir. Uygun iklim ve topografik yapı, sulama ve ulaşım olanaklarının olması, Samsun u süs bitkileri üretimi için cazip hale getirmektedir. Bazı tarım ürünlerine alternatif olabilecek süs bitkileri, Samsun da üreticilerin dikkatlerini çekmeye başlamıştır. Samsun da gece gündüz sıcaklık farkının yıl boyu düşük kalması örneğin; gül, karanfil, krizantem gibi türlerde fizyolojik bozuklukların ortaya çıkmasına engel olmaktadır. Samsun, krizantem gibi kısa gün bitkilerinin entansif yetiştiriciliğine uygundur. Samsun da üretim alanı 2102 yılında 30 dekar sera alanı olmak üzere toplam süs bitkileri üretim alanı 124 dekara ve 2009 Tarım Bakanlığı verilerine göre 425 dekara kadar ulaşmıştır. Bu miktar ülke ekilişinin %1 ine tekabül etmektedir. Samsun ilinde süs bitkileri yetiştiriciliğini özellikle kesme çiçek üretimini daha geniş alanlarda ve daha profesyonel şekilde yapmayı arzu eden üreticiler vardır. İklimin ve toprak yapısının, Akdeniz ve Ege Bölgesinin pazarı boş bıraktığı yaz aylarında piyasaya ürün çıkarabileceklerinin farkında olan, bu anlamda üretimini arttırmayı tasarlayan, kaliteli çiçek üreten ve ürünün kalitesi ve sürekliliğinin önemini bilen üreticiler bulunmaktadır. Bölgemizdeki iller arasında Çiçek Mezatı sadece Samsun ilimizde vardır. Çiçek pazarlama konularında ilimizde faaliyet gösteren 3 firma bulunmaktadır. Çiçek sektörünün gelişmesi ve ihracat için gerekli olan hava yolu kargo taşımacılığı ihalesi yapılmıştır. Alternatif pazarlar bulunabildiğinde Örtüaltı sebze yetiştiriciliği konularında tecrübeli olan üreticilerin varlığı süs bitkileri üretiminde önemli bir potansiyeldir. 22

28. Samsun İli Kesme Çiçek 2011 Yılı Ekiliş ve Üretimleri Kesme Çiçekler Ekilen Alan (m2) Üretim (adet) Gerbera 3.820 93.228 Gypsohilla 300 9.900 Lilyum (Zambak) 2.500 25.000 Gül (Kesme) 9.330 447.600 Glayöl (Gladiol) 2.000 50.000 Diğer Kesme Çiçekler 1.000 20.000 Karanfil 4.680 620.400 Kasımpatı (Krizantem) 3.500 250.000 Lale 1.500 142.500 Sümbül 1.500 142.500 Toplamı 30.130 1.801.128 tuik.gov.tr-2012 29. Samsun İlinde Süs Bitkisi Üreten İşletmeler İLÇESİ ADI- SOYADI 19 MAYIS Sedat AYDIN Mehmet AYDIN Celal AYDIN (Cevdet AYDIN) Harun KAMBUR Selamet ŞENSES ALANI (M 2 ) 1.000 M 2 açık 5.000 M 2 sera 1.700 M 2 açık 1.200 M 2 sera 500 M 2 açık 4.300 M 2 sera 23 ÜRETTİĞİ MATERYAL ADI Dışarıda kadife ve glayöl içerde gül Açıkta Kasımpatı, lale ve diğer Serada karanfil 500 M 2 de açık kasımpatı AÇIKLAMA Yılda 300.000 kesme gül, 20.000 glayöl ve 2.000 kadife üretmektedir. Yılda 35.000 ad açıkta, serada 240.000 adet karanfil üretmekte, krizantem üretir Kasımpatı yılda 10.000 ad. Kapalıda4.000ad.gerbera, 20.000ad.gül, 10.000 ad.lisianthus 10.000 ad. Fresia 5.000 ad.şebboy 2 da. Dış mekan Mavi servi :1000 ad Kara servi. 1000 ad. Limoni servi. 1000 ad. Fıstık çam : 2000 ad. Kara çam : 1500 ad. Köknar : 50 ad. 3 da. Dış mekan Kara servi :3000 Çit mazı :3000

İLÇESİ ADI- SOYADI Süs Bitkileri Sektör Raporu ALANI (M 2 ) BAFRA GİZEM 12.000 M 2 sera ÇARŞAMBA HABİTAT (Ruhan ÜNEY) 200.000 M 2 açık alan ÜRETTİĞİ MATERYAL ADI Mevsimlik Dış mekan ağaç ve çalı yer örtücü bitkiler AÇIKLAMA Zakkum: 300 Defne :200 Karayemiş : 2000 Ortanca :200 Şimşir : 200 Elvudi Servi. 200 Yılda 2.000.000 ad. Ekim ayında menekşeler, süs lahanası, nergis, çuha, şeker tabağı, kasımpatı, dikiliyor. Üretim yeri kuşçular Köyü Petunya, çin karanfili, kadife, begonya, yıldız, aslanağzı Ruhsatlı Üretici Mustafa Ruhsatlı Üretici SÖNMEZ Kuzey FİDANCILIK 180.000 M 2 Ruhsatlı Üretici dış mekan ağaçi çalı üretir TEKKEKÖY AKSA Doku kültürü ağırlıklı dış mekan Ruhsatlı Üretici alım satım da yapıyor. laboratuvar ÇARŞAMBA AÇELYA 1.500 M 2 SERA ATAKUM Tanem Peyzaj Emine KARAÇUHA 2 da. açık alanda üretim yapar Ruhsatlı Üretici CANİK : KAVAK Fahri YILMAZ Ömer BİNAY TERME Sefa TAŞPINAR Mehmet ERGÜN Turan TAŞPINAR 2 da. Açık alan 560 M 2 sera 27 da. Açık alan Lilyum üretir. Dış mekan ağaç ve çalı grubu bitkiler Dallas Gül, Karanfil Dallas Gül, Karanfil Dallas Gül, Karanfil 24

30. Çiçek Soğanları Çiçek soğanları ürün grubunda ise 2,2 milyon $ seviyesinde ihracat gerçekleştirilerek %28 artış kaydedilmiştir. 31. Canlı Bitkiler Ocak-Aralık 2011 döneminde ihracattan değer bazında %53 pay alan canlı bitkilerde ihracat %85 artış göstererek 40,3 milyon $ a ulaşmıştır. Türkmenistan, Irak, Almanya, Azerbaycan gibi pazarlarda Türk müteahhitlik hizmetlerinin gelişimine paralel olarak canlı bitkiler ihracatımız istikrarlı bir şekilde artmaya devam etmiştir. Bu ürün grubunda Irak a yönelik ihracatımız geçen yılın ilk oniki ayına kıyasla 2011 yılı Ocak-Aralık döneminde iki katına çıkmış, Türkmenistan a ihracatımız % 109 artış göstermiş, Azerbaycan a ihracatımızda %72 artış kaydedilmiş, Almanya pazarına canlı bitkiler ihracatımız da %23 artmıştır. Çelik ve fideler faslında yer alan bitki çoğaltım materyali ihracatının önceki yıllardaki konumuna gelebilecek teknolojik yetkinliğe ve yatırım boyutuna ulaşması, umut vaat edici bir görünüm oluşturmaktadır. Türkiye deki yasal mevzuatların ve yetişmiş ara eleman sıkıntısının aşılması halinde inanılmaz bir potansiyelin açığa çıkacağı bilinmektedir. Tedarikçi ülke olmak adına Türkiye nin alternatifi pozisyonunda bulunan Kenya, Etiyopya ve Sri Lanka gibi ülkelerin mevcut lojistik sorunları ve buna bağlı maliyetlerinin yüksekliği ülkemiz lehine önemli birer avantaj unsurudur. 25

32. Canlı Bitkiler İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı 33. Kesme Çiçekler İkinci önemli ürün grubumuz olan kesme çiçeklerde ise; 2011 yılında ilk oniki aylık dönemde %2 artışla 27,2 milyon $ seviyesinde ihracat rakamına ulaşılmış, ancak ilk sırada bulunan İngiltere ye ihracatımız değer bazında %12 düşmüştür. İkinci sırada bulunan Hollanda ya ihracatımızda ise %66 gibi yüksek bir artış kaydedilmiştir. 26

34. Yosun ve Ağaç Dalları Süs Bitkileri Sektör Raporu Yosun ve ağaç dalları ürün grubunda %8 oranında ihracat artışı olmuş ve 2011 yılı ilk oniki aylık dönemde 6,4 milyon Ş lık ihracat kaydedilmiştir. Almanya, Hollanda ve ABD ilk üç pazar olarak yerini almıştır. 35. Son On Yıllık İhracat Ve Birim Fiyat Değişimleri 27

28

36. Karanfil İhracat ve Birim Değişimi 29

37. Süs Bitkileri Sektörü Türkiye Geneli 2010-2011 Dönem İhracatı 30

38. Sonuç ve Öneriler Ülkemizde dış mekân bitkilerinin yerli üretiminin özendirilmesi, ıslah konusunda araştırmaların yapılması genel bir politika olarak benimsenmelidir. Ülkemiz coğrafik ve politik yapısı ile Avrupa, Asya, Rusya ve Ortadoğu pazarına kolayca açılabilecek ve ihracat yapabilecek durumdadır. Süs bitkilerine yönelik girişimciler istihdam alanları da ortaya çıkarabilecekleri göz önünde bulundurularak düşük faizli kredi veya (AB, KKYDP, IPARD gibi) değişik kaynaklardan hibe ile desteklenmesi gerekmektedir. Süs bitkilerinin taşınması, depolanması, reklam, kalifiye eleman ve ürün kalitesi sektörde ki üreticilerin geliştirmesi gereken unsurlar arasındadır. Süs bitkisi üretiminde yüksek teknoloji kullanımının teşvik edilmesi gerekmektedir. Üretim konusunda özellikle doku kültürü laboratuvarlarının kurulması önem kazanmaktadır. Doğal çiçek soğanlarına yönelik kaçak sökümlerin engellenmeli ve zengin gen kaynaklarının yok olmasını engellemek için araştırma/geliştirme çalışmaları ile kültürel üretim yöntemleri yaygınlaştırılmalıdır. Ülkemizde süs bitkilerine yönelik üretim, ithalat, ihracat çalışmalarının geleceğinin görebilmek için sistematik olarak daha düzenli ve güncel sayısal envanterler oluşturulması gerekmektedir. Elde edilecek bu veri kayıtları sektörün durumu ve sorunları hakkında geleceğe yönelik ışık tutacaktır. Türkiye'nin her şeyden önce bitki ve bitki materyallerinin ticaretinde başarı sağlanması için öncelikle mevcut durumu analiz etmeli ve bu büyük pazar koşulları için stratejiler geliştirmelidir. 31

39. Süs Bitkileri Alt Sektörü nde Sorunlar ve Çözüm Önerileri Sorun Çözüm Önerileri Hedef İlgili Kurumlar Arazi ve mülkiyet Organize tarım Toplu arazi tahsisi ve İhracatçılar sorunları ile arazi bölgelerinin altyapının oluşturulması, Birlikleri, Milli toplulaştırılamamasından oluşturulması uluslararası ölçekte Emlak, GTH kaynaklanan verimsiz mezat sisteminin Bakanlığı üretim kurulması ve lojistik merkez işlevi üstlenmesi Ürün çeşitliliğinin kısıtlı Organize tarım AR-GE kuruluşları ile Üniversite, olması bölgelerinin içinde sektör ilişkisi kurularak İhracatçılar ARGE ve üretim sektörün teknik eleman Birlikleri, GTH çalışmalarına önem ve ürün çeşitliliği Bakanlığı verilmesi ihtiyacı karşılanması Standart ve kaliteli ürün Üretim planlaması, Dünya standartlarında İhracatçılar azlığı birim alandan elde kaliteli üretim yapılması Birlikleri, GTH edilen üretim ve bunları sağlamaya Bakanlığı verimliliğinin yönelik yabancı sermaye artması, hasat ve teknoloji transferi sonrası işlemlerin ve teknolojinin geliştirilmesi Kaliteli üretim ARGE çalışmalarına Bilgi ve teknolojiden İhracatçılar materyalleri yönünden önem verilmesi yararlanma düzeyi Birlikleri, GTH büyük ölçüde dışa artırılması Bakanlığı bağımlılık Küreselleşmeyle beraber Eğitim, destek, Üreticileri Kalkınma gelen ağır Rekabet organizasyon, bilinçlendirmeye ve Ajansları, koşulları profesyonelleşme örgütlemeye yönelik Üniversite, çalışmalar ve projeler Araştırma geliştirmek, üretim Kuruluşları danışmanlığının tabana yayılması 32

Sorun Çözüm Önerileri Hedef İlgili Kurumlar Sermaye birikiminin Küçük ölçekli Üreticilere bankalardan Kalkınma olmaması ve Örgütlenme işletmelerin bir araya kredi şeklinde yada hibe Ajansları, Eksikliği getirilmesi olarak finansman İhracatçılar sağlanması, birlik ve Birlikleri, GTH kooperatiflerin daha Bakanlığı organize olması İhracat konusunda çeşit Ürün çeşitlerin ve Yeni ürün çeşitleri için Kalkınma ve Pazar sıkıntısı üretim alanlarının ARGE desteğinin Ajansları, Pazar isteklerine sağlanması, yıl boyu İhracatçılar paralel olarak üretimin planlanması Birlikleri, GTH geliştirilmesi Bakanlığı 40. Kaynaklar: 1- Süs Bitkileri ve Mamulleri İhracatçılar Birliği Faaliyet Raporu 2011. 2- Kesme Çiçek Sektörü Raporu 2010. DTM Antalya İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği 3- Süs Bitkileri Sektör Raporu 2011. Orta Anadolu Süs Bitkileri ve Mamulleri ihracatçıları Birliği. 4 - Yalova İli Kesme Çiçek Üreticilerinin Üretim ve Girdi Kullanım Kararları Üzerine Bir Araştırma 2011. Mustafa Öztürk 5- Süs Bitkileri Üretim Ve Ticaretindeki Gelişmeler Dr. Savaş Titiz. Kesme Çiçek. Antalya Tarım A:Ş-Antalya 6- Kesme Çiçek Sektörü Raporu 2009. DTM İhracat Genel Müdürlüğü - Antalya İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği 7- Avrupa Birliği ne Uyum Sürecinde Türk Kesme Çiçek Sektörünün Swot Analizi 2009. İbrahim Yılmaz Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi 8- Yeni Dönem, Yeni Hedefler, Yeni Pazarlar Osman Bağdatlıoğlu - Antalya Kesme Çiçek İh. Birl. Bşk. 9- Samsunda Kesme Çiçek Çalışmaları 2009. İ.Güvençer- Samsun Tarım İl Müdürlüğü 10- Samsunda Süs Bitkileri Çalışmaları 2012. A.Rıza Demirbaş. Samsun GTH İl.Md. 33