PAMUK ÜRETİCİSİ LİSANSLI DEPOCULUĞA KAVUŞTU Şebnem BORAN GİRİŞ Beyaz altın diye de adlandırılan pamuk yarattığı istihdam ile önemli tarım ürünlerimiz arasında yer almaktadır. Pamuk stratejik bir ürün olup aynı zamanda uluslararası ticarette önemli rol oynamaktadır. Ancak son yıllarda pamuk fiyatlarının düşüş eğilimine girmesi ve maliyetlerdeki artış oranının ürün fiyatındaki artış oranından fazla olması gibi nedenlerle üreticilerin pamuk tarımından uzaklaştığı görülmektedir. Bu noktada bölgemiz için son derece önemli olan pamuk tarımının cazibesini yeniden kazanması bakımından lisanslı depoculuk sistemi önemli bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Pamukta lisanslı depoculuk sisteminin faaliyete geçmesiyle üreticiden tüccara, sanayiciden yatırımcıya kadar tüm kesimler için yeni bir dönem başlamıştır. Pamuk üretim ve ticaretini geliştirecek önemli bir adım atılmıştır. Lisanslı depoculuk ile Ege Bölgesi için son derece önemli olan pamuk değer kazanacak ve uluslararası arenada da gerçek değerini bulabilecektir. Bununla birlikte, pamuk finans piyasalarında da kullanılabilecektir. Ülkemizde ve Bölgemizde Pamuk Ekim Alanları ve Üretimi Pamuk dünyada söz sahibi olduğumuz ürünlerimizden biridir. İhracatımızda önemli paya sahip ve lokomotif sektörlerimizden olan tekstil ve konfeksiyon başta olmak üzere birçok sanayi dalının temel hammaddesidir. Ancak ülkemiz için stratejik öneme sahip olan pamuk sancılı bir dönemden geçmektedir. 47
Günümüzde dünyada 33,7 Milyon Hektar alanda pamuk üretimi yapıldığı tahmin ediliyor. Ülkemizde son on yıllık süreçte pamuk ekim alanları % 24,8 oranında azalmıştır. Bölgeler bazında ise en önemli düşüş % 56,7 ile Ege Bölgesinde yaşanmıştır. Pamuk üretilen diğer tüm bölgelerde de 2002/2003 sezonuna göre gerileme olmuştur. 2011/12 sezonuna bakıldığında ise pamuk ekim alanlarında bir önceki sezona göre % 12,8 oranında bir artış bulunmaktadır. Bu artış sırasıyla Antalya da % 40,1, Ege Bölgesi nde % 17,9, Çukurova da % 17,8, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ise % 9,1 oranındadır. Tablo 1. Bölgeler İtibariyle Türkiye Pamuk Ekim Alanları (Bin Ha) Sezon Ege Çukurova G. Doğu Antalya Toplam Anadolu 2002/03 226,6 147,4 337,0 10,0 721,1 2003/04 202,8 125,8 300,5 8,2 637,3 2004/05 176,0 130,1 325,4 8,5 640,0 2005/06 142,8 102,5 295,3 5,4 546,0 2006/07 150,5 125,7 309,7 4,2 590,2 2007/08 119,1 114,9 292,0 3,9 529,8 2008/09 82,6 95,2 313,1 3,9 494,9 2009/10 81,1 99,5 235,8 3,4 419,9 2010/11 83,3 105,3 287,7 4,2 480,5 2011/12 98,1 124,1 313,9 5,9 542,0 Kaynak: İzmir Ticaret Borsası, 2011 İktisadi Raporu. Bölgeler itibariyle pamuk üretimine bakıldığında ise 2011/2012 sezonunda tüm bölgelerde pamuk üretim miktarı artmıştır. Antalya da % 53,2, Çukurova da % 18,8, Ege Bölgesi nde % 17 ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde üretimde % 15,5 oranında artış olmuştur. 2011/12 sezonunda toplam pamuk üretiminin % 56,1 i Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde gerçekleşirken, % 25 i Çukurova da, % 17,6 sı Ege Bölgesi nde ve % 1,2 si Antalya da gerçekleştirilmiştir. Pamuk üretiminde en fazla düşüş Ege Bölgesi nde görülmüştür. Ekim alanlarına bakıldığında 2007/2008 sezonunda 119 bin hektar alanda gerçekleşen pamuk ekimi, 2011/12 sezonunda 98 bin hektara gerilemiştir. Genel olarak pamuk ekim alanlarındaki gerilemenin temel sebebi ise üreticilerimizin alternatif ürünlere yönelmesidir. 48
Tablo 2. Bölgeler İtibariyle Türkiye Lif Pamuk Üretimi (Bin Ton) Sezon Ege Çukurova G. Doğu Antalya Toplam Anadolu 2002/03 294,9 208,6 471,3 13,3 988,1 2003/04 265,9 197,3 443,9 12,4 919,5 2004/05 254,4 191,7 476,2 13,6 935,9 2005/06 218,5 186,9 448,0 10,3 863,7 2006/07 225,2 241,0 502,7 7,6 976,5 2007/08 166,1 223,3 472,1 6,1 867,7 2008/09 95,0 150,1 423,1 5,2 673,4 2009/10 113,9 170,4 348,7 5,2 638,2 2010/11 143,9 201,3 464,2 7,3 816,7 2011/12 168,4 239,0 535,9 11,2 954,6 Kaynak: İzmir Ticaret Borsası, 2011 İktisadi Raporu. Pamuk bölgede ağırlıklı olarak Aydın ve İzmir illerinde ekilmektedir. Bu iki ili, Denizli ve Manisa takip etmektedir. 2011/12 sezonunda Ege Bölgesi toplam ekim alanlarında bir önceki yıla göre ise % 17,9 bir artış bulunmaktadır. Tablo 3. İllere Göre Ege Bölgesi Pamuk Ekim Alanları (Ha) İller 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 Değişim (%) Aydın 57.250 48.308 50.840 50.470 54.477 7,9 İzmir 34.211 22.788 23.312 23.608 28.352 20,1 Denizli 8.181 5.735 3.708 4.431 6.503 46,8 Manisa 13.610 2.632 1.750 3.160 5.772 82,7 Muğla 2.635 1.842 718 941 1.582 68,1 Balıkesir 1.418 587 495 406 724 78,4 Çanakkale 1.644 542 194 136 640 372,0 Uşak 150 134 64 85 60-29,3 Bursa 50 55 51 25 23-8,4 Toplam 119.149 82.621 81.129 83.261 98.132 17,9 Kaynak: İzmir Ticaret Borsası, 2011 İktisadi Raporu. Lisanslı Depoculuk Tanımı ve Önemi Lisanslı depoculuk, başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerde etkin ve yaygın bir ürün ticareti sistemi olarak kullanılmaktadır. ABD de yaklaşık 7.000 adet lisanslı depo faaliyet göstermektedir. ABD dışında; Polonya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan gibi ülkelerde de Lisanslı Depoculuk Sistemi uygulanmaktadır. Bilindiği gibi, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu 17.02.2005 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 49
Kanun, depolamaya uygun nitelikteki hububat, bakliyat, pamuk, tütün, fındık, yağlı tohumlar, bitkisel yağlar, şeker gibi standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünlerinin standartları belirlenerek emniyetli ve sağlıklı koşullarda lisanslı depo işletmelerine ait depolarda depolanmasını ve bu ürünlerin ticaretinin yine bu işletmeler tarafından düzenlenen ürün senetleri vasıtasıyla yapılmasını amaçlamaktadır. Depolanmaya uygun olan ürünler; hububat (arpa, buğday, yulaf, çavdar, pirinç, mısır, darı, kaplıca, kuşyemi vb), bakliyat (kuru fasulye, nohut, mercimek, barbunya vb), pamuk, fındık, yağlı tohumlar (ayçiçeği, soya, susam), bitkisel yağlar (ayçiçek yağı, zeytinyağı, soyayağı, pamukyağı, fındıkyağı, mısırözüyağı, susamyağı vb) standardize edilebilen temel ve işlenmiş ürünlerdir. 3 Temmuz 2009 tarih ve 27277 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren "Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun" ile 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu kapsamında düzenlenen ürün senetlerinin elden çıkarılmasından doğan kazançlar, 31.12.2014 tarihine kadar gelir ve kurumlar vergisinden müstesna tutulmuştur. Benzer şekilde damga vergisi ve KDV konularında da birtakım düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerle birlikte, tarımsal ürünlerin lisanslı depoya girmesi ve depoya konulacak ürünler için düzenlenecek olan ürün senetlerinin işlem görmesi daha cazip hale getirilmiştir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığınca hazırlanarak 13.04.2013 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanan Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Yönetmeliği ve 6 adet Tebliğle birlikte, lisanslı depoculuk sisteminin yasal mevzuat altyapısı güçlendirilmiş, sistemin gelişimine yönelik koşullar düzenlenmiştir. Bununla birlikte tarım ürünlerinin ticaretinin gelişmesine yönelik olarak hububat, baklagiller, yağlı tohumlar, fındık, zeytin, zeytinyağı ve pamuk ürününün yanısıra kuru kayısı da lisanslı depoculuk kapsamına alınmaktadır. Yapılan düzenlemelerle ürünlere yönelik uygulamalar belirlenmektedir. Lisanslı depoculuk sistemi ile; Hasat dönemlerinde tarım ürünlerindeki arz yığılması nedeniyle oluşan fiyat düşüşlerinin önlenmesi ve piyasanın dengelenmesi, Özellikle finansman sıkıntısı çeken küçük çiftçiler ile ürün sahiplerinin, lisanslı depolara verdikleri ürünleri karşılığında aldıkları ürün senetleri aracılığıyla bankalardan kredi ve finansman sağlamaları, Tarım ürünleri ticaretinin herkesçe kabul gören standartları belirlenmiş ürünler üzerinden yapılması, kaliteli üretimin teşvik edilmesi, güvenli bir piyasanın oluşturulması, Tarım ürünleri ticaretinin kayıt altına alınması, Ülkemizde halihazırda uygulanmakta olan tarım reformunun başarılması ve tarım ürünleri ticaretinde özel sektör katılımının artırılması, Üretimde ve fiyatlandırmada Devlet müdahalelerinin asgariye indirilmesi, bu alana yönelik yapılan yüksek harcamalardan önemli tasarruf sağlanması, serbest piyasa ve fiyat oluşumunu bozan müdahalelerden uzaklaşılması, 50
Tarım ürünleri üreticileri açısından kolay pazarlanabilen, iyi muhafaza edilen ve nakliye masrafları en aza indirilmiş bir sistemle istikrarlı ve daha yüksek bir gelir seviyesi elde edilmesi, Yatırımcılar için dövize, altına, hisse senedine, faize ve benzerlerine alternatif yeni bir yatırım aracı sağlanması, Ürün ticareti ile uğraşan tacir ve sanayicilerimizce, kalitesi bilimsel kriterlere göre belirlenmiş ve fiyat istikrarı sağlanmış ürünlerin kolayca temini, Tarım ürünlerinin, fizikî mal ve numune gösterilmesine ve teslimine gerek olmaksızın ürün senetleri veya elektronik ürün senetleri aracılığıyla ticaretinin yapılması, Standardı belirlenmiş ürün ve lisanslı depo sistemiyle tarım ürünlerinde vadeli işlem ve opsiyon piyasalarına geçilmesi, Ürün depolanması, bankacılık ve sigorta sektörü açısından yeni iş alanlarının oluşturulması, Ülkemizin yakınında bulunduğu Orta Doğu, Balkanlar, Türki Cumhuriyetler ve Asya coğrafyasındaki tarım ürünleri ticaretinde de önemli rol üstlenmesi ve pay sahibi olunması hedeflenmektedir. Lisanslı Depoculuğun üretici, sanayici, tüccar ve devlet açısından birçok faydası bulunmaktadır. Üreticiler Açısından; Ürünlerini depolayabilecekleri güvenli, sigortalı ve sağlıklı depolama, Fiyatların düşük olduğu hasat döneminde ürünlerini satmak yerine lisanslı depolara koyarak, ürün senetlerini teminat göstererek uygun koşullarda kredi temin etme, Ürettiği ürünlerin objektif laboratuar koşullarında standardını belirleme ve kalite unsurlarına göre fiyat talep etme ve pazarlama, Nakliye maliyetini en aza indirme ve uzak piyasalara ulaşma, Çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanma ve daha yüksek kazanç elde etme, Ürününü fiyatların en yüksek olduğunu düşündüğü dönemde pazarlama imkanı sağlamaktadır. Tüccar ve Sanayiciler, Kendi işletmeleri ve bireysel ihtiyaçları için depo inşaa etme maliyetinden kurtulmakta ve asli faaliyet konusuna yoğunlaşabilmektedir. Talep ettikleri miktar, tür ve kalitedeki ürünü güvenilir şekilde, elektronik ortamda mekan sınırlaması olmaksızın kısa zamanda temin edebilmektedir. Ellerinde tutacakları ürün senetleriyle, ileride olası fiyat farklılıklarından korunabilmekte, risklerini azaltabilmekte ve işletmelerinin kar/zarar durumunu tahmin edebilmektedir. Ellerindeki ürün senetlerini teminat olarak kullanarak bankalardan uygun koşullarda kredi sağlayabilmektedir. 51
Ellerinde ürün senedi bulunan sanayiciler/tacirler, fabrika ve işletmeler açısından en yakın lisanslı depodan ürününü teslim alabilmekte, gereksiz ürün taşımacılığı ve nakliye masraflarını düşürme imkanı bulabilmektedir. Devlet açısından ise; Lisanslı Depoculuk sistemiyle ürün pazarlamasında özel sektörün aktif rol alması ve gelişmesi sağlanacaktır. Ülkemizdeki tarımsal üretim miktarı ve kalitesi hakkında daha kesin istatistiki veriler derlenecek ve tarımsal politikalara yön verilebilecek, daha sağlıklı tarımsal destekleme politikaları uygulanabilecektir. Sistemin getirdiği avantajlar nedeniyle tarımsal ürün ticareti kayıt altına girecek, vergi kaçağı azalacaktır. Kalite unsurları ve standardı objektif olarak belirlenen ürünlerin daha çok para etmesiyle, ülkemizde genel olarak daha kaliteli ürün üretimine bir yönelme olacaktır. Yeni bir sektör doğacak ve lisanslı depoculuk ve laboratuar sistemi ile banka ve sigorta sektöründe yeni iş alanları doğacak ve istihdama katkı sağlanacaktır. Ayrıca lisanslı depoculuk sistemi ile; Ürün Senedi aracılığıyla, yatırımcılar için hisse senedi, döviz, altın, faiz gibi yatırım araçlarına alternatif bir yatırım aracı sağlanacaktır. Standardı belirlenmiş ürün ve lisanslı depo sistemiyle tarım ürünlerinde vadeli işlem piyasaları açısından altyapı oluşturulacaktır. Elektronik ticarete büyük bir potansiyel yaratılacaktır. Ürün analizi, depolanması, sigortalanması ve kredi kullanılması nedeniyle bu sektörlere yeni gelirler ve iş alanları kazandırılacaktır. Lisanslı depoların ve ürün ihtisas borsalarının yurt içinde ve dışında açacakları şubeler vasıtasıyla ürün pazarlanmasında ve dağıtımında büyük kolaylıklar ve altyapı imkanları gerçekleştirilecektir. Lisanslı depoculuk ile birlikte üretici ürün senedi ile bankalardan kredi alabilecek ve ürün senedini ihtisas borsasında pazarlayabilecektir. Üretici hasattan hemen sonra pamuğunu satmak zorunda kalmayacak ve pamukta arz dönemi uzun vadeye yayılacaktır. Pamuğu kullanan sanayiciler açısından da depo maliyetinin azalması önemli avantaj olacaktır. Bununla birlikte, istediği kalite ve standarttaki pamuğu elektronik ortamda istediği anda alabilme imkanına sahip olacaktır. Böylelikle ürün senetleri yatırımcılara açık olacağı için pazar genişleyecek ve kaliteli pamuk üretimi arttırılacaktır. 52
Ege Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş. Özellikle pamuk başta olmak üzere bölgemiz ekonomisinde önemli yer tutan tarım ürünlerinin değerlendirilmesi ve finans piyasalarına açılmasına yönelik Ege Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş., Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nın kurucu ortaklardan İzmir Ticaret Borsası na göndermiş olduğu 24 Aralık 2010 tarih ve 6844 sayılı yazıda verilen izin ile 04 Ocak 2011 tarihinde İzmir Ticaret Sicil Memurluğunda tescil edilmiş ve 13 Ocak 2011 tarihli Ticaret Sicil Gazetesinde yayınlanmıştır. Şirketin ortakları arasında İzmir Ticaret Borsası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, Balıkesir Ticaret Borsası, İş Yatırım Menkul Değerler, Denizbank, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Şanlıurfa Ticaret Borsası, İzmir Ticaret Odası, İMKB Takas ve Saklama Bankası, Manisa Ticaret Borsası, Gaziantep Ticaret Borsası, Ödemiş Ticaret Borsası, Söke Ticaret Borsası, Tariş Pamuk Birliği, Tariş Üzüm Birliği, Ege İhracatçı Birlikleri ne bağlı Edekataş, Salihli Ticaret Borsası, Turgutlu Ticaret Borsası ve Alaşehir Ticaret Borsası yer almaktadır. Şirket, kuruluşunun ardından çalışmalarına hızlı bir şekilde başlamıştır. 03.01.2013 tarihi itibariyle Yetkili Sınıflandırıcı Faaliyet İzin Belgesi, 26.02.2013 tarihi itibariyle ise 15.000 ton kapasite için Pamuk Lisanslı Depoculuk Faaliyet Belgesi alınmıştır. Şirket kuruluşunun ardından öncelikli olarak lisanslı deponun inşa edileceği arsanın satın alınması amacıyla çalışmalar gerçekleştirilmiş, bölgemizdeki pamuk üretim bölgeleri ve lojistlik için uygun bir lokasyon olan, İzmir ili Selçuk ilçesi Belevi beldesinde 70.000 m 2 arazi satın alınmıştır. 16.390 m 2 depo ve 1.414 m 2 idari, numune alma ve güvenlik binaları ile birlikte toplam 17.804 m 2 lik kapalı alana sahiptir. Lisanslı depoda, 15.000 ton pamuk depolanabilecektir. Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı ile Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Rıfat Hisarcıklıoğlu'nun katılımıyla resmi törenle 22.03.2013 tarihinde ELİDAŞ tesisleri hizmete açılmıştır. Bakan Yazıcı, törende yaptığı konuşmada, lisanslı depoculuk sistemindeki en önemli hedeflerinden birinin de ürün ihtisas borsası kurulması olduğunu belirtmiştir. Ürün ihtisas borsasının kurulmasının tarım ürünleri ticaretimizin geliştirilmesi ve dünya ile rekabet edilebilir düzeye çıkarılması için çok önemli olduğunu ifade etmiştir. 53
ELİDAŞ, ürün senetlerini üretecek ve elektronik saklama yapılacaktır. Bu yöntem ile Türkiye nin her yerinden pamuk senedi yatırım aracı olarak kullanabilecektir. Yöneticiler tarafından sistemin uluslararası yatırımcılara da açık olacağı belirtilmektedir. Sistemin işleyişi ile ilgili olarak ELİDAŞ ve İzmir Ticaret Borsası Elektronik Platformu (İZBEP) in bir tarım ürününün ilk kez elektronik ortamda spot olarak satışının gerçekleştirileceği entregre bir sistem olacağı belirtilmektedir. Bu sistem sayesinde pamuğun kendisinin yer değiştirmeden mülkiyeti ulusal düzeyde isteyen yatırımcı tarafından alınıp satılabilir olacağı, ELİDAŞ a depolanmak üzere getirilen pamukların kalite kriterlerinin belirleneceği, fiziki olarak depoya alınan pamuğun elektronik sistemde kaydedilerek ürün sahibinin herhangi bir bankada bulunan yatırım hesabı altında otomatik olarak görüneceği belirtilmektedir. Elektronik ürün senedi (ELÜS) sahibi bu aşamadan sonra pamuğunu İZBEP e satabilecek veya bankaya teminat olarak sunarak kredi kullanabilecektir. Pamuğu temsil eden ELÜS lerin internet ortamında işlem görebileceği, alıcı ve satıcıların aracılar vasıtasıyla işlem emirlerini verebileceği ifade edilmektedir. Lisanslı depoculuk faaliyeti kapsamında, Yetkili Sınıflandırıcılık görevini yerine getirecek laboratuarlarında ise, pamuk analizlerini gerçekleştirecek pamuk lif analiz cihazı ve preseden numune alımını sağlayacak numune alma sistemleri yurtdışından ithal edilmiş, numune alımı ve laboratuar için gerekli olan diğer ekipmanların da alımı ile pamuk analizi konusunda Türkiye için önemli bir birincil laboratuvar oluşturulmuştur. SONUÇ ELİDAŞ ın faaliyete geçmesiyle sektör aktörleri olan, pamuk üreticisi, tüccar ve sanayici açısından yeni bir dönem başlamıştır. Pamuk üretim ve ticaretinde gelişme sağlanması hedeflenmektedir. Ege Bölgesi için son derece önemli olan pamuğun kalitesi artacak ve değer kazanacaktır. Finansal piyasalarda kullanılacak uluslararası anlamda da gerçek değerini bularak katma değer sağlanacaktır. Pamuk ürününün menkulleşmesine paralel olarak mali piyasaların yeni ürünlere kavuşması ve mevcut işlemlerde derinlik sağlanması mümkün olabilecektir. Bununla birlikte, pamukla başlanan tesiste sonrası için buğday, mısır, zeytinyağı, kuru üzüm gibi ürünlerin de işlem görmesi hedeflenmektedir. Bu da, bölgemiz ve ülkemiz tarımının gelişmesinde önemli rol oynayacaktır. KAYNAKLAR Alp Arzu, Pamuk Lisanslı Depoya Girecek, Elektronik Ortamda Satılacak, Dünya 4 Mevsim Dergisi, Aralık 2012, Sayı 3, sf 72-73. İzmir Ticaret Borsası 2011 İktisadi Rapor. Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, 23.06.2010. 54
Mızrak Dr. Gürbüz, Ürün İhtisas Borsacılığı Sisteminde Lisanslı Depoculuğun Yeri, Konya Ticaret Borsası, Eylül 2007. Şakar Numan, TOBB Finans Müdürü, Türkiye de Lisanslı Depoculuk Sistemi nin Vergi Harcaması Yöntemiyle Yaygınlaştırılması, Ekonomik Forum, Mart 2012. http://elidas.com.tr http://www.gumrukticaret.gov.tr/icerik/30/2851/lisansli-depoculuk-mevzuatiyenilendi.html http://www.tmo-tobblidas.com.tr www.tobb.org.tr http://www.polatliborsa.org.tr http://www.dunya.com 55