ROLF CANTZEN 1955 doğumlu siyaset bilimci Rolf Cantzen, Hannover ve Berlin de, siyasal bilimler, felsefe ve Alman filolojisi okudu. Halen Batı Berlin de yaşamaktadır. Çeşitli radyolarda çalışmış, Freie-Üniversität Berlin de öğretim görevlisi olarak bulunmuştur. Yeni toplumsal hareketler, kendi kendine yardım, siyasal ekoloji ve anarşist kuramların yeniden kurgulanıp değerlendirilmesi vb. konularda yayınları vardır. Yazarın yayımlanmış diğer kitapları şunlardır: Wiedergeboren werden, aber richtig. Ein spiritueller Ratgeber für alle Lebensfragen; Ich bin hinter dir. Katholische Internatsgeschichten; (Fritz Vilmar ile), Selbsthilfe und Selbstorganisation in der politischen Programmatik, Theorie und Ideengeschichte; Wider den Dampfmaschinensozialismus; Freiheit unter saurem Regen. Überlegungen zu einem libertärökologischen Gesellschaftskonzept; Der utopische Sozialismus einiger Anarchisten und Frühsozialisten als mögliche programmatische Grundlage eines Ökosozialismus.
Ayrıntı: 93 İnceleme Dizisi: 47 Daha Az Devlet Daha Çok Toplum Özgürlük/Ekoloji/Anarşizm Rolf Cantzen Kitabın Özgün Adı Weniger Staat-Mehr Gesellschaft Freiheit/Ökologie/Anarchismus Almanca dan Çeviren Veysel Atayman Yayıma Hazırlayan Zeynep Atayman Düzelti Sait Kızılırmak Trotzdem Verlag Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım 1994 İkinci Basım 2000 Üçüncü Basım 2015 Baskı Adedi 1000 ISBN 978-975-539-086-3 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu-İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Rolf Cantzen Daha Az Devlet Daha Çok Toplum Özgürlük/Ekoloji/Anarşizm
İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR Annie Thébaud-Mony BERABER Richard Sennett HAYATIN ANLAMI Terry Eagleton DUYURU Michael Hardt-Antonio Negri KÜRESELLEŞMENİN SONU MU? Arif Dirlik İSYAN PAZARLANIYOR Joseph Heath&Andrew Potter VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ Gülay Er Pasin TUHAF ALAN Burcu Canar ÜTOPYA Nilnur Tandaçgüneş AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA UTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams TOPLUMLA YÜZLEŞME Zülküf Kara ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP Darrin M. McMahon MARKSİZM DEN SONRA MARX Tom Rockmore
Bunun üzerine, evde kaldı ve oturup bir kitap yazdı: Devrim yaparken lambaların nasıl temizlenebileceği üzerine. Erich Mühsam
İçindekiler Üçüncü Baskıya Önsöz...11 Önsöz...15 I. Giriş...19 A. ANARŞİST KURAMLARIN YENİDEN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ONLARA SAHİP ÇIKILMASI NİÇİN GEREKMEKTEDİR? BİR İLK SAPTAMA:... 21 B. DEVLET GÖRÜŞLERİ ALANINDA ANTROPOLOJİK ÖNCÜLLER... 25 Liberalizm Geleneği...26 Devletçi-Sosyalizm Geleneği...28 Anarşizm Geleneği...30 C. ANARŞİZM KAVRAMLARA İLİŞKİN BİR SINIRLAMA DENEMESİ.35 Anarşi Ölçüsüz Özgürlük...36 Anarşizm Alışılmış Düzenin Dışına Taşan Bir Liberalizm...38 Anarşistlerin Anarşizmden Anladıkları...39 Anarşizm Bir İzm Değildir...45 Özgürlükçü Anarşistler...47 II. Üstü Örtülmüş Bir Geleneğin Yeniden Değerlendirilmesi...49 A. İLERLEMEDEN EMİN OLMA DUYGUSUNUN SARSILMASI VE ÇAĞA UYGUN OLMAYAN ANARŞİZM... 50 Hiyerarşik Düzen ve Çağa Uygun Olan (ve Olmayan) Anarşist Düzen Tasarımları...53 Tekboyutlu İlerleme Kavramı ve Çağa Uygun Olan ve Olmayan Anarşist Ütopya...59 Düşünce Sistemlerinin Egemenliği ve Anarşizmdeki, Çağa Uygun Olan ve Olmayan Kuşku...64 B. TARİHİN ÇÖP YIĞINLARININ ÜSTÜNDE... 71 Marx Bakunin e Karşı...73 Marksizm Anarşizme Karşı...77 7
Proletarya Diktatörlüğü ya da Devleti Yıkma...79 Bolşevik Karşıdevrim...82 C. ŞİDDETE BAŞVURMAYAN DÜZEN İDEALİ VE ANARŞİST ŞİDDET.. 85 Anarşizm ve Terörizm...87 Şiddete Dayalı Devlet Düzeni-Şiddetsiz Toplum Düzeni...89 Şiddetsizlik ve Şiddete Karşı Direnme...91 Propaganda Eylemi...92 Albert Camus: Yufka Yürekli Cani...96 Amaç ve Araç...97 III. Anarşizmin Toplumun Organizasyonuna İlişkin Alternatifleri...99 A. MERKEZİYETÇİ DEVLETİN FEDERALİZM ARACILIĞIYLA DAĞITILMASI PROUDHON...102 B. DEVLET VE KATMANLAŞMIŞ TOPLUM LANDAUER...106 C. KONSEYLER VE FEDERALİZM BAKUNİN...111 D. KOMÜNALİZM VE FEDERALİZM KROPOTKİN...114 E. ANARŞİSTLERİN PARLAMENTER DEMOKRASİ ELEŞTİRİLERİ ÜZERİNE...117 F. ANARŞİZMDEN ÖZGÜRLÜKÇÜ PERSPEKTİFLER: YAPILAŞMIŞ TOPLUM...120 Toplumun Devletsizleştirilmesi...120 Devletin Toplumsallaştırılması...122 IV. Anarşizmin Ekonomi Düzlemindeki Alternatifleri...130 A. ÜRETİM KOOPERATİFLERİ VE EKONOMİK FEDERASYON PROUDHON...131 B. SOSYALİZM AYRILMIŞ OLANIN BİRLEŞTİRİLMESİ...138 C. KONSEY TEMSİLCİLİKLERİ VE DÜNYA SANAYİİNİN ORGANİZASYONU BAKUNİN...143 D. ANARŞİZM VE SENDİKALİZM...148 E. BÜTÜNÜ KAPSAYICI KOOPERATİFLER VE BELLİ BİR BİÇİMDEN YOKSUN BAĞLAR KROPOTKİN...154 F. EMEĞİN ANLAM VE ÖNEMİ ÜZERİNE...159 G. ANARŞİZMDEN KAYNAKLANAN ÖZGÜRLÜKÇÜ PERSPEKTİFLER: TOPLUMCU SOSYALİZM...162 Kapitalizmin Dışına Çıkış...163 Kapitalizmin Toplumsallaştırılması...169 V. Anarşizmin Sosyal Düzlemdeki Alternatifleri...177 A. BİR TOPLULUĞA AİT OLMA...180 B. KİŞİNİN KENDİNİ BİREY OLARAK DAYATMASI...184 C. KADININ ÖZGÜRLEŞMESİ VE ANARŞİZM...188 D. ÇOCUĞUN ÖZGÜRLEŞİMİ...195 8
E. AİLE EN SON DOĞAL BİRLİK YA DA OTORİTENİN ÇEKİRDEK HÜCRESİ...210 F. ANARŞİZMİN İÇİNDEKİ ÖZGÜRLÜKÇÜ PERSPEKTİFLER: KİŞİNİN BİR BİREY OLARAK KENDİNİ DAYATMASI VE TOPLULUĞA AİDİYETİN SOMUT BİÇİMİ...216 Sosyal Alanın Devletten Arındırılması...217 Sosyal Olanın Toplumsallaştırılması...220 VI. Ekoloji ve Anarşizm...225 A. ANARŞİZM İLE EKOLOJİNİN BİRLEŞTİRİLEBİLECEKLERİNE İLİŞKİN ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER...228 Değer Yargılarının, Yapılmaması Gereken Bir Biçimde Genelleştirilmesi...229 Doğalcı Yanlış Çıkarsamalar...231 Doğa nın Aslıyla /Özüyle * İlintili Anlayışlar...233 B. EKOLOJİ KAVRAM, KLİŞE, İDEOLOJİK ÇARPITMALAR...237 C. ZİHNİYET VE EKOLOJİK DUYARLILIK...241 Bilgi Kuramı Düzlemindeki Kuşku ve Landauer de İnsan-Doğa İlişkisi...241 İnsanın Doğallığı ve Sosyalliği Kropotkin...245 Büyük Bütünle Birleşmişlik Landauer ve Kropotkin...250 D. İNSANMERKEZCİLİK İLE DOĞALCILIK ARASINDA...253 İnsanın Doğaya Uyum Sağlaması ya da Doğanın Uyum Sağlaması...253 El Değmemiş ve Sosyal Gereklere Göre Düzenlenmiş Doğa...257 Aklın Kurbanı...260 Kanıt/Sav Getirmenin Sınırları...261 E. ANARŞİZMİN TEKNOLOJİYE VE SANAYİYE YÖNELTTİĞİ ELEŞTİRİ...263 Landauer: Endüstriyalizm Eleştirisi Anlamındaki Marksizm Eleştirisi...264 Teknolojik İlerleme ve Sosyal Çöküntü...268 Özgürlükçü Bir Teknoloji...272 F. ANARŞİZM İLE EKOLOJİ NASIL İLİNTİLENEBİLİR...275 İnsanmerkezci Anlayışa Dayalı Sosyal Bir Ekoloji...276 Anarşi ve Ekoloji...279 VII. Anarşist Kuramların Çok Karmaşık Toplumlar Bakımından Taşıdıkları Önem ve Anlam...285 A. ANARŞİST ELEŞTİRİ: ÖZGÜRLÜKÇÜ PERSPEKTİFLER İÇİN BİR ÖNKOŞUL...289 Doğal Rekabet Anlayışına Dayalı Antropolojinin Eleştirisiyle Ortaya Çıkan Değişik Bakış Açısı...289 Ekonominin İlerleme Modellerine Yönelik Anarşist Eleştiriden Ortaya Çıkan Değişik Bakış Açısı...292 İnsanın Düşüncesinin Bütünüyle Denetlenip Yönlendirilebileceği Görüşüne Yönelik Eleştiriden Çıkan Yeni Bakış Açısı...294 9
B. DİRENME BİÇİMLERİ...297 C. ANARŞİST KURAMLARDAN TÜRETİLEBİLECEK ÖZGÜRLÜKÇÜ DÖNÜŞTÜRME TASARIMLARI...299 Yeni Toplumun Eskisi İçinde Hazırlanması...300...Kapitalizmin Dışına Çıkmak......301...Devleti Toplumun İçinde Emerek Eritmek......305 D. GÜNÜMÜZDEKİ ÖZGÜRLÜKÇÜ EĞİLİMLER VE PERSPEKTİFLER.308 Anarşizmin Başlıca Düşünürlerinin Kısa Yaşam Öyküleri...313 Kaynakça...316 Dizin...330 10
Üçüncü Baskıya Önsöz B u kitabın ilk basım tarihi olan 1987 yılından bu yana anarşizmin kuramında ve pratiğinde gerçi çok az şey değişti, fakat toplum politikası düzleminden baktığımızda, gene de kimi dönüşümlerden söz etmek mümkün. Bu kitapta o zaman gerçekleştirmeyi hedef aldığımız, anarşist alternatifleri (kavramsal, teorik çalışma aracılığıyla) yeniden inşa etme girişimi, bugün de o günkü sonuçlara götürecektir bizi; ancak özgürlükçü perspektifler kavrayışı altında o zaman yapmış olduğum açıklamalarda bugün olsa vurguları, ağırlıkları başka noktalara koyardım. 1. Devletçi-sosyalist rejimlerin parçalanıp dağılması ne anarşistlerin ne de anarko-revizyonistlerin argümanlarının önünü 11
Daha Az Devlet Daha Çok Toplum açmış oluyor. Anarşizm, artık o zamanlardaki gibi sosyalizm ve kapitalizm ile kendi arasındaki sınır çizgilerini işaret ederek kendi tanımını, kabul edilebilir, makul bir tanım olarak benimsetemez. Bundan böyle, anarşizmle birlikte özgürlükçü perspektiflerin de, şu âna kadar muzaffer kapitalizmin ve onun pazar ekonomisinin karşısında yeniden tarif edilmesi ve tanımlanması şarttır. Somut adım olarak bu şu soru demektir: Otoriter devirmelere başvurmadan, ama aynı zamanda da gerek bireyselci gerekse özelci katılımlarla, mevcut düzene, statükoya uyumlanmadan, kapitalizmin ve otoriter devlet sistemlerinin toplumsallaştırılması nasıl mümkündür ve bu toplumsallaştırma neye benzeyebilir? Özelci uyum sağlama olgusu, şu sıralarda anarşizmin iyice dal budak salan bir kolunda, kapitalizmin pazar ekonomisinin sahte anarşist savunucuları ve temsilcilerinde, iyice belirginleşen bir eğilim. Bu anlayış ve tutumlarda, kapitalizmin gelişmesi sırasında ortaya çıkmış olan rekabet ilkesi benimsenmekte; faizin, para tekelinin ortadan kaldırılması sonucunda, bu rekabetin daha da etkili kılınması amaçlanmaktadır. Yetmiyormuş gibi, bu rekabet ilkesi, biyolojist anlayışla tahkim edilip (ayakta kalma, var olma mücadelesi), gen ci bir yorumla (en iyi genler üstün gelir) desteklenmektedir. Bu durumda da, böyle bir anarşizm kavrayışını yaygınlaştırmaya çalışan yazarların, sağ radikal dergilerde yazan yazarlarla birlikte çalışmalarına şaşmamak gerekir (Bkz. Klaust Schmitt, Anarşistlerin Marx ı, Berlin, 1989, yayına hazırlayan: Silvio Gesell). Kapitalizmin ilkelerinin bu yoldan ideolojileştirilerek anarşizmin örtüsü altında hayata geçirilmesini teşhis ve teşhir etmenin yolu, bana göre, antiotoriter sosyalist perspektiflerin yeniden değerlendirilip tanımlanmasıyla mümkündür. Gustav Landauer bu konuda bir çıkış noktası olabilir; bir başkası da Martin Buber dir. Ve bugün anarşistler, Karl Marx tan da bir şeyler öğrenebilirler. 2. Alternatif harekete anarşist kuramların ve özgürlükçü perspektiflerin eklemlenmesi çok iyi sonuçlar verebilir. Gelge- 12
13 Rolf Cantzen lelim bu hareketler, bugünlerde muhalefet hareketi olarak hemen hiçbir yerde ortaya çıkmamaktadırlar. Ekonomik ve sosyal düzene ayak uydurmadıkları yerde ise, artık tamamen iflas etmiş hareketler olarak anılıyorlar. Alternatifçilerin kendi işlettikleri hormonsuz, katkısız yiyecek ve bisiklet dükkânlarından, birkaç sosyal proje ve çok az sayıda sol komününden ve ortak yaşam topluluğundan başka bir şey kalmadı geriye. Bu kitap, alternatif hareketin, sosyal alanın ve kapitalizmin toplumsallaştırılması amacıyla nerelere eklemlenebileceğini araştırıyordu. Bugün için alternatif hareketin artık bu olanakları sunması düşünülemez. Bu nedenle, bugün sistem içinde işlevsel olduğu düşünülen bir alternatif hareketin eklemlenme imkânlarını araştırmaktan çok, kapitalizmin pazar ekonomisi eleştirisine yer vermeyi tercih ederdim. Umut ilkesinin tümüyle bir yana bırakılmaması için, anarşist bir ütopya kavramının geliştirilmesi hâlâ mümkündür. Landauer in deyişiyle, Topya, yani katılaşma, donma, hareketsizleşme ve gericilik dönemlerinde, U-topya, dağıtıcı, parçalayıcı kuvvet taşır. Ama ütopya en başta eleştiridir ve öncelikle de anarşist kuramlarla hesaplaşmanın yolunu göstermektedir bize. Devlet ve kapitalizm eleştirisi, sosyal çöküntünün ve bütün insani ilişkiler alanındaki tahakküm yapılarının eleştirisi olarak anlaşılan bir anarşizmin görevi hâlâ ve kesinlikle sürmektedir. 3. Halbuki, 90 lı yıllarda bu türden eleştiri ve hesaplaşmaların yerine esoterik in geçtiği gözlemlenmektedir. Morfogenetik alanlar, astroloji ve ıvır zıvırla uğraşma kaygısı, zahmetli eleştirilerin ve hesaplaşmaların yerini almış gibidir. Bundan mutluluk duymayan, hâlâ mırın kırın edip eleştiren, hâlâ olumlu düşünmeyen varsa, kabahat kendindedir. Anlam boşlukları ya da eksiklikleri tefekkür yoluyla giderilebilmekte; ya da doğru inancın korunup denetlenmesiyle ortadan kaldırılabilmektedir. Zaten kaldı ki, hesaplaşma, tartışma değil de, politik dürüstlüktür aranan.
Daha Az Devlet Daha Çok Toplum 4. Bu kitapta o gün de, bugün de ihmal edilip bırakılmış bir konu ise gündelik, şiddete başvuran ırkçılıktır. Anarşist kuramlar bu konuda da ırkçılıkla ve başat beyaz kültürle olduğu kadar günümüzdeki antirasisizm ile hesaplaşmanın elverişli çıkış noktalarını sunmaktadır. Gelgelelim anarşizm, ırkçılığa karşı düşünceler geliştirirken, kendi pozisyonlarını da tartışmaya açmak zorundadır. Bakunin in antisemitizmini bir yana bırakacak olsak bile, anarşizmin sağlam, sarsılmaz, ödünsüz ideali olan bireyin kendisini belirlemesi idealini evrenselleştirmesinin, aslında savunulması ve tutulması olanaksız bir Avrupamerkezciliğe dayanıp dayanmadığının sorgulanması gerekmez mi? Berlin, Ağustos 1995 14
Önsöz Ö ğrenci ayaklanmasından bu yana gerek sözle gerekse eylemle devrime olan inancını her zaman açık seçik göstermiş olan kır sakallı bir anarşiste, anarşist kuram ve düşünceleri yeniden ele alıp onları günümüzün sorunlarıyla bağlantılı olarak yeniden değerlendirme ve onlara sahip çıkılmasını sağlama niyetimden bahsettim. Anarşizmin, öteki dogmalarının yanı sıra en başta devlet aygıtının devrimle parçalanması perspektifini gerçekçi bulmadığımı, dolayısıyla böyle bir devrimin uğruna çabalamaya değmeyeceğini söylediğimde, oldukça öfkelenerek, kitabın önsözünde, bir anarşist olmadığımı apaçık belirtmemi istedi. Burada bu talebi seve seve yerine getiriyorum. Bu kitap, öyle sanıyorum ki anarşistlerin kendi hak- 15
Daha Az Devlet Daha Çok Toplum larındaki düşüncelerini doğrulamaktan uzak olduğu kadar, anarşizm konusundaki yaygın [olumsuz]1* önyargılara da katılmaktan ve bunları doğrulamaktan da uzak duracaktır. Sayısız otoriter eğilimin ortalıkta cirit attığı günümüzde, anarşist kuramları eleştirel bir gözle ele alıp onlara yeniden sahip çıkılmasını sağlamak bana çok önemli görünüyor. Çünkü anarşizm, başka hemen hiçbir siyasal kuramda bulamayacağımız kararlılıktaki egemenlik-tahakküm eleştirisiyle, ortaya attığı toplum tasarım ve idealleriyle ve nihayet ekoloji yönünden önem taşıyan düşünceleriyle vazgeçilmez bir eleştiri perspektifi sunabilir. Anarşistler toplumun bürokratikleştirilmesi ve devletleştirilmesinin getireceği tehlikelerin farkına varmış, tekbiçimli, merkeziyetçi ve esneklikten uzak katı düzen yapılarına karşı çıkmış, ademimerkeziyetçi, çokçeşitlilik içeren ve kendi kendini yöneten bir toplumdan yana olmuşlardır. Anarşistlerin tahakküm ve egemenlikten arındırılmış, ademimerkeziyetçi bir toplum kurma idealleri, üretim güçlerinin denetlenmeden gelişmeleri yüzünden bireylerin gerek siyasal, gerekse ekonomik özgürleşme umutlarını yarı yolda bırakan, doğal çevrenin anlamlı bir şekilde korunup biçimlendirilmesini önleyen bir ilerleme anlayışına ve projesine ters düşer. Bu olumsuz gelişmelere özellikle anarşist kuram ve düşünceler karşı durdukları için, anarşizmi bir sol radikalizm olarak anlayan ya da devlet aygıtını parçalamayı hedeflemiş salt devrimci bir kuram düzlemine indirgeyen yorumları düzeltmek gerektiğini düşünüyorum. Anarşizmi bu ya da benzeri bağlamlarda çarpıtanlar ya da anlamını daraltanlar sadece burjuva ya da sağ-sol muhalifler olmayıp, bu yanlış anlaşılmalara bizzat kimi anarşistlerin de yol açtığı bir gerçektir. Bu [darlaştırıcı] nedenlerden ötürü, anarşizmin alımlanmasında, anarşizmin devlet eleştirisi düzlemindeki birbirinden çok farklı kuramsal öneri ve düşüncelerinin yanı sıra özellikle bu kuramlarda yer alan yapıcı-kurucu ve olumlu * Kitaptaki köşeli parantezler çevirmenin kendi açıklamalarını belirtmek için kullanılmıştır (ç.n.). 16