TÜRKYE'DE KENTÇ RAYLI ULAIM SSTEMLER Prof. Dr. Ergun GEDZLOLU 1 Y. Müh. K. Selçuk ÖÜT 2 1. GR Kentlerimizde giderek artan sayıda raylı ulaım yatırımları gündeme alınmakta ya da alınması tartıılmaktadır. Bunların yeterince incelendii, daha iyi bir söylemle, bir aratırma yapıp gereklilikleri gösterilerek, gündeme getirildiklerini söylemek çou zaman olanaksızdır. Kentiçi ulaımında raylı ulaım türlerine gereksinimi bilinmekte olan Istanbul gibi büyük kentlerimiz de bile, gereklilii aratırılmadan inaa edilen raylı ulaım hatları tartımalı duruma gelebilmektedir. Bu hatların, yapılan bazı iyiletirmelerle, ancak ie yarar duruma geldikleri görülmütür. Nitekim bu bildiriyi hazırlamak için yapılan çalımalar sırasında, iletilmekte olan raylı ulaım türlerinin bir bölümünün sundukları olanaklara göre oldukça düük yolcu istemi ile yetinmek zorunda kaldıkları, yani yetersiz kapasite kullanımı nedeniyle, bu yatırımlardan etkin bir biçimde yararlanılmamaktadır. Dier yandan, örnein Istanbul'da olduu gibi, elde kalan araçların deerlendirilebilmesi için, çok sayıda yolcunun bulunduu yola yapılan raylı ulaım hattı, dier trafie karı korunamamasından ve altyapı donanımının yetersiz olmasından dolayı olabilecek, ya da istenen sıklıkta sefer yapılamadıından gerektii kadar yolcu taımamaktadır. Bu bildiride, Istanbul ve Ankara'da son yıllarda iletilmeye açılan kentiçi raylı ulaım alarının özellikleri verildikten sonra bu iletmelerde taınan yolcu sayıları ile bu türlerin sunduu kapasiteler karılatırılmakta ve kısa bir deerlendirme yapılmaktadır. Konya daki iletmenin ise yolcu bilgileri elde edilmesine karın kapasite özellikleri elde edilememitir. Bu arada altının çizilmesi gereken önemli bir nokta da çalımakta olan raylı ulaım hatlarından elde edilen verilerin bu hatların deerlendirilmesi için yeterli olmamasıdır. Bir ulaım aının etkin kullanılıp kullanılmadıına ancak sunulan koltuk-km hizmet ile yapılan yolcu-km iin karılatırılması ile karar verebiliriz. Bunun için de her durakda inen ve binen yolcu sayılarını yapılan her sefer için bilmemiz gereklidir. Böyle bir deerlendirme yapmak için hiç bir iletmede veri bulunmamasına karın, bildirinin sonunda bu yöntem de kısaca açıklanmıtır. 2. MEVCUT RAYLI ULAIM SSTEMLER 2.1. stanbul daki Raylı Sistemler stanbul'da kentsel raylı sistemlerin geçmii 1875 yılına dayanmaktadır. 1875 yılında Beyolu-Karaköy arasında, dünyanın en eski üçüncü metrosu olan "Tünel" hizmete girmittir. Ne yazık ki stanbul'da kentsel raylı sistem taımacılıında atılan bu ilk adımın gerisi gelmemitir. O yüzden bugün stanbul 10 milyona yaklaan nüfusu ile dünyanın sayılı "metrosuz" metropolleri arasında yer almaktadır. stanbul'da, banliyö taımacılıını bir tarafa bırakırsak, kentsel raylı sistemler, Aksaray-Kartaltepe arasında 1989 yılında "Hafif Metro"nun iletmeye açılmasıyla ortaya çıktı. Bu gelimeyi, Taksim- 1.T.Ü. naat Fakültesi Ulatırma Anabilim Dalı, Öretim Üyesi 2.T.Ü. naat Fakültesi Ulatırma Anabilim Dalı, Aratırma Görevlisi 1
Tünel arasında 1990 yılında iletmeye açılan "Nostaljik Tramvay" ve Topkapı-Sirkeci arasında 1992 yılında iletmeye açılan "stanbul Tramvayı" takip etti. 2.1.1. stanbul Tramvayı 18 Mayıs 1992 tarihinde Topkapı-Sirkeci arasında iletmeye açılan stanbul Tramvayı, bugün Eminönü-Zeytinburnu arasında 11 km'lik bir hat boyunca 20 istasyon ile hizmet vermektedir. stasyonlar; Eminönü, Sirkeci, Gülhane, Sultanahmet, Çemberlita, Bayazıt, Üniversite, Laleli, Yusufpaa, Haseki, Fındıkzade, Çapa, Pazartekke, Topkapı, Cevizliba, A.Ö. Yurdu, Merkez Efendi, Seyitnizam, Mithatpaa, Zeytinburnu. stanbul Tramvayı'nda Eminönü-Sirkeci ve Sultanahmet-Zeytinburnu arası korunmu özel hattı bulunmakta, Sirkeci-Sultanahmet arasında ise tramvay, dier taıt trafii ile aynı yolu yer yer ortak kullanmaktadır. Tramvay hattı boyunca zemine gömülü oluklu ray kullanıldıından, acil durumlarda korunmu hattı bile lastik tekerlekli araçların da kullanılması mümkündür. Bunun yanında hattın dier trafikle olan çok sayıda kesimesinin tümü edüzeydir ve denetimleri karayolu kavak sinyalleri ile yapılmaktadır. Bu sinyallerde tramvayların bir öncelii de söz konusu deildir. Bunun sonucu bu hatların sunduu kapasite ve dolayısıyla taıyabilecei yolcu sayısı bir raylı taın türünden beklenenin altında kalmaktadır. Bunlara karın bu hattın yapılma nedeni,. Eylül/1989 yılında Aksaray-Esenler arasında 8 km lik bölümü tamamlanan hafif metro sistemi için ilk ihalede gereinden çok fazla vagon, (3 aamada tamamlanacak 24 km lik toplam geçki için gerekecek 108 vagonun tümünün) satın alınması nedeniyle elde kalan hafif metro vagonlarının deerlendirilmesi ve böylece otobüs tasarruf edilmesi düüncesi ile, var olan Sirkeci-Topkapı otobüs yolunun üzerine ray döenerek tramvay hattına çevrilmesi ile elde edilmi bir hat olmasıdır. Tramvay hattının Sirkeci-Aksaray arasındaki bölümü Temmuz 1992'de, Aksaray-Topkapı bölümü Ekim 1992 tarihinde, Topkapı-Zeytinburnu bölümü Mart 1994'te ve Sirkeci-Eminönü bölümü ise Nisan 1996 tarihinde hizmete açılmıtır. stanbul Tramvayının teknik özellikleri Tablo 1'de görülmektedir. stanbul Tramvay'ında, belirtildii gibi, stanbul Hafif Metro'sunda kullanılan araçların aynısı, sürücülü 45 araç bulunmaktadır. Araç özellikleri Tablo 2'de görülmektedir. Tablo 1 :stanbul Tramvayının teknik özellikleri [1] Hat uzunluu 10.120 m. stasyon Sayısı 20 Peron Boyu 50 m. Peron Genilii Kenar Peron : 2 m. Orta Peron : 4 m. Peron Yükseklii 0,88 m. Peron Kapalı kısım 7 m. Yol açıklıı 1435 mm 2
Tablo 2 : stanbul Tramvayı ve Hafif Metrosu Araç Özellikleri [1], [2] Taıt Genilii 2650 mm Taıt Yükseklii 3360 mm Taıt Uzunluu 23500 mm. Taıt Aırlıı Bo : 29.000 kg Dolu : 44.000 kg Motor Sayısı 4 Sürekli Güç 300 KW Tahrik Gücü 75 KW Ortalama 15 km/st. Hız letmede en büyük 40 km/st En büyük hız 80 km/ts 46 yolcu oturma yeri * Yolcu Kapasitesi 178 Ayakta yolcu (tam dolu) 310 Ayakta Yolcu (aırı dolu) (6 kii/m 2 ) 198 Yolcu (Sürücüsüz) (6 kii/m 2 ) 186 Yolcu (Sürücülü) stanbul Tramvayı, ehir trafiinde sabah saat 6.00'dan gece saat 24.00'e kadar, toplam 19 saat hizmet vermektedir. Sirkeci'den her 5 dakikada bir, 2 araçtan oluan bir dizi kalkmaktadır. Kalkan her 3 diziden 2'si Cevizliba'a kadar giderken, 3. dizi bu hattaki son durak olan Zeytinburnu'na gitmektedir. stanbul Tramvayı iletme bilgileri Tablo 3'de verilmitir. Tablo 3 : stanbul Tramvayı letme Bilgileri [1] Çalıan Araç Sayısı 45 araç Sefer Süresi Sirkeci-Cevizliba :30 dakika. Sirkeci-Zeytinburnu : 40 dakika Sefer Adedi Sirkeci-Cevizliba : 260 sefer. Sirkeci-Zeytinburnu : 140 sefer. Toplam : 400 sefer Taınan Yolcu Adedi 120-145 bin kii/gün Dizideki Araç Sayısı 2 Sefer Aralıkları * : Eminönü-Cevizliba : Normal saatler 5 dk. Eminönü-Zeytinburnu : Normal saatler 15 dk. * Zirve saatlerde ayrıca iki araç Bayazıt-Cevizliba arasında mekik sefer yapmaktadır. 3
stanbul Tramvayı ile 1998 kasım ayında 3.898.807 yolcu, 1998 aralık ayında 4.507.472 yolcu taınmıtır. Günlük ortalama yolcu sayısı 1998 kasım ayı için 129.960 yolcu, 1998 aralık ayında 145.402 yolcu olarak gerçeklemitir. Taınan yolcu sayılarının yıllık deiimi Tablo 4'de verilmitir. Tablo 4 : stanbul Tramvayının ve Hafif Metrosunun Yıllık Yolcu Sayıları [3] Yıl Hafif Metro st. Tramvayı 1993 14.068.062 26.809.094 1994 23.383.734 43.365.957 1995 34.042.320 43.306.662 1996 45.470.704 47.989.630 1997 52.099.681 47.128.800 1998 56.906.357 46.789.016 Tramvay ile yapılan günlük yolcu taımaları, kapasite ve doluluk oranları, iki yön toplamı olarak Tablo 6'da verilmitir. Tramvayın yolcu taıma kapasite için deeri bir kestirim yapmak gereklidir. Gerçekte, iki yönde günde yapılabilecek toplam sefer sayısı ile her seferde dizilerin taıyabilecei en çok yolcu saysının çarpımı hattın kapasitesi olarak alınmalıdır. Ancak sabah saatlerinde kent merkezine doru, akam saatlerinde de kentdıına doru zirve yolcu isteminin oluacaı ve bunun tersi yönlerde yolcu saysının çok az olacaı göz önünde tutulursa bu yaklaımın pek de anlamlı olamayacaı açıktır. Bu nedenle aaıdaki kabullerle hattın yolcu kapasitesi, için bir kestirim yapılmıtır. -letmede 2 araçlık diziler, 5 dakikada aralıkla yani saatte 12 sefer yapmaktadır. -letilen araçların kapasitesi için, (tam dolu olduklarında ayakta 178 yolcu, aırı dolu olduunda 310 ayakta yolcu, veya m 2 'ye 6 yolcu hesabı ile sürücüsüz araçlar için 198 ayakta yolcu, sürücülü araçlar için 186 ayakta yolcu olarak verilmekte [1,2]) olduundan, (aırı doluluu da bir ölçüde hesaba katabilmek için) ortalama 194 ayakta yolcu kabul edilmi 46 da oturma yeri bulunduundan araç kapasitesi olarak; 240 yolcu, dizi kapasitesi de 2*240 = 480 yolcu/dizi olarak kabul edilmitir. -Böylece hattın bir yönde saatlik yolcu kapasitesi 12*480 =5.760 yolcu/saat-yön olmaktadır. -Günlük kapasite deerini bulmak için ise zirve yön kabulü yapmak gereklidir. Gün boyu hatta youn yolcusu bulunduu göz önünde tutarak, araçların, sabah ve akam dörder saat zirve yönde tam, dier yönde %50 dolu ve zirve dıı, 10 saatte iki yönde de araçların, % 75 dolu kullanılmasının iletmenin yolcu kapasitesini tanımlayacaı kabulü edilmitir. -Buna göre; günde 18 saat çalıan hattın sabah ve akam zirve yönde toplam kapasitesi 2*5.760*4 = 46.080 yolcu, -Zirve saatklerde zirveye ters yönde sunduu 2*5.760/2*4 = 23.040 yolcu, -Zirve saatler dıında sunduu iki yön toplamı ise 2*10*5760*0,75=86.400 yolcu, -Böylece günlük iki yön toplamı kapasitesi; 132.480 yolcu/gün olarak tahmin edilmektedir 4
Tablo 5 : stanbul Tramvayı Günlük Yolcu Sayısı ve Doluluk Oranları Yıllar Kapasite (Yolcu/gün) Yolcu Sayısı (Yolcu/Gün) Doluluk (%) 1993 132.480 73.450 55,4 1994 132.480 118.811 89,7 1995 132.480 118.648 89,6 1996 132.480 131.119 99,0 1997 132.480 129.120 97,5 1998 132.480 128.189 96,8 Tablo 5'de verilen kapasite deeri bir kesitten saatte geçirilebilecek en büyük yolcu sayısını ifade etmektedir. Ancak "günlük yolcu sayısı" tüm duraklardan tramvayı kullanan yolcuları ifade etmektedir. Bu nedenle hesaplanan doluluk oranının birden büyük olması olasılıı da vardır. Bu hatlar oldukça dolu görünmesine karın en çok yolcunun taındıı saatte yukarıdaki deerlere göre 10-11 bin yolcu/sa. taındıı tahmin edilmektedir. Bu deer, bir otobüs özel yolunda da kolaylıkla taınabilecek yolcu kadardır. 2.1.2. stanbul Hafif Metrosu Kentsel raylı sistemlerin Türkiye'deki öncüsü olarak nitelendirilebilecek stanbul Hafif Metrosunun birinci aaması 3 Eylül 1989 tarihinde Aksaray-Kartaltepe arasında iletmeye açıldı. 18 Aralık 1989 tarihinde Esenler istasyonu, 31 Ocak 1994 tarihinde de Otogar stasyonu ve daha sonra da Terazidere, Davutpaa, Merter, Zeytinburnu ve Bakırköy istasyonları hizmete eklendi. 26 Temmuz 1995'te Ataköy, hemen ardından ise Yenibosna istasyonu açılarak, Bahçelievler istasyonu dıında proje tamamlanmı oldu. Bugün stanbul Hafif Metrosu, Aksaray-Esenler arasında 8,40 km, Otogar-Yenibosna arasında 9.45 km hat uzunluu ve 16 istasyon ile hizmet vermektedir. Bu istasyonlar : Aksaray-Esenler arasında; Aksaray, Emniyet, Ulabatlı, Bayrampaa, Samalcılar, Kartaltepe, Otogar Esenler; Otogar-Yenibosna arasında; Otogar, Terazidere, Davutpaa, Merter, Zeytinburnu, Bakırköy, Bahçelievler, Ataköy, Yenibosna. stanbul Hafif Metrosu, tamamıyla dier taıt trafiinden ayrılmı korumalı bir hat boyunca ve karayolu taıtları ve yayalarla hiç bir edüzey kesimesi olmayan bir geçkide iletilmektedir. Bu hatta lastik tekerlekli araçları girmesi olanaksızdır. stanbul Hafif Metrosunun teknik özellikleri Tablo 6'da verilmitir. Hafif Metro'da 32 sürücülü (MD), 28 sürücüsüz (M) toplam 60 araç kullanılmaktadır. letmede diziler, normal saatlerde 3 araçtan (MD-M-MD), zirve saatlerde ise 4 (MD-M-M-MD) araçtan oluturulmaktadır. Araçların teknik özellikleri Tablo 1 ve Tablo 7'de ve iletme özellikleri de Tablo 8'de verilmitir. 5
Tablo 6 : stanbul Hafif Metro Sistem Özellikleri 8.400 m. (Aksaray Esenler) Hat uzunluu 9.450 m. (Otogar-Yenibosna) 17.850 m. (Toplam) stasyon Sayısı 16 Ortalama stasyon Aralıı 1104 m. En Kısa stasyon Aralıı 670 m. (Otogar- Esenler) En Uzun stasyon Aralıı 1.659 m.(ulubatlı-bayrampaa) Peron Boyu 100 m. Peron Genilii 5,75-8,00 m. Hat Genilii 1435 mm. Tablo 7 : stanbul Hafif Metrosu Araç Teknik Özellikleri Ray Üstünde Taban Yükseklii Pantograf inik durumda yükseklii Trenlerin Besleme Gerilimi Cer Trafo Merk. Bes. Gerilimi 920 mm 3800 mm 750 V D C 34,5 KV (TEK ebekesinden) Tablo 8 : stanbul Hafif Metrosu letme Özellikleri [1] letmede En Büyük Hız Ortalama letme Hızı ki sefer arasında en kısa süre stasyonlarda duru süresi Tek yönde saatlik taınabilecek yolcu sayısı ki yönde taınabilecek yolcu sayısı Yılda taınabilecek yolcu sayısı 80 km/st 40 km/st 2,5 dak. 30 sn. 22.000 kii 372.000 kii/gün 135 milyon kii stanbul Hafif Metrosu'nda 1998 kasım ayında 5.134.271 yolcu, 1998 aralık ayında 5.261.078 yolcu taınmıtır. Günlük ortalama yolcu sayısı kasım ayı için 171.142 yolcu, aralık ayında 169.172 yolcu olarak gerçeklemitir. Taınan yolcu sayılarının yıllık deiimi Tablo 4'de, verilmiti. stanbul Hafif Metrosu nun günlük ortalama yolcu sayıları yıllara göre deiimi Tablo 10'da verilmitir. Hattın günlük iki yön toplamı yolcu kapasitesini iletmeci 372.000 yolcu/gün olarak vermektedir [1]. Yukarda tramvay için yaptıımız gibi hafif metro için de bir kapasite kestirimi 6
yapmak istersek yine bazı kabuller yapmamız gerekecektir. Aaıdaki gibi yapılan kabuller sonucu ise 600.000 yolcu/gün olarak hesaplanmı ve bu durumlara göre, yıllar itibariyle doluluk oranları da Tablo 9'da verilmitir. -letmede 4 araçlık dizilerle, bir yönde 2,5 dakika aralıkla, saatte 24 sefer yapılabilmektedir. -Araç kapasitesinin sürücülü vagonlarda yine 240 yolcu, sürücüsüz vagonlarda 260 yolcu olduu kabulü ile dizi kapasitesi 1000 yolcu/dizi ve saatlik hat kapasite de bir yönde 24.000 yolcu/saat-yön bulunmaktadır. - Günde 18 saat çalıan hattın, günlük kapasite deerini bulmak için, araçların sabah ve akam üçer saat zirve yönde %100, dier yönde %50 dolu ve zirve dıı 12 saatte iki yönde de % 50 dolu kullanılmasının iletmeninin yolcu kapasitesini tanımlayacaı kabul edilmitir. -Buna göre; sabah ve akam zirve yönde toplam kapasitesi 2*24.000*3 = 144.000 yolcu, -Zirve saatlerde zirveye ters yönde sunduu 2*24.000*0,5*3 = 72.000 yolcu, -Zirve saatler dıında sunduu iki yön toplamı ise 2*12*24.000 *0,5 = 288.000 yolcu, -Böylece günlük iki yön toplam kapasitesi; 144.000+72.000+288.000=504.000 yolcu/gün olarak tahmin edilmektedir Tablo 9 : stanbul Hafif Metrosu Günlük Yolcu Sayısı ve Doluluk Oranları Yıllar Kapasite * Yolcu/gün Günlük Yolcu Sayısı Doluluk Oranı (%) A B Yolcu/Gün A'e göre B'e göre 1989 372.000 504.000 2.558 0,7 0,5 1990 372.000 504.000 31.943 8,6 6,3 1991 372.000 504.000 42.018 11,3 8,3 1992 372.000 504.000 49.291 13,3 9,8 1993 372.000 504.000 38.543 10,4 7,6 1994 372.000 504.000 64.065 17,2 12,7 1995 372.000 504.000 93.267 25,1 18,5 1996 372.000 504.000 124.577 33,5 24,7 1997 372.000 504.000 142.739 38,4 28,3 1998 372.000 504.000 155.908 41,9 30,9 A: stanbul Ulaım A. nin verdii kapasite [1], B:kestirim. Geçek etkinlik ölçütü olmayan bir doluluk oranına göre bile, görüldüü gibi stanbul Hafif Raylı Sistemi (HRS) kapasite kullanımı oldukça düüktür. Taınan bu yolcular ilk duraktan binip, son duraa kadar yolculuk yapmı bile olsa, sunulan hizmetin en fazla 1/3 oranında kullanılmakta olduu görülmektedir. Bu orana da iletmeye açıldıktan ancak 10 sene sonra, geçkide yolcunun çok olduu yöne doru deiiklik yapılarak ancak ulaılabilmitir. 7
2.1.3. stanbul Banliyö Tren letmesi stanbul'da banliyö iletmecilii Anadolu yakası (Haydaraa-Gebze) ve Avrupa yakası (Sirkeci- Halkalı) olmak üzere iki güzergahta yapılmaktadır [4]. Haydarpaa-Gebze arası 44 km uzunlukta ve 28 istasyondan, Sirkeci-Halkalı arası 27 km uzunlukta ve 18 istasyondan olumaktadır[4]. Tablo 11'de stanbul Banliyö Tren letmesi yıllık yolcu sayıları Tablo 10'da görülmektedir. Tablo 10 : stanbul Banliyö Tren letmesi Yıllık Yolcu Sayıları [5]. Yıllar Yıllık Yolcu Sy. 1990 81.773.000 1991 81.350.000 1992 80.730.493 1993 90.096.592 1994 72.265.252 1995 56.983.085 1996 59.672.000 1997 64.203.000 2.2. ANKARA Ankara'da ilettilmekte olan kentsel raylı sistemler banliyö treninden baka, Ankaray ve Ankara metrosu'dur. 2.2.1. Ankaray 1995 yılında iletmeye açılan Ankaray Sistemi, bir hafif metrodur. lk aama Ankara'nın batısında bulunan Söütözü'ndeki AT'yi, Kızılay üzerinden, doudaki Dikimevi'ne balar, Dikimevi Söütözü güzergahı 8.725 metre uzunluundadır. Ankaray'da 11 adet istasyon bulunmaktadır. Bunlar; AT, Emek, Bahçelievler, Beevler, Tandoan, Maltepe, Demirtepe, Kızılay, Kolej, Kurtulu ve Dikimevi'dir. Ankaray sistem özellikleri Tablo 11'de, araçların özelikleri Tablo 12'de görülmektedir. 8
Tablo 11 : Ankaray Altyapı ve Geometrik Yapı Özellikleri [6] Hat Uzunluu 8.725 m. stasyon Sayısı 11 Ortalama stasyon Aralıı 783 m. En Kısa stasyon Aralıı 538 m. (Tandoan-Maltepe) En Uzun stasyon Aralıı 994 m. (Emek-Bahçelievler) Kenar Peron Eni 2x(3,00-9,00 m.) Orta Peron Eni 10,75 m.-12,55 m. Peron Boyu 10 adet 90 m.+1 adet 95 m. Ray açıklıı 1435 mm Tablo 12 : Ankaray Sisteminde Kullanılan Araç Özellikleri [6] Araç Boyu 29,000 m. Araç Eni 2,650 m. Araç Aırlıı 40.500 kg Araç Yükseklii 3,465 m. Araç Enerjisi 750 VDC 3. Ray Araç Ticari Hız 30,38 km/st Araç Maksimum Hız 80 km/st Araç Kapasitesi (6 kii/m 2 ) 308 yolcu Tren Kontrol Tam Otomatik Ankaray 6.00-24.00 saatleri arasında toplam 18 saat hizmet vermektedir. Ankaray'da iletilen dizi, üç araç birletirilerek oluturulmaktadır. Ankaray ile 1996 yılında günlük ortalama bir i gününde taınan yolcu sayısı 116.728 yolcu olmutur. Yine aynı yıl zirve saatte taınan yolcu sayısı 62.111 yolcu/zirve saat olarak gerçeklemitir. Ankaray ile 2005 yılında ortalama bir i günüde günlük 554.362 yolcu, 2015 yılında ise 743.276 yolcu taınması beklenmektedir[4]. letme özellikleri Tablo 13'de görülmektedir. Tablo 13 : Ankaray letme Özellikleri [6] Minimum Dizi Aralıı 120 sn (2 dakika) Dizi Aralıı (1996) 200 saniye (3,33 dakika) Saatte Dizi Sayısı 10-30 dizi/saat Dizi Kapasitesi (3 Araç ) 925 yolcu Dizideki Araç Sayısı 3 araç Dolaım Süresi (AT- Dikimevi-AT) 31 dakika (1860 sn ) AT-Dikimevi Seyahat Süresi 13 dakika Günlük Çalıma Süresi 18 saat 9
-letmede 3 araçlık dizilerle, bir yönde 2 dakika aralıkla yani saatte 30 sefer yapılabilmektedir. - Dizi kapasitesi 925 yolcu/dizi ve saatlik hat kapasite de bir yönde 27.750 yolcu/saat-yön bulunmaktadır. - Günde 18 saat çalıan hattın, günlük kapasite deerini bulmak için, araçların sabah ve akam üçer saat zirve yönde %100, dier yönde %50 dolu ve zirve dıı 12 saatte iki yönde de % 50 dolu olmasının iletmeninin yolcu kapasitesini tanımlayacaı kabul edilmitir. -Buna göre; sabah ve akam zirve yönde toplam kapasitesi 2*27.750*3 = 166.500 yolcu, -Zirve saatlerde zirveye ters yönde sunduu 2*27.750*0,5*3 = 83.250 yolcu, -Zirve saatler dıında sunduu iki yön toplamı ise 2*12*27.750 *0,5 = 333.000 yolcu, -Böylece günlük iki yön toplam kapasitesi; 166.500+83.250+333.000=582.750 yolcu/gün olarak tahmin edilmektedir. Ankaray ile günlük yapılan yolculuklar ve kapasitesinin iki yön toplamı günlük 582.750 yolcu/gün olması durumu için doluluk oranları yıllar itibariyle Tablo 14'de verilmitir. Tablo 14 : Ankaray Günlük Yolcu Sayısı ve Doluluk Oranları Yıllar Kapasite * Günlük Yolcu Sayısı Doluluk Oranı Yolcu/gün Yolcu/Gün (%) 1996 582.750 116.728 20,0 1997 582.750 121.032 20,8 1998 582.750 126.835 21,8 Bu sistemin de henüz etkin kullanıdıını söyleyemeyiz. Taınan yolcu deerleri bir otobüs özel yolunda lastik tekerlekli taıtlarla taınabilir düzeydedir. 2.2.2. Ankara Metrosu Ankara Metrosu Ocak 1998 yılında iletmeye açılmıtır. Batıkent-Kızılay arasında iletmeye açılan Ankara Metrosu'nda 12 istasyon bulunmaktadır. Bu istasyonlar : Batıkent, Ostim, Macunköy, Hastane, Demetevler, Yeni Mahalle, vedik, Akköprü, Kültür Merkezi, Ulus, Sıhhiye, Kızılay. Ankara Metrosu sistem özellikleri Tablo 15'de, araç özellikleri Tablo 16'da verilmitir. Ankara Metrosunda yolcu kapasiteleri 294 yolcu olan araçlar, 6'lı dizi olarak iletilmektedirler. Araç parkında %20 yedek araç dahil olmak üzere toplam 132 araç vardır. Ankara Metrosu iletme özellikleri Tablo 17'de verilmitir. Tablo 15 : Ankara Metrosu Sistem Özellikleri [6] Hat Uzunluu 14.,6615 m. stasyon Sayısı 12 adet Ortalama stasyon Aralıı 1.283 m 10
Tablo 16 : Ankara Metrosu Araç Özellikleri [6] Araç Boyu Araç Eni Araç Yükseklii Araç Aırlıı Araç Enerjisi Araç En Büyük Hızı Araç Ticari Hız Araç Kapasitesi (6 kii/m 2 ) Tren Kontrol 22,878 m 3,124 m 3,645 m 30.311 kg 750 V. DC. 3. Ray 80 km/st 38 km/st 294 yolcu Tam Otomatik Tablo 17 : Ankara Metrosu letme Özellikleri [6] Dizideki Araç Sayısı Dizi Yolcu Kapasitesi Minimum Dizi Aralıı Dizi Aralıı (1997) Saat te Dizi Sayısı (1997) Taıma Kapasitesi Dolaım Süresi (Batıkent-Kızılay-Batıkent) Batıkent - Kızılay Seyahat Süresi Zirve Saatler Günlük Çalıma Süresi 6 adet 1764 kii/dizi 90 saniye 175 saniye 18 dizi/saat 72.000 yolcu/saat-yön 48 dakika (2898 sn.) 22 dakika 2 saat (Sabah : 7-9, Akam : 17-19) 18 saat -letmede 6 araçlık dizilerle, bir yönde 1,5 dakika aralıla yani saatte 40 sefer yapılabilmektedir. - Dizi kapasitesi 1.764 yolcu/dizi ve saatlik hat kapasite de bir yönde 70.560 yolcu/saat-yön bulunmaktadır. - Günde 18 saat çalıan hattın, günlük kapasite deerini bulmak için, araçların sabah ve akam ikier saat zirve yönde %100, dier yönde %50 dolu ve zirve dıı 14 saatte iki yönde de % 50 dolu kullanılmasının iletmeninin yolcu kapasitesini tanımlayacaı kabul edilmitir. -Buna göre; sabah ve akam zirve yönde toplam kapasitesi 2*70.560*2 = 282.240 yolcu, -Zirve saatlerde zirveye ters yönde sunduu 2*70.560*0,5*2 = 141.120 yolcu, -Zirve saatler dıında sunduu iki yön toplamı ise 2*14*70.560 *0,5 = 987.840 yolcu, 11
-Böylece günlük iki yön toplam kapasitesi; 282.240+141.120+987.840=1.411.200 yolcu/gün olarak tahmin edilmektedir. Ankara Metrosu ile günlük yapılan yolculuklar ve taıma kapasitesinin iki yön toplamı günlük 1.411.200 yolcu/gün olması durumu için doluluk oranları yıllar itibariyle Tablo 18'de verilmitir. Tablo 18 : Ankara Metrosu Günlük Yolcu Sayısı ve Doluluk Oranları [5] Yıllar Kapasite * Yolcu/gün Günlük Yolcu Sayısı Yolcu/Gün Doluluk Oranı (%) 1998 1.411.200 137.342 9,7 Ankara metrosunun da etkin kullanımdan henüz çok uzak olduu görülmektedir. Nitekim 1998 yılında ortalama günlük yolcu sayısı bir saatlik kapasitesi kadardır. Ancak bu hat hakkında sonuç çıkarmak için, eldeki veriler henüz çok yetersiz ya da dier bir deyile çok erkendir. 2.3. KONYA Yapımına 1987 yılında balanan "hafif raylı ulaım sistemi (HRUS)" projesi 28 Eylül 1992 yılında Konya halkının hizmetine açıldı. letme, 1989 yılına açılan Alaaddin-Cumhuriyet ve aralık 1996 yılında açılan Cumhuriyet-Kampüs hatlarında sürdürülmektedir. Alaaddin-Cumhuriyet hattında hat uzunluu 21.380 m'dir. Günlük sefer sayısı kıın 165, yazın 142'dir. Bu hat, 06.00-01.00 arasında iletmeye açık bulunmaktadır. Cumhuriyet-Kampüs hattında hat uzunluu 16.000 m'dir.bu hatta toplam 13 durak bulunmaktadır. Günlük sefer sayısı 102'dir. Bu hat, 06.00-24.00 saatleri arasında iletmeye açık bulunmaktadır. Konya Hafif Raylı Ulaım Sistemi ile taınan yolcu sayıları yıllar itibariyle Tablo 19'da verilmitir. Tablo 19 : Konya Hafif Raylı Ulaım Sistemi ile Taınan Yıllık Yolcu Sayıları [8] Yıllar Yıllık Yolcu Sayısı Yolcu/Yıl 1993 16.751.000 1994 17.116.000 1995 18.568.000 1996 25.549.000 1997 32.817.000 1998 37.044.000 12
Konya'da kullanılan araçların teknik özellikleri ve çalıtırılan diziler hakkında bilgi elde edilemediinden kullanım için bir deerlendirme yapılamamıtır. Bu rakamlara göre günlük ortalama yolcu sayısı 100.000, saatlik ortalama yolcu sayısı da 6.000 dolayında olabilecei tahmin edilmektedir. 3. RAYLI SSTEMLERN KARILATIRILMASI Ülkemizde iletilmekte ve ina edilmekte olan raylı sistemlerin yatırım maliyetleri ile teknik özellikleri topluca, karılatırma amacı ile Tablo 20'de verilmitir. Tablo 20 : Türkiye'deki Kentsel Raylı sistemlerin Karılatırılması[9], * [7] Kent ve Raylı Sistem stanbul Hat Uzunluu (m) Hemzemin Kesim Payı (%) Hat Km Maliyeti USD Ticari Hız Kapasite (km/sa) Yolcu ARAÇ Dizideki Araç Sy. Maliyet USD Hafif Metro 18.500 58 6.065.000 40 336 3 1.700.000 Tramvay 10.120 100 1.200.000 15 336 2 1.700.000 Ankara Ankaray 8.525 5 12.795.000 30 305 3 2.365.000 zmir zray 3.650 20 10.000.000 45 324 5 2.465.000 Konya Konula 37.380 * 100 475.000 22 291 1-4. TOPLU TAIMA HATLARININ VERMLL Toplu taıma sistemlerinde verimliliin yani sunulan hizmetin kullanımını aratırılması için "doluluk katsayısı" kavramı gelitirilmelidir. Bunu "verimlilik katsayısı" olarak da adlandırabiliriz. Doluluk katsayısının bulunması için yer (koltuk) ve yapılan yolculuk deerleri yani sunulan hizmet ile yapılan yolculuk deerleri i birimine çevirilerek oranlanmalıdır. Yani, araçlarla sunulan yer sayısının yaptıı yol kadar iin yolcuların yaptıı yol kadar ie oranlanmasıyla elde edilir. Buna göre bir toplu taıma hattında bir seferde sunulan hizmet, o seferdeki taıtlardaki yer (koltuk+ayakta) sayısı ile hat uzunluunun çarpımı kadardır. Bu seferin her iki durak arasında yaptıı i taıtlarda bulunan yolcu sayısı ile bu duraklar arasındaki yol uzunluun çarpımı kadar, seferde yapılan i ise duraklar arasında yapılan ilerin toplamı kadardır. Duraklar arasında taıtlarda bulunan yolcu sayıları her durakta inen binen yolcu sayısının bilinmesi ile bulunabilir. Doluluk katsayısı ya da verimlilik katsayısı da yapılan iin sunulan hizmete oranıdır. 13
Verimlilik katsayısının bu tanımı öyle gösterilebilir: k : seferdeki taıtların yer sayısı, L: toplam hat boyu (sefer uzunluu) ise, bir seferde sunulan hizmet; Gün boyu "n" seferde sunulan hizmet ise h = k*l (1) H = Σ h = L*Σk i (2) y j : j ile (j+1) durakları arasında taıtlardaki yolcu sayısı j : j ile (j+1) durakları arasındaki uzaklık Bir hatta "m" durak var ise ve bir seferde yapılan i; e = m y j j= 1 Gün boyu "n" seferde yapılan i; E = Doluluk katsayısı bir sefer için; "n" sefer için; n m y j i= 1 j= 1 * (3) j * j (4) i e d = (5) h E D = (6) olacaktır. H Yeterli zaman ve veri olmadıı için bu bildiride doluluk katsayıları bulunamamıtır. Doluluklar yalnız gün boyunca taınan yolcu sayıları hat kapasitesine oranlanmıtır. Bu nedenle hesaplanan doluluk oranlarının birden büyük olması da mümkündür. Bu nedenle bildiride hesaplanan doluluk deerleri, gerçek "kullanım yani verimliliklerini" göstermemektedir. 4. SONUÇLAR stanbul Tramvayı için hatlar oldukça dolu görünmesine karın en çok yolcunun taındıı saatte 10-11 bin yolcu/sa. taındıı tahmin edilmektedir. Bu deer, bir otobüs özel yolunda da kolaylıkla taınabilecek yolcu kadardır. stanbul Hafif Metrosunda, gerçek etkinlik ölçütü olmayan bir doluluk oranında bile kapasite kullanımı oldukça düüktür. Taınan bu yolcular ilk duraktan binip son duraa kadar bile yolculuk yapmı olsa sunulan hizmetin en fazla %30-35 oranında kullanılmakta olduu görülmektedir. Bu orana da iletmeye açıldıktan ancak 10 yıl sonra, geçkide yolcunun çok olduu yöne doru deiiklik yapılarak ulaıldıı düünülürse sistemin ne derece etkin kullanıldıı daha iyi anlaılır. Ankaray sisteminin de henüz etkin kullanıldıı söylenemez. 1998 yılı itibariyle günlük 126.835 yolcu/gün olan taınan yolcu sayısı, bir otobüs özel yolunda lastik tekerlekli taıtlarla taınabilir düzeydedir. 14
1998 yılında, Ankara metrosu ile taınan 137.342 yolcu/gün olan ortalama günlük yolcu sayısı, zirve saatte sunulan saatlik kapaiste deeri olan 141.120 yolcu/zirve saat deerinin altındadır. Bu durum bize Ankara metrosunun, u an için etkin kullanımdan henüz çok uzak olduunu göstermektedir. Ancak bu hattın iletmeye yeni açılmı olması nedeniyle, sonuç çıkarmak için çok erkendir. Konya raylı sistemi ile ilgili yeterli veri temin edilemedii için bu sistem ile ilgili bildirideki veriler son derece yüzeysel olmutur. KAYNAKLAR [1] "www.istanbul-ulasim.com.tr", stanbul Ulaım A.. web safyası. [2] N. Yayla, H. Gerçek "Kentsel Raylı Sistemler ve stanbul Uygulaması", Rayta'89 Ulatırmada Raylı Taıt Sempozyumu, 1989, sf. 2-21 [3] stanbul Ulaım Sanayi ve Ticaret A.. statistik Bölümü, ubat 1999 [4] Z. Bayraktar, "stanbul'da Banliyö Tren Taımacılıı", stanbul 2. Kentiçi Ulaım Kongresi,.M.O. stanbul ubesi, stanbul, Aralık1992, sf. 270-283 [5] Erhan Öncü, Ulaım-Art, ubat 1999 [6] "www.ego.gov.tr" Ankara Büyükehir Belediyesi web sayfası. [7] "Konya'da Hafif Raylı Ulaım Sistemi" ", Türkiye Mühendislik Haberleri Raylı Ulaım, TMMOB naat Müh. Odası, Temmuz 1996, sf. 115-116 [8] Mak. Müh. Odası Konya ubesi, e-mail ile alınan bilgi, ubat 1999 [9] G. Evren "Kentsel Ulaımda Raylı sistemler", Türkiye Mühendislik Haberleri Raylı Ulaım, TMMOB naat Müh. Odası, Temmuz 1996, sf. 63 [10] E. Gedizliolu, N. Baer, "Aksaray-Esenler LRT letmesi Üzerine Bir Deerlendirme", stanbul 2. Kentiçi Ulaım Kongresi,.M.O. stanbul ubesi, stanbul, Aralık 1992, sf. 270-283 [11] Ç. Gümüolu " Kentiçi Raylı Taın Sistemlerinin Entegrasyonu", stanbul 2. Kentiçi Ulaım Kongresi,.M.O. stanbul ubesi, stanbul, Aralık 1992, sf. 49-64 [12] A. Çivi, N. Kaya"stanbul LRTS Hızlı Tramvay Sistem Otogar-Yeni Bosna Hattı", stanbul 2. Kentiçi Ulaım Kongresi,.M.O. stanbul ubesi, stanbul, Aralık 1992, sf. 258-269 15