9. BÖLÜM FOTOĞRAFTA KOMPOZĠSYON Fotoğraf çekmeye başlamadan önce kompozisyon kurallarına başvurmak, yürümeye başlamadan önce yer çekimi yasasına başvurmak gibi bir şeydir Edward Weston Fotoğrafçılıkta en çok tartışılan konulardan biri de fotoğrafta kompozisyon dur. Kimi fotoğrafçılar kompozisyon kurallarının öğrenilmesine gerek olmadığından, herkesin fotoğraf makinesini eline alır almaz dilediği gibi fotoğraflar çekebileceğini savunurken, kimi fotoğrafçılar da, fotoğraf çekimi sırasında belli kurallara uyulması gerekliliğinden söz eder. Örneğin dünyanın önemli fotoğraf sanatçılarından biri Ansel Adams; Fotografik kompozisyon kuralları olarak adlandırılan şeyler, düşünceme göre geçersiz, konu dışı ve olgunlaşmamış kavramlardır. der. Bunlara benzer bazı düşüncelerin, kendi içlerinde tutarlı olduklarını söyleyebiliriz. Ancak, öncelikle bir belgeleme aracı olan fotoğrafın sanat boyutunu da göz ardı etmemek gereklidir. Sanatın tüm alanlarında olduğu gibi, fotoğrafta da belli bir takım bilgilere sahip olmak gerekliliği vardır. Bazı fotoğraflar diğerlerinden hemen ayrılır. Bazı fotoğraflar güzel, estetik vb. gibi sıfatlarla anılırken diğerleri daha az dikkat çekebilir. Kuralları yıkabilmek için, o kuralları da bilmenin, öğrenmenin gerekliliği ortadadır. Fotografik kompozisyonun kuralları, diğer sanat dallarının da, örneğin resmin, kullandığı kurallardır. Fotoğraf ortaya çıktığı ilk yıllarda resmin kurallarından yararlanma yolunu seçmiştir. Kuşkusuz kuralların çoğu sadece yol göstericidir ve sıkı sıkıya uyulması gerekmeyebilir. Fotografik sorunlar, matematik gibi belli kurallara uyularak çözülemez. Bazı insanların veya fotoğrafçıların görme duyuları ve görsel algılamaları daha gelişmiş olabilir, bazı insanların bakış açıları diğerlerine göre farklı olabilir, farklı kültürlerden insanların farklı görme ve algılama biçimleri olabilir, bazı insanlara da belli kuralları öğretmek gerekebilir. Bu kuralları bazıları daha kolay veya zor kavrayabilirler. Deklanşöre her basışta, fotoğrafçı kişisel görüş ve tercihlerini ortaya koyar. Her fotoğrafçının kendine özgü bir biçemi, her fotoğrafın kendine özgü bir tadı vardır ve olmalıdır da Fotografik kompozisyon dendiği zaman akla gelmesi gereken, fotoğraflanan veya fotoğraflanması düşünülen görsel elemanların, eni ve boyu olan iki boyutlu bir düzlemde, bir başka deyişle bakacın gördüğü alanda, istiflenmesi veya organize bir biçimde yerleştirilmesi işlemidir. 1
Fotografik kompozisyon kurallarının tümü, diğer plastik sanatların kurallarından türemiştir bir başka deyişle diğer plastik sanatlara göre daha çok genç olan fotoğrafçılık, yukarıda da değinildiği gibi, bazı kuralları resim gibi sanat dallarından ödünç almıştır. Fotoğraf diğer sanat dallarından, bir aygıt, fotoğraf makinesi, dolayısıyla ayrılır. Fotoğraflar bir aygıt kullanılarak oluşturulur. Fotoğraf makinesi adı verilen bu aygıt fotoğrafçıyı zaman zaman sınırlarken zaman zaman da ona farklı olanaklar ve özgürlükler tanır. Fotoğraf makinesinin doğasından gelen kısıtlamalar olduğu gibi, fotoğraf makinesinin olanakları fotoğraf sanatçısına farklı anlatım olanakları da sunar. İyi fotoğraflar oluşturmak isteyen birinin anı fotoğrafları çeken bir kişi veya bir turistin çektiği fotoğraflar gibi çekimler yapması düşünülemez. Fotoğrafçı, fotoğraf makinesinin kullanımıyla ilgili tüm bilgilere sahip olmak durumundadır. Makinenin kullanımını, tüm ayarlarını mutlaka bilmek gereklidir. Doğru pozlama yapabilmek ve teknik açıdan başarılı fotoğraflar elde edebilmek için bu bilgilere gereksinim vardır. Ancak görsel açıdan başarılı fotoğraflar elde edebilmek için sadece fotoğraf makinesine ilişkin teknik bilgiler yeterli değildir. Fotoğrafçı, iyi bir fotoğraf oluşturmak için, farklı görüş açıları, farklı ışıklar aramak durumundadır. İş kuşkusuz yalnızca açıyla veya ışıkla da bitmez. Fotoğrafçı, uygun objektifler, uygun saat ve ışık koşulları, uygun mevsimler, uygun renkler gibi birçok etmeni bir araya getirmek durumundadır. Bir fotoğrafçıyı veya sanat fotoğrafı çeken kişiyi rastgele fotoğraflar çeken birinden ayıran, fotoğraf sanatçısının aynı bir ressam veya heykeltıraş gibi deklanşöre basmadan önce birçok konuyu düşünmesi ve bunlarla ilgili gerekli yorumlamaları kafasında yapabilmesidir. Aynı sahne veya nesne, aynı koşullarda ve aynı fotoğraf makineleri kullanılarak iki ayrı kişi tarafından ayrı ayrı görüntülenecektir. Kişilerin kültürleri, yaşam deneyimleri, dünya görüşleri ve daha birçok farklı etmen, farklı fotoğrafların ortaya çıkmasına neden olacaktır. Bir fotoğraf da aynı bir resim gibi farklı etmenlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Bunlar aynı zamanda kompozisyonu da oluşturan öğelerdir. Bunlar, noktalar, çizgiler, geometrik şekiller, doku, renk, lekeler kütle, form ve diğerleri olarak sıralanabilir. Bunların bileşimi, aynı bir resimde olduğu gibi fotoğrafı oluşturur. Kompozisyon yukarıda da sözü edildiği gibi, bir istifleme, nokta, çizgi, geometrik şekiller, renk vb. etmenlerin bir arada kullanılması, birbirlerini tamamlayacak, bir anlam oluşturacak biçimde yerleştirilmesi işidir. Denge, oranlar gibi kavramlar da fotoğrafı oluştururken devreye girer. 2
Kompozisyondan amaç estetik görüntüler elde etmek olduğu kadar, sanatçının duygu, düşüncelerini de izleyiciye aktarması, izleyiciyle paylaşmasıdır. İyi ve etkili fotoğrafı etkili kompozisyonlar oluşturur. Her fotoğrafçının kendisini ifade için fotoğrafladığı elemanları çerçeve içine yerleştirme biçimi vardır. Fotoğrafı oluşturmanın doğru bir biçimi yoktur. Ancak şunu da göz ardı etmemek gerekir, iyi fotoğraflar genellikle bazı basit elemanlara dikkatin çekilmesi, uygun ışığı bulma sonucunda ortaya çıkar. Fotoğraf oluşturulurken dikkat edilmesi gereken temel noktalar şunlar olabilir. Doğru kompozisyonlar oluşturabilmenin birinci yolu fotoğrafı çekerken düşünmek, düşünerek deklanşöre basmaktır. Kullanılan fotoğraf makinesinin çok basit veya çok gelişmiş olması, hatta cep telefonunun fotoğraf çekme özelliğinin kullanılıyor olması temel kompozisyon kurallarının uygulanmasına engel değildir. Bir başka deyişle; kullanılan fotoğraf makinesi çok gelişmiş o yüzden iyi fotoğraflar çıkıyor söylemi doğru bir söylem değildir. Son yıllarda sayısal fotoğraf makineleri ve sayısal fotoğrafçılığın gelişmesiyle sınırsız fotoğraf üretimi de gündeme gelmiştir. Maliyetlerin düşmesi, fotoğrafçının düşünmeden, çoğu kez bilinçsizce, fotografik kompozisyon kurallarına dikkat etmeden fotoğraf üretimini de beraberinde getirmiştir. Sayısal fotoğrafçılığın göreceli kolaylığı, düşük maliyeti, nasıl olsa silerim, çok fotoğraf çekeyim, birisi nasıl olsa iyi çıkar, photo-shop vb. programlarla düzeltirim düşüncesi kompozisyon üzerine daha az kafa yorulmasını da beraberinde getirmektedir. Yapılması gereken, çekim sonrası müdahalelere en az imkan bırakmaktır. Kompozisyon oluştururken düşünülmesi gereken etmenler şöyle sıralanabilir: Işık Fotoğrafın temeli bilindiği gibi ışıktır. Fotoğraf ışıkla var olur. Işık olmaksızın fotoğraf olmaz. Fotografik kompozisyonun kurulması anında yararlanılacak en önemli öğe ışıktır. Fotoğrafta, gösterilmek, vurgulanmak istenen nesne veya konu aydınlatılır. Gösterilmek istenmeyen konular gölgede veya karanlıkta bırakılır. Işığın kullanımı, Fotografik kompozisyonu da etkileyen etmenlerin başında gelir. Fotoğrafta kullanılan ışığın sert veya yumuşak olması, Fotoğraflanan konu veya nesnenin üzerine önden, yandan veya arkadan gelmesi fotoğrafın görünümüyle birlikte anlatımını da etkiler. Işık fotoğrafta derinliğin ortaya çıkmasını, bir başka deyişle üçüncü boyut yanılsamasının oluşmasını sağlar. Işık bilindiği gibi bize günün, mevsimlerin bilgisini de verir. Gün doğumu veya gün batımında çekilen fotoğraflar genelde beğenilen fotoğraflar arasında gösterilebilir. Gün doğumu ve batımından 3
on-on beş dakika önce veya sonra çekilen fotoğraflarda gökyüzü renkleri, bulutlar gibi öğeler güzel ve farklı görülebilir. Zamanlama: Fotoğrafçının deklanşöre basacağı an oldukça önemlidir. Bir fotoğrafın çekimi saatleri alabileceği gibi saniyenin çok kısa bir biriminde de gerçekleşebilir. Fotoğrafçı deklanşöre basacağı zamanı çok iyi belirlemek, fotoğrafını çekeceği kişi, konu veya nesneyi iyi gözlemlemek durumundadır. Bazı fotoğrafların tekrarı olanaksızdır. İki ülkenin başbakanları tokalaşırken fotoğraf çekilemezse belki rica edilerek bir kez daha tokalaşmaları sağlanabilir. Ancak bu başbakanlardan biri merdivenden düşerse onu iyi izleyen ve an ı yakalayan fotoğrafçı çekebilir. Sayın başbakanım, bir kez daha düşebilir misiniz? demenin olanağı yoktur. Basitlik Fotoğrafta yalnızca neyin gösterilmek istendiği kesinlikle belirlenmelidir.eğer fotoğraflanan nesnenin çevresinde bir çok nesne varsa, fotoğraflanan nesne onlardan soyutlanmaya çalışılmalıdır. Bu da seçilecek açı, aydınlatma ve alan derinliğinin kontrolu ve kullanılan objektiflerle sağlanabilir. Alan derinliği bilindiği gibi fotoğraflanan nesnenin ön ve arka bölümlerinde kalan ve kabul edilebilir netliği olan bölümdür. Alan derinliği oluşturularak fotoğraflanan nesne, kişi veya konu çevresinde soyutlanabilir. Alan derinliği kullanılarak gösterilmek veya vurgulanmak istenen konu ön plana çıkartılabilir. Oluşturulacak alan derinliği de basitliği sağlayabilir. Fotoğrafı basitleştirmenin yollarından biri de az alan derinliği oluşturmaktır. Sınırlandırılmış alan derinliği, dikkatlerin fotoğraflanan nesne veya sahneye yönelmesini sağlar. Fotoğraflar basit olmalı, gösterilmek veya anlatılmak istenen konuya odaklanılmalıdır. Fotoğrafta neyin gösterilmek istendiği kesin biçimde belirlenmelidir. Ana konu çevresindeki diğer elemanların, konuyu yok etmemesine dikkat edilmelidir. Farklı bakış açıları yakalayarak veya farklı objektifler kullanarak ana konu çevresinden soyutlanarak yalın ve etkili fotoğraflar elde edilebilir. Karmaşık fotoğraflar, ana odaklanma noktasından uzaklaşılmasına neden olur ve konuyu anlamak/tanımlamak zorlaşır. Fotoğrafın içeriğindeki fazlalıkları atarak izleyicinin ana konuya yönelmesi sağlanır. Karmaşıklık ışık kullanımıyla azaltılabilir. Görüntünün ışıklı alanları, aynı çizgilerde olduğu gibi dikkatin aydınlatılmış alanlara yönelmesini sağlar. Basitliği sağlayacak diğer bir konuysa fotoğraf makinesinin konduğu açı ve yüksekliktir. Fotoğraf makinesinin birkaç santimetre sağa veya sola oynatılması, alt veya üst açıdan bakılması, gereksiz öğelerin fotoğrafa girmesini önleyecektir. Fotoğraf makinesinini çok kükük hareketleri, bakış açısının ve fonun değiştirilmesini sağlar. Böylelikle fotoğraflanan 4
nesneden dikkati uzaklaştıracak öğelerden de kaçılmış olur. Bu konuya yaklaşarak da sağlanabilir. Fotoğrafa yeni başlayanlar genellikle farklı bakış açılarını aramazlar. Genelde göz hizasından çekimler yaparlar, oysa farklı açılardan konuya yaklaşmak hem estetik hem de anlatı açısından fotoğrafçıya farklı olanaklar sunar. Fotoğraflanacak bir konuya çok farklı açılardan bakılabilir. Bu üst açı, alt açı olabilir. Fotoğraflanacak konunun çevresinde dolaşarak farklı açılar yakalanmaya çalışılmalıdır. Fotoğrafın anlamı, fotoğraf makinesinin yerini üst ya da alt açılarda olmasıyla birden değişebilir. Bir fotoğraf çekilmeden önce değişik açılar aranmaya çalışılmalıdır. Oluşturulacak alan derinliği de basitliği sağlayabilir. Fotoğrafı basitleştirmenin yollarından biri de alan derinliğini sınırlayarak dikkatlerin fotoğraflanan nesne veya sahneye yönelmesini sağlamaktır. Fotoğraflar anlaşılır olmalı, verilmek istenen mesaj,izleyici tarafından kolaylıkla algılanabilmelidir. Ön Plan ve Arka Plan: Fotoğraflanan konunun önünde ve arkasında yer alan diğer konuların ana konuyu yok etmemesine dikkat edilmelidir. Ön ve arka planların oluşturacağı karmaşadan kaçınmak gerekir. Bakış ve Yürüyüş Boşluğu: Fotoğraflanan kişiler için bir bakış boşluğu bırakılmalıdır. Fotoğrafta hareket eden kişi veya nesnenin karenin dışına çıkıyormuş gibi görünmesi istenmeyen bir durumdur ve hareketin bitmekte olduğunu gösterir. Bakış yönü ve yürüyüş boşluğu bırakılarak fotoğrafta bir hareketlilik, dinamizm oluşturulabilir. Fotoğraf karesi içinde yer alacak konuların hareketlerinin ne yöne doğru olduğu / olacağı bilgisi fotoğrafta anlaşılabilir olmalıdır. Denge: Genellikle simetrik olmayan yerleştirme biçimi simetrik olandan daha fazla hoşa gidebilir. Bir başka deyişle ilgiyi çekmesi istenen nesne fotoğraf karesinin merkezinden uzaklaştırılır ve denge diğer, daha az ilgi çekecek nesnelerle sağlanabilir. Fotoğrafa yeni başlayanların genellikle içine düştükleri hatalardan biri de fotografik dengeyi iyi kuramamalarıdır. Yine yeni başlayanların oluşturdukları fotoğraflarda simetrik dengeye çokça rastlanır. Denge bir terazinin kefelerinin tam dengede olmaları gibi düşünülmemelidir. Renkler, lekeler, dokular, açık ve koyu alanlar fotoğrafta dengeyi oluşturur. Dengeyi simetrik denge ve asimetrik denge olarak ikiye ayırabiliriz. Genellikle simetrik olmayan yerleştirme 5
biçimi simetrik olandan daha fazla hoşa gidebilir. Bir başka deyişle ilgiyi çekmesi istenen nesne fotoğraf karesinin merkezinden uzaklaştırılır ve denge diğer, daha az ilgi çekecek nesnelerle sağlanabilir. Bir fotoğraftaki tek sayıdaki nesnenin çift sayılardan daha fazla dikkat çektiği düşünülür. Dolayısıyla önerilen çift sayıdaki nesneler yerine tek sayılardaki nesnelerle bir düzenleme yapılmasıdır. Çift sayıdaki nesneler doğal olmayan bir simetri yaratabilir. Üçgenlerin daha estetik durduğu / görüldüğü düşünülür. Ġlgi Noktası Fotoğraf çekilmeden önce, fotoğrafı çeken kendi kendine şu soruyu mutlaka sormalıdır, "Ben bu fotoğrafla ne anlatmak istiyorum?" Fotoğraf çekilmeden önce temel ilgi noktası mutlaka belirlenmelidir. Fotoğraf çerçevesi içinde hangi noktanın önemli olduğu belirlendikten sonra, o noktayı fotoğrafta öne çıkartmak için düzenlemeler yapılmalıdır. Fotoğraf karesi üzerindeki belli noktalar, fotoğraf yüzeyindeki diğer noktalardan daha etkili olabilir. Bu noktaları bulmak için, fotoğraf karesi, yatay ve dikey biçimde, hayali olarak üçe bölünür. Bu bölünme sonucunda fotoğraf karesi, üç eşit sütun ve satıra bölünür, ilgi çekici konu bu çizgilerin kesişme noktalarına yerleştirilir. Çizgilerin kesişim noktası ilgi çekici noktalardır. Bu bölümleme bazı kaynaklarda üçler kuralı olarak tanımlanır. Ufuk çizgileri alt ve üstteki bu çizgilerden geçirilebilir. Zaten zorunlu olmadıkça ufuk çizgisinin fotoğrafın ortasından geçmemesine dikkat edilmesi gerekir. Üçler kuralı, çoğu sanatçı tarafından yol gösterici olarak kullanılır. Fotoğrafa dinamizm katmak, durağanlıktan kaçınmak için genellikle ilgi çeken veya gösterilmek istenen konu merkezden uzaklaştırılır. Amaç nesnenin ve ilgi alanlarının, görüntünün tam ortasından kaçırılmasıdır. Perspektif: Fotoğraf makinesinin çalışması, insan gözünün görmesine çok benzer. Ancak fotoğraf makinelerinin insan görüşünden farkı, insanın iki gözü varken fotoğraf makinesinin bir tek objektifi olmasıdır. İki gözle görüş bizim derinliği algılamamızı sağlar. Tek objektifle iki boyutlu, bir başka deyişle eni ve boyu olan bir düzlem üzerinde, üçüncü boyut yanılsaması oluşturulmaya çalışılır. Fotoğrafta oluşturulacak üçüncü boyut yanılsaması bizim derinliği algılamamızı sağlar. Bilindiği gibi uzaktaki nesneler küçük görülür, küçülen boyutlar bize perspektif bilgisini verir. Perspektif kullanılarak vurgulanmak istenen konu ön plana çıkartılabilir. Konu geri plandan perspektif kullanılarak kopartılabilir veya soyutlanabilir. 6
Bütünlük ve Detaylar: İnsan gözü ve aklı nesneleri bütün olarak görmek için programlanmıştır. Fotoğrafta da bütünü görmeyi ister, ancak bazen fotoğraflanan kişi, konu veya nesnelerin belli yerlerinden kesilmesi gerekebilir. Bu kesme sırasında izleyicide, fotoğraflanan nesnenin ne olduğuna ilişkin, kuşkuya yer bırakmayacak kesilmelerin yapılması gereklidir. Çerçeveleme: Fotoğrafta çerçeveleme kompozisyonu oluşturmadaki en önemli etmenlerden biridir. Fotoğrafçı çerçevenin içine sokacağı veya çerçevenin dışında tutacağı öğeleri belirledikten sonra deklanşöre basar. Çerçeveleme, yatay veya dikey olabilir. Anlatılacak farklı bir şeyler varsa çerçevede bozunmalar oluşturulabilir. Örneğin dışavurumcu bir anlatımda eğri çerçevelerin kullanılması gibi. Fotoğrafta çerçeveleme izleyiciye orada bulunuyormuş duygusu verecek biçimde yapılmaya çalışılmalıdır. Gereksiz nesneler soyutlanarak çerçeve dışında bırakılabilir. Fotoğraf makinasının türüne göre yatay ve dikey çerçeveler kullanılabilir. Kontrast Açık renk bir nesne, koyu renk bir fonda belirginleşir, kontrast renkler ise birbirlerini daha belirgin olarak ortaya çıkartır, ancak çok dikkatli kullanılmadığı zamanlarda dikkat farklı yönlere çekilebilir. 7