BİLİM M TARİHİ M: İLK UYGARLIKLAR VE ESKİ ÇAĞDA BİLİMB I. BÖLÜM: B Yrd. Doç.. Dr. Ayfer KÜÇÜK ÜÇÜK 1
Bilim tarihini incelerken amaç tarihini incelemek değildir. insanlık İlkel insandan topluluk kuran insana geçiş sürecinden daha çok uygarlık k kuran insanı incelemek bilimin nasıl l ve ne şekilde ortaya çıktığını anlamayı kolaylaştırır. r. Bu sebeple evrenin teorik olarak oluşum um yaşı şını kronolojik sırayla s vermek yeterli olacaktır. 2
YERYÜZÜNDE YAŞAM AM ZAMAN ÖLÇEĞİ (Zamanlar günümüzden g önceki süreyi s yıl y l olarak gösterir) g 15.0 milyar Büyük B k Patlama 12.5 milyar Samanyolu nun nun oluşmas ması 4.55 milyar GüneG neş Çek. oluşmas ması 4.5 milyar Gezegenlerin oluşmas ması 4.45 milyar Yerkabuğunun unun oluşmas ması 4.0 milyar Yaşam amın n kökeni, k keni, kükürt k bakterileri 2.5 milyar Çıplak bakteriler 1.7 milyar Mantarların n görülmesig 1.3 milyar Bitkiler 1.0 milyar Deniz yosunları 3
600 milyon İlk kabuklular 510 milyon Dişsiz balıklar 425 milyon Dişli balıklar 380 milyon Köpek K balıklar kları 370 milyon Balık-sürüngen arası erken amfibiler 310 milyon SürüngenlerS 240 milyon Çağdaş amfibiler 235 milyon Dinozorlar 216 milyon Memeliler 150 milyon Kuşlar 4
TAŞ DEVRİ Yontma Taş (2.4 milyon 10 bin yıl) y Cilalı Taş (10 bin 3 bin yıl) y MADEN DEVRİ Bronz (5.5 bin 3.4 bin yıl) y Demir (3.4 bin yıl y önce) İLKÇAĞ (MÖ4000 MS 500) ORTAÇAĞ (500 1450) YENİÇAĞ (1450 1789) YAKINÇAĞ (1789 - ) 5
DOĞRULAR AMAÇ İlkçağda; beslenmek, hayatta kalmayı başarmak armak Ortaçağda; skolastik (otorite tanrıdır) r) Modernçağda da; doğruya ulaşman manın n yolu tek değil İDEAL İNSAN İlkçağda; tartış ışan, savaşta kahramanlık k göstereng Ortaçağda; dini iyi bilen ve uygulayan Yeniçağda; araştıran, ran, bilen ve çözen Yakınçağda; üretici 6
İLK LK ÇAĞLARDA LARDA BİLİMB Bilimsel etkinlikler uygarlığı ığın n tarihi ile başlar. İlk uygarlıklar Dicle-Fırat, Nil, Indüs ve Sarı Irmak gibi büyük k nehir vadilerinde belirmiştir. Oldukça gelişmi miş bir tarım m ve ticaret hayatı ve bu hayatı düzenleyen bir rahipler yönetimi y vardı.. Vadilerde nehir taşmalar malarının n bıraktb raktığı bereketli topraklar üzerinde sürekli s tarım m olanağı ğı,, yerleşme ve kentleşmeye yol açmışa ıştı. Toprağı işleme, hayvan evcilleştirme tirme, hayvan gücünden g yararlanma, sulama kanalları açma, tekerlekli araba, gemi ve fırınlanmf nlanmış seramik eşya e yapma bu uygarlıklar kların n teknik başar arıları arasındayd ndaydı. Elde edilen ürün, üreticilerle birlikte toplumun üst katını oluşturan yöneticileri, y ruhban sınıfıs beslemeye yettikten başka, artan kısımla k çanak-çömlekçi, demirci gibi zanaatçılar da karınlar nlarını doyurabiliyorlardı. 7
1. ÇİN, HİNT H VE ORTA ASYA'DA BİLİMB 1.1. ÇİN'DE N'DE BİLİMB Çin, ilk insan kalınt ntılarının bulunduğu u yerlerden biridir. Çin uygarlığı ığında bilimsel faaliyetin başlang langıcı M.Ö.. 2500'lere kadar götürülebilir. g Türklerin kullandıklar kları benimsemişlerdir. Çin'de kullanılan lan sayı sistemi on tabanlıdır. On İki Hayvanlı Türk Takvimi ni Ayrıca, işlem i yapmalarını kolaylaştıran, abaküs s ve çarpım m cetveli gibi bazı basit aletler de kullanmış ışlardır. r. 8
Konfüç üçyüs, Çin le özdeşleşmiş bir büyük b k usta ve filozoftur. Çin uygarlığı ığından söz s z edip ondan bahsetmemek büyük b k eksiklik olur. Konfüç üçyüs e e göre g insanın n amacı hem iyi hem de uzun yaşamakt amaktır. Konfüç üçyüs ün n felsefesi erdeme dayanır. Konfüç üçyüs derki; İnsan bildiği şeyi bildiğini, ini, bilmediği şeyi de bilmediğini ini bilmelidir. Gerçek ek bilgi budur. 9
Çin astronomisi hesaplamalarında yıldızlar esas alınm nmıştır. Gözle G görülebilen yıldy ldızların n yanında, nda, kuyruklu yıldy ldızlar ve kutup yıldy ldızı hakkında ayrınt ntılı bilgiler verilmiştir tir. BİR ÇİN N GRAVÜRÜ Galileo'dan önce Güneş lekeleri konusunda bilgi verildiği i görülmektedir g (M.Ö.. I.). Ayrıca, meteor ve meteoritler ile nova ve süpernovalar hakkında kayıtlara da rastlanmaktadır. r. 10
XII. yüzyy zyıldan itibaren yapılan seyahatler sonucunda, matbaa ve barut gibi teknik buluşlar, lar, Çin'den Avrupa'ya götürülmg lmüştür. Çin tıbbt bbı,, evren, doğa a ve insan arasında sıkıs bir ilişkinin bulunduğu anlayışı ışına dayanır. Evrensel sistemin bir parças ası olan insan, ikilem gösteren g ying ve yang ilkesinin (iyilik ve kötülük, k, hastalık k ve sağlık k gibi) etkisi altındad ndadır. Geleneksel Çin tıbbt bbının tedavi şekillerinden olan masaj ve akupunktur yöntemleri günümüzde g de kullanılmaktad lmaktadır. 11
1.2. HİNT'DE H NT'DE BİLİMB Hindistan'daki bilimsel etkinliklerin başlang langıcı M.Ö. 5000'lere kadar geriye gider. Hindistan'da kullanılan lan sayı sistemi, on tabanlıdır. Sıfırı ilk defa Hintli matematikçiler iler kullanmış ıştır. Sayı sistemindeki bu erken tarihli gelişme, aritmetiğin in gelişim im hızını büyük ölçüde etkilemiştir. tir. Daha sonra Pythagorasçılara mal edilecek olan Pythagoras Teoremi'nin çözümü ile ilgili erken çözüm örneklerine Hintlilerin geometrik metinlerinde rastlamak mümkm mkündür. Cebir alanında nda birinci ve ikinci derece denklem çözümleriyle ilgilenmişler ler ve trigonometri alanında nda ise, sinüs s ve kosinüs fonksiyonlarını kullanmış ışlardır. r. Hintlilerin aritmetik, cebir ve trigonometri konusundaki bilgileri Arapça'ya a'ya yapılan çevirilerle İslâm DünyasD nyası'na aktarılm lmış ve XII. yüzyy zyıldan itibaren Arapça'dan a'dan Latince'ye yapılan çeviriler sonucunda ise, Hıristiyan DünyasD nyası bu bilgilerle tanış ışmıştır. 12
Hintlilerin evreni Yer merkezlidir ve astronomiden söz s z eden metinlerde Ay ve GüneG neş'in hareketleri ve tutulmaları,, Yer, Merkür, r, Venüs, Mars, Jüpiter J ve Satürn' rn'ün n hareketleri, Yer ve Güneş'in birbirlerine uzaklıklar kları hakkında ayrınt ntılı bilgiler verilmiştir. M.S.V. ve XII. yüzyy zyıllar arasında konuyla ilgili yapmış oldukları çalışmalarda ise, trigonometrik oranları da dikkate almak suretiyle, Güneş-Yer, Ay-Yer uzaklıklar klarını, Güneş,, Ay ve diğer gezegenlerin konumlarını ve dolanım periyotlarını hesaplamaya çalışmışlar ve bunlarla ilgili sayısal sal değerleri erleri içeren i eserler bırakmb rakmışlardır. r. Bunlardan Aryabhata adındaki bir astronom ilk defa Yer'in kendi etrafındaki hareketinden söz z etmiştir. tir. Onlara göre, g canlı varlıklar evrenin açık a k bir modelidir ve doğadaki diğer varlıklar gibi, toprak, su, hava, ateş ve eterden meydana gelmiştir. M.Ö.III..III. yüzyy zyıldan itibaren gelişen en tıpta t Yoga Okulu, sağlıkl klı olabilmek için i in beden disiplinin yanı sıra, zihin disiplinini de şart koşmaktad maktadır. 13
1.3.ORTA ASYA'DA BİLİMB Orta Asya Türk T tarihi M.Ö.. 8000'lere ve hattâ çok daha eskilere kadar gitmektedir. Sürdürülmekte olan kazılarda, taş devrinden kalma çanak ve çömleklere mleklere, çakmak taşı şından ve taştan tan yapılm lmış topuz veya kargı biçimindeki imindeki silahlara, buğday ve arpa yetiştirildi tirildiğine ine ilişkin izlere rastlanmış ıştır. Daha sonra, demir kullanılıncaya ncaya kadar geçen en süre s içinde i inde hayvanlar evcilleştirilmi tirilmiş, bakır r ve kurşundan undan çeşitli eşyalare yapılm lmıştır. İlk defa alaşı şım m olarak bronzu kullanan Türklerdir. Orta Asya'da atı evcilleştirmi tirmişler ve M.Ö.. 2800 yılıy sıralarında arabayı icat etmişlerdir lerdir. Türkler, evrenin bir kubbe biçiminde iminde olduğunu unu düşünüyorlardı.. Kutup YıldY ldızı'nın n tam altında, Yeryüzü'n 'nün yöneticisi olan hakanın n oturduğu u kent-ordug bulunuyordu. Nasıl l gök, g kutup yıldy ldızının çevresinde dönüyorsa, d toplumdaki işler de hükümdarh mdarın çevresinde dönüyordu. d 14
Bilinen ilk Türk T yazılı Orhun Yazıtlar tları'dır. anıtı Göktürk döneminden d kalma Göktürkler On İki Hayvanlı Türk Takvimini kullanmış ışlardır. r. Takvimde her yıla y bir hayvanın n adı verilmiştir. Bunlar sıçan, s öküz, kaplan, tavşan, an, ejder, yılan, y at, koyun, maymun, tavuk, köpek ve domuzdur. Bir gün g oniki eşit kısma k ayrılır ve her birine "çağ" denirdi. Yani bir çağ iki saate karşı şılık k geliyordu. Bu çağlara da yine oniki hayvanın n adı veriliyordu. Gün n gece yarısı, yıl l da ilkbahar başlang langıcı ile başlard lardı. Dört mevsim vardı. Yıl, altmış günlük k altı haftaya ayrılm lmıştı. Orta Asya'daki diğer bir Türk T devleti olan Uygurlar yeni bir alfabe geliştirmi tirmişlerdir. Tahtadan oyulmuş harfler ve klişelerle basılan bu eserler Uygurca olup, yüksek y bir entelektüel el kültk ltüre işaret etmektedir. Bu gelişmeler, Türklerin T daha o dönemde, d matbaanın n mucidi olarak benimsenen Gutenberg'in basım tekniğini ini kullanmış olduklarını göstermektedir. 15
2. MISIR, MEZOPOTAMYA VE ANADOLU'DA BİLİMB 2.1.MISIR DA BİLİMB Mısır r uygarlığı M.Ö.. 2700 den itibaren Nil nehri civarında gelişen en bir uygarlıkt ktı.. Geçimi toprağa a bağlı olanlar Nil'in taşmas masını bekler, sular çekildikten sonra ekime başlarlard larlardı. Sulama problemi yoktu; açlık a k da sürekli s bir tehlike değildi. MISIRDA TARIM İŞLER LERİNİN N TASVİR R EDEN BİR B R DUVAR RESMİ 16
Kültür r ve refah düzeyi d yüksekti. Toplum, çalışanlarla yönetenler arasında ikiye bölünmüştü: Üst katta ruhbanlarla aristokratları içine ine alan küçük üçük k bir azınl nlık, alt katta emekçileri kapsayan büyük çoğunluk. Bu kültk ltürde, bilim din adamlarının n elindeydi. GÜNEŞ TANRISI RA VE BATININ TANRIÇASI ASI AMENT 17
Mısırlılardan lardan kalan eserler arasında en önemli yeri piramitler tutar; onlar birer mimari harikasıdır. r. Günümüze G kalan ve dünyanın n yedi harikasından biri sayılan piramitlerin, karmaşı şık k ve ileri bir teknoloji kadar geniş iş gücü olanağı ğına da dayandığı açıktır. Eserlerin büyüklb klüğü ve ince ustalık isteyen yapımlar mları bugün n de göz g z kamaştırıcı niteliğini ini sürdürmektedir. rmektedir. MısırlM rlıların n gelecekte dirilecekleri inancıyla ölülere lere duydukları saygı aşırı ölçülere ulaşmış olmalıyd ydı. PİRAMİTLER 18
Mısırlılar lar altın, gümüş, g, kalay gibi metallerle çalışmasını biliyorlardı.. Mücevherlerin M çoğu u ya altından ya da değerli erli taşlardan ibaretti. Altını topraktan mekanik yollarla ayırıyorlar yorlar ve sonra uygun miktarda kurşun, un, tuz ve kalayla karış ıştırıp fırınlarda ısıtıyorlardı.. Bu altın n elde edilme işi i papazlara özgüydü,, gizli tutuluyordu. M.Ö. 2160-1660 1660 arasında, önceleri saf olarak işlenen i bakırın n kalayla yapılan alaşı şımları kullanmaya başlad ladıkları görülür. r. Tuncun ise daha sonraları kullanılmaya lmaya başland landığı anlaşı şılmaktadır. 19
Eski MısırlM rlılar lar kalay-bak bakır r alaşı şımından kılıç,, zırh z gibi harp araçlar ları,, tekerlek, lövye,, makara, çıkrık, k, v.b. gibi eşya e yapıyorlard yorlardı. Harç, çimento ve alçı gibi yapı malzemesini yapmasını ve kullanmasını bildikleri, çanak çömlek gibi eşyane yanın emayaj işlerinde çok becerikli oldukları, cam eşyae yaptıklar kları ve bunları çeşitli renklerde boyadıklar kları tespit edilmiştir. Sabun yapmasını biliyorlardı. ve bütün n dericilik işlerinii Tıbbi ecza ve boya yapımı gibi kimyanın n sanayiye uygulama işinde i inde ve kumaş dokuma ve bunları boyama hususunda çok ileri idiler. 20
Mısır, hekimlik dışıd ışında, bilimin hiçbir kolunda Mezopotamya'da ulaşı şılan düzeye d çıkamamıştır. Ampirik nitelikte olan tıp t uygulamalarının,, insan anatomisi ve fizyolojisi ile ilgili herhangi bir bilgiye dayandığı ığını söylemek güçtür. FİRAVUN TUTANKHAMON UN UN MEZARINDAN ÇIKARILMIŞ ALTIN ÖLÜM M MASKESİ Sadece mumyalama tekniklerinin bu tür t r bilgilere dayandığı söylenebilir. MısırlM rlı dişçiler iler apseleri akıp p boşaltma ve altın dolgular yapmada ustaydı.. Hekimlik başka yerlerde olduğu gibi, Mısır'da M da bir yanı ile büyüye b ye dayanmaktaydı. Hastalık, kötük bir ruhun vücuda v yerleşmesi olarak yorumlanır, r, iyileşmek için i in bu kötük ruhun kaçırılmas lması gereğine inanılırd rdı. 21
Mısırlılar lar matematiklerinde, kullandıklar kları on tabanlı hiyeroglif rakamlarıyla yla,, sayılar ları sembollerle ifade etme safhasına ulaşmış ışlardır. r. Bu rakamlarla çeşitli matematik işlemlerini i yapabilmişler ler ve cebir işlemlerine i çok benzeyen ve diğer uygarlıklarda da görülen g "aha hesabı" adlı bir hesaplama yöntemi y geliştirmi tirmişlerdir. Bu hesaplamada "yanlış yoluyla çözüm" tekniği kullanılm lmıştır. Geometrilerinde ise alan ve hacim hesapları yapıyorlard yorlardı. 22
Mısırlılar lar gökyg kyüzü olaylarını dinî açıdan yorumlamış ışlardı. Gök k cisimlerini tanrı olarak kabul ediyorlar ve gök g k yüzündeki y olayların n da tanrılar ların n faaliyetleri olduğuna una inanıyorlard yorlardı; ; yani astronomileri dinî öğelerle içi içeydi. Takvimleri GüneG neş takvimiydi ve yıl l uzunluğu 365 gün n olarak kabul ediliyordu. Günümüzde kullanılan lan takvimin temelinde Mısır r takvimi yer alır. Günün n 24 saate bölünmeb Mısırlılara lara borçluyuz. geleneğini de 23
2.2.MEZOPOTAMYA'DA BİLİMB BABİL İN N ASMA BAHÇELER ELERİ Nehirler arasındaki ülke (Bereketli Hilal) Mezopotamya, Dicle ile Fırat F arasındaki alüvyonlu düz z bölgedir. b Asya, Afrika ve Avrupa arasında köprk prü vazifesi gören bir kavşak ak bölge b olarak büyük k bir uygarlığı ığın n gelişmesine çok elverişli li bir yerdi. Burada gelişen en Mezopotamya uygarlığı ığının başlang langıcı M.Ö.. 3000 yıllarından öncesine gider. Bu uygarlığı Sümerliler, Akadlılar lar ve Babilliler ortaya koymuştur tur. Bilimsel faaliyetler olarak daha çok zaman ölçme, alan hesaplama, sulama kanallarını organize etme, değiş-toku tokuş gibi günlg nlük k yaşam amın gereklerine uygulanan astronomi ve matematik bilgileri ile karşı şılaşılır. 24
Bilinen ilk uygarlık Sümer Uygarlığı ığı dır. İlk lk yazıyı, çivi yazısı,, bulan ve kullanan, sayılar ları göstermek için i in rakamları ve sesleri temsil etmek üzere de notaları kullanan ilk uygarlık k olmuşlard lardır. r. Ancak gerek yazı gerekse nota için i in kullanılan lan semboller bugün n kullandıklar klarımızdan tamamen farklıdır. r. Onun içindir i indir ki Sümer S kalınt ntılarından elde edilen kil tabletler, kitabeler, mezar taşlar ları v.s. yorumlamak özel uzmanlık k gerektirir. Bu uğrau raşları gerçekle ekleştirenlere de Sümerolog denir. 25
Yazının n icadı,, soyut bilimin gelişmesinde ve yayılmas lmasında son derece etkili olmuştur. En eski kayıtlar rahipler tarafından devlet için i in saklanan tahıl l fazlasının n kayıtlar tlarına aittir. Depodaki buğday miktarı: : buğday başağı ğı, öküzler öküz başı v.s. şeklindeki semboller olarak kaydedilmişti. Seslerin konuşmada nesneleri temsil etmesi gibi, resim semboller de nesneleri temsil etmekteydi. Bu çok dahice bir düşüncedir. d Daha sonra bu sembollerin kullanımının n sınırls rlı olduğu anlaşı şılınca, sembollere çizgiler ilave edildi. Örneğin insan başı şında çeneye çekilen çizgi ağıa ğız z demekti. Zamanla heceleri temsil eden yaklaşı şık 2000 işareti ortaya çıktı.. Basra körfezinin yukarı kısımlarında bulunan sazlıklardan elde edilen elyaf papirüs s yapmaya elverişli li değildi. Bu sebeple daha elverişli li bir malzeme olan kil tabletler kullanıld ldı. 26
27
Mezopotamya tıbbt bbında; hekim bir taraftan tıbbi t ilaçlar ları uygularken diğer taraftan da büyüb ve kehanete başvurmaktayd vurmaktaydı. Tedavide sihirli sayılar ların etkisine inanılmaktayd lmaktaydı. Bitkisel tedavinin yanı sıra küçük üçük k ve orta cerrahi operasyonlar yapıld ldığı da kayıtlarda mevcuttur. Hekimlere yapılan uygulama çok ilginçtir. Ayrıca, kalp aklın n merkezi ve kan kaybının n hastayı öldürebilmesi sebebi ile kanı üreten karaciğer de hayatın n hatta duyuların n merkezi olarak tanımlanm mlanmıştır. 28
Mezopotamyalılar ların 60 tabanlı bir sayı sistemleri vardı.. Bu rakamlarla dört d işlemi, i kare ve karekök k almayı biliyorlardı. Mezopotamyalılar lar cebirin kurucusudurlar. Gelişmi miş bir rakam sistemine sahip olmaları cebir konusunu da ilerlemelerine yol açmışa ıştır. Birinci ve ikinci derece denklemlerini belirli gruplar halinde sınıflams flamışlar ve her grup için i in ayrı çözüm m formülleri vermişlerdir. Geometrileri analitikti; yani, geometri problemlerinin çözümü genellikle cebir yoluyla ele alınmaktayd nmaktaydı. Thales teoremini dik üçgenler için i in bulmuş ve kullanmış ışlardır. r. Pythagoras teoremini de biliyor ve kullanıyorlard yorlardı. Daireyi 360 dereceye bölenb de Mezopotamyalılard lardır. r. 29
Modern astronominin temelinde Mezopotamya astronomisi bulunur. Onlar mitolojiye ve dinî inançlara dayanan astronomiden matematiksel astronomiye geçmeyi başarabilmi arabilmişlerdir. lerdir. Evrenin, Yer, gök g k ve ikisi arasında bulunan okyanustan oluştu tuğuna una inanıyorlard yorlardı. Merkür, r, Venüs, Mars, Jüpiter J ve Satürn gezegenlerini ve oniki takım m yıldy ldızını tanıyorlard yorlardı. Söz z konusu beş gezegenin tutulma düzlemi d yakınında nda dolaştığı ığını saptamış ışlardı. Ay yılına y dayanan takvimleri daha sonraki dinî takvimlere ve İslâm DünyasD nyası'ndaki hicrî takvime temel oluşturmu turmuştur. tur. Günü 12 saate, saati 60 dakikaya, dakikayı da 60 saniyeye bölmüşlerdi. lerdi. GüneG neş,, Ay ve beş gezegene bağlı olarak bir hafta 7 güng olarak kabul edilmiş,, ve bu 7 günlg nlük k hafta Romalılar lar vasıtas tasıyla Avrupa'ya geçmi miş ve oradan da bütün b dünyaya yayılm lmıştır. Ay ve GüneG neş tutulması tahminlerini yapabilecek düzeyde d astronomi bilgisine sahiptiler. 30
İki Uygarlığı ığın n Bilim de Büyük B k Gelişimler imler Gösterememesinin Nedenleri: Astronomi, takvim yapma ve astrolojik kehanetlerde bulunma amacı gütmekteydi. Matematik, arazi ölçümü ve işi hayatı hesaplamaları gibi pratik problemlerin çözümüyle sınırls rlıydı. Tıp, hastaları iyileştirme ve kötük ruhları kovma uygulamasından öteye geçmiyordu. Metalürji, kimya ve boyacılık görenekler çerçevesinde evesinde kaldığı ığından yazılı kayıtlar tlarına ancak son dönemden d kalma tabletler üzerinde rastlanmaktadır. r. 31
Gerçek ek anlamda bilim, gözlemlerimizi açıklamaa klama, evreni anlama ihtiyacının belirdiği i noktada başlar. Bu entelektüel el ilginin izine ne Mısır'da M ne de Mezopotamya'da rastlamaktayız. Gerek Mezopotamya, gerek Mısır'da M sağlanan tüm t m bilgi ve beceriler yaşam amın n pratik ihtiyaçlar larına dönük, d ampirik ve teknik bilgi düzeyinde kalmış ıştır. Onlar daima somut örnekler ve sayısal sal değerler erler kullanarak problemlerini çözerlerdi. Bu tür t soyut kavramların n ortaya çıkışıışı Yunan düşüncesine d özgü bir gelişmedir. Teoriye yöneliy neliş Yunan dönemini d bekler. 32
İki ki uygarlığı ığın n beklenen gelişmeyi gösterememesinin g bir nedeni de sınıf f ayırımıdır.. El becerileriyle uğrau raşan an işçi i sınıfıs ile din adamlarının uğraşıları arasında bir ilişki veya etkileşimin imin kurulmamış olmasıdır. Elle kafanın n birleşmedi mediği yerde sonuç hemen daima kısır k r ve durağan an olmaktan kurtulamaz. M.Ö.. 1100 sıralarından kalma ve bir babanın n oğluna o verdiği öğüdün kaydını taşı şıyan bir papirüs bu ayrılığı ığı belgelemektedir: "Yazı yazmayı iyi öğren, öyle ki, kendini ağıa ğır r bedensel işlerden kurtarmış olasın n ve ünlü yöneticiler katına yükselesin. Yazmasını bilen kaba ve sıradan s işler i görmez; g emir verir, yönetir. y KızgK zgın n fırınlarf nların n ağzında a metal işçilerini i ilerini gördüm, parmakları timsahları andırıyordu. Bunlar balık döküntüsü gibi kokarlar. Hiçbir demirciyi yetkili bir mevkide, hiçbir dökümcd mcüyü elçilik işinde i inde gördg rdüğümü hatırlam rlamıyorum." Bu gelenek eski kültk ltürlerin etkisini sürds rdürdüğü bugün n bile kaybolmuş değildir. yerlerde 33
2.3.ANADOLU'DA BİLİMB 2.3.1.HİTİT, T, URARTU, FİRİG F G VE LİDYA L UYGARLIKLARI Anadolu yarımadas madasında ilk uygarlıklar kların n tarihi M.Ö.. 8000'lere kadar gitmektedir. Bu uygarlıklar arasında Hitit, Urartu, Firig ve Lidya uygarlıklar kları sayılabilir. Hititlerin bakır r ve tunçtan tan eşyalare yaptıklar kları, çivi yazısı ve hiyeroglif olmak üzere iki çeşit yazılar ları oldukları bilinmektedir. Van gölüg civarında gelişen en Urartu uygarlığı ığında ise çivi yazısı ve resim yazısı kullanılm lmış,, yapmış oldukları kapların üzerine, onların n hacimlerini yazmış ışlardır. r. Merkezleri Gordion ve Midas olan Firigya uygarlığı ığının Fenike alfabesinin Batı'ya yayılmas lmasında önemli rolü olmuştur. Bakır- kalay alaşı şımı olan tunçtan tan eşyalar yapmış ışlar, bazı müzik aletlerini icat etmişler (simbal( simbal,, flüt t gibi), kilim dokumuşlard lardır. Batı Anadolu'daki Lidya uygarlığı ığının en büyük b k başar arısı ise parayı icat etmiş olmasıdır. Böylece B o dönemin d ekonomik hayatında büyük k gelişme sağlanm lanmış,, modern ekonominin temelleri atılm lmıştır. 34
2.3.2.FENİKEL KELİLERLER Fenikeliler Suriye-Lübnan kıyılark larına yerleşmi mişlerdi. Ekime elverişli li olmayan bu daracık k yerde ticaret ve gemicilikle geçinmek zorunda kaldılar. lar. Fenikeli gemicilerin Kızıl l Deniz'den Ümit Burnu yoluyla Cebelitarık'a kadar tam bir Afrika turu yapmış oldukları bilinmektedir. Fenikelilerin uygarlık k tarihine en büyük b k katkılar ları günümüz z alfabelerinin ilk örneğini oluşturan Fenike Alfabesi'ni bulmuş olmalarıdır. r. Bu alfabede yirmi iki sessiz harf vardı ve çivi yazısının güçlüklerini aşarak a arak yazı konusunda büyük b k kolaylık sağlam lamıştı.. M.Ö.900'lerde.900'lerde Yunanlılar lar Fenike alfabesini kendi dillerine uyarladılar lar ve sesli harfleri buldular. 35
2.3.3.GİRİT T (MİNOS) VE AKA (MİKEN) UYGARLIKLARI Yunan uygarlığı ığının n kaynaklarından ndan biri olan, Girit uygarlığı M.Ö.. 3000-1400 yılları arasında varlığı ığını sürdürmüştür. r. Fenikeliler gibi Giritliler de denizci bir milletti; çeşitli deniz yolları buldular, onların n bir deniz imparatorluğu u haline geldikleri sanılmaktad lmaktadır. Ege ve Akdeniz'deki pek çok bölge b ile ticari ilişkileri vardı.. Ege'de bağcılık k ve zeytincilikte ileri giden ilk çiftçiler iler de onlar oldular. M.Ö.. 2000 yılından itibaren Tuna bölgesinden b gelen Akalar Girit i i kısmen k istila ettiler, onlardan gemiciliği öğrendiler ve Akdeniz'de ticareti ele geçirdiler. Girit uygarlığı ığının n mirasçısı oldular, baş yerleşim yeri Miken olduğu u için, i in, yarattıklar kları uygarlığ ığa Miken uygarlığı (MÖ.. 1700-1100) 1100) adı verilir. Akalar savaşçı bir milletti, M.Ö.I..I. yüzyy zyılda Truva'ya bir sefer düzenlediler. Bu sefer sonradan Homeros destanında nda anlatılacakt lacaktır. 36
M.Ö.. 1100 yılına doğru Balkan yarımadas madasında Dorlar güneye göçg etmeye başlad ladı.. Akalar, Dorların önünde nde duramadılar. Dorlar Yunanistan'ı işgal edip Girit'e, Rodos'a ve Anadolu'nun güneybatg neybatı kıyılarına yerleştiler. Dor istilasının n sonucunda kültk ltür r düzeyi d geriledi, büyük k kentler ve krallıklar klar yok oldu. Doğu Akdeniz'deki üstünlük k Fenikelilerin eline geçti. Bu dönemde Ege kıyılark ları çeşitli Yunan halklarıyla dolmuştu. Ama burada yerleşmi miş en kalabalık toplum İyonyalılardı. 37
38