Editör : Cengiz Şahin Yazarlar: Abdullah Sürücü, Arif Özer, Aysel Esen Çoban, Binnaz Kıran Esen, Birol Alver, Cengiz Şahin, Güldener Albayrak, Hatice Kumcağız, Kasım Tatlılıoğlu, Müge Çelik Örücü, S. Armağan Köseoğlu, Yüksel Eroğlu BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ ISBN 978-605-318-067-8 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel Kapak Tasarımı: Yılmaz Yücel Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Bireyi tanımak, bireylerin ilgi, yetenekleri, başarı, tutum, kişilik özellikleri ile biyolojik, psikolojik ve sosyolojik ihtiyaçlarını bilmek yani bireyin davranışlarının nedenlerini anlamaya çalışma faaliyetidir. Bireyi tanıma, başkalarının bireyi tanıması ve bireyin kendisini tanıması anlamına gelir. Birey hakkında toplanan bilgiler sadece okul ortamında eğitim, öğretim ve psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri içerisinde değil, kamu ve özel sektörde yer alan sağlık, psikoloji ve sosyal hizmetlerde ve sanayinin her kesiminde çalışan yetişkin bireyler için de gereklidir. Bu bağlamda bireye yardımı esas alan mesleklerde bireyi tanıma, bilgi toplama ve bilgilendirme hizmetleri yaygın olarak kullanılmakta ve bunun için sık sık bireyi tanıma tekniklerine başvurulmaktadır. Bireyi tanımanın en genel amacı, elde edilen bilgileri bireyle paylaşarak kendini gerçekçi bir biçimde tanımasına yardım etmektir. Türk dilinin en önemli şairlerinden Yunus Emre bireyin kendini tanımasının önemini bir şiirinde şöyle anlatmıştır: İlim ilim bilmektir, İlim kendin bilmektir, Sen kendin bilmezsen, Ya nice okumaktır. Kendinin ne olduğunu bilen insan hayatı daha anlamlı, duyarlı ve üretken yaşayacaktır. Kitabımız, psikolojik danışma ve rehberlik anabilim dallarında ders veren farklı üniversitelerden öğretim üyelerinin ortak çalışmasının bir ürünüdür. On iki bölüm halinde düzenlenen kitap, üniversitelerin insanı konu alan tüm bölümleri ile özellikle de psikolojik danışma ve rehberlik alanında öğrenim gören öğrencilerin teorik ve uygulamaya yönelik gereksinimlerini karşılamak amacıyla yalın, anlaşılabilir, uygulanabilir bir içerik ve dille ders kitabı olarak hazırlanmıştır. Eserin, kapsam ve içerik bakımından alanda önemli bir eksikliği gidereceği düşünülmektedir. Bu özelliği bakımından Psikolojik Testler ve Test Dışı Teknikler derslerine kaynak kitap olma özelliğine de sahiptir. Kitabın ortaya çıkmasında bizi her zaman motive eden ve cesaret veren Pegem Akademi Yayıncılık sahibi Servet Sarıkaya ve çalışanlarına içtenlikle teşekkür ederim. Kitabımızla ilgili görüş, öneri ve eleştirileriniz kitabın daha da geliştirilebilmesi açısından yararlı olacaktır. Bu kitabın hedef kitlesine yararlı olacağını ümit ediyoruz. Saygılarımla Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN
BÖLÜMLER VE YAZARLAR EDİTÖR: Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN / Ahi Evran Üniversitesi-Kırşehir 1. BÖLÜM: Bireyi Tanıma Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN / Ahi Evran Üniversitesi - Kırşehir 2. BÖLÜM: Yetenek Testleri Doç.Dr. Binnaz KIRAN ESEN / Mersin Üniversitesi - Mersin 3. BÖLÜM: Zekâ Testleri Doç.Dr. Aysel Esen ÇOBAN / Başkent Üniversitesi - Ankara 4. BÖLÜM: Başarı Testleri Doç.Dr. S. Armağan KÖSEOĞLU / İstanbul Üniversitesi - İstanbul 5. BÖLÜM: İlgi Envanterleri Yrd.Doç.Dr. Yüksel EROĞLU / Bayburt Üniversitesi - Bayburt 6. BÖLÜM: Kişilik Testleri Doç.Dr. Birol ALVER / Kırıkkale Üniversitesi - Kırıkkale 7. BÖLÜM: Tutum Ölçekleri Yrd.Doç.Dr. Kasım TATLILIOĞLU / Bingöl Üniversitesi - Bingöl 8. BÖLÜM: Gözleme Dayalı Teknikler Yrd.Doç.Dr. Abdullah SÜRÜCÜ / Necmettin Erbakan Üniversitesi - Konya 9. BÖLÜM: Kendini Anlatmaya Dayalı Teknikler Yrd.Doç.Dr. Müge ÇELİK ÖRÜCÜ / TED Üniversitesi -Ankara 10. BÖLÜM: Başkalarının Görüşlerine Dayalı Teknikler Doç.Dr. Arif ÖZER / Hacettepe Üniversitesi - Ankara 11. BÖLÜM: Etkileşime Dayalı Teknikler Yrd.Doç.Dr. Güldener ALBAYRAK / Niğde Üniversitesi - Niğde 12. BÖLÜM: Diğer Teknikler Yrd.Doç.Dr. Hatice KUMCAĞIZ / Ondokuz Mayıs Üniversitesi - Samsun
İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... iii 1. BÖLÜM Bireyi Tanıma Giriş...3 Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamı...3 Psikolojik danışma ve rehberliğin amacı...5 Psikolojik danışma ve rehberliğin ilkeleri...6 Psikolojik danışma ve rehberlikte hizmet alanları...7 Bireysel farklılıklar...9 Bireyi tanıma...11 Bireyi tanımanın amacı...12 Bireyi tanımanın önemi...13 Bireyi tanımada bilgi toplamanın işlevi...13 Bireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkeler...15 Bireyi tanıma modeli...16 Öğrencilerin tanınması gereken özellikleri...18 Bireyi tanıma tekniklerinin sınıflandırılması...22 Test teknikleri...25 Test ve psikolojik testlerin tanımı...25 Test geliştirme...28 Testlerin teknik özellikleri...29 Psikolojik testlerin kullanım alanları...33 Testlerin kullanım amaçları...33 Testlerin kullanılmasında etik kurallar...35 Test sonuçlarının yorumlanması...37 Psikolojik testlerin sınıflandırılması...39 Test dışı teknikler...41 Özet...42 Kaynaklar...43
vi Bireyi Tanıma Teknikleri 2. BÖLÜM Yetenek Testleri Giriş...47 Yetenek nedir?...47 Yetenek ve ilgili olduğu alanlar...49 Yetenek testlerinin kullanılma amaçları...50 Yetenek testleri...51 Genel yetenek testleri...51 Genel yetenek test bataryası...52 Silahlı kuvvetler mesleki yetenek bataryası...52 Otis alfa, beta ve gama zihin kabiliyeti testi...53 Thurstone temel kabiliyetler testi (TKT)...54 Kendini değerlendirme envanteri (KDE)...55 Akademik benlik kavramı ölçeği (ABKÖ)...55 Farklı yetenek testleri...56 Özel yetenek testleri...57 Özet...58 Kaynaklar...59 3. BÖLÜM Zekâ Testleri Giriş...63 Zekâ testlerinin ve yaklaşımlarının tarihçesi...63 Zekâ nedir?...68 Zekâya ilişkin farklı görüşler...69 Zekâyı tek faktörlü yapı olarak açıklayan kuramlar...69 Galton un zekâ kuramı...69 Binet in zekâ kuramı...70 Piaget in zekâ kuramı...70 Zekâyı çok faktörlü yapı olarak açıklayan kuramlar...71 Spearman ın iki faktör kuramı...71 Thorndike ın zekâ kuramı...71
İçindekiler vii Thurstone ın grup faktör kuramı...72 Guilford un çok faktör kuramı...72 Gardner ın çoklu zekâ modeli...72 Zekânın ölçülmesi...75 Kullanılan zekâ testleri...75 Özet...77 Kaynaklar...78 4. BÖLÜM Başarı Testleri Giriş...81 Başarı kavramı ve başarı testleri...81 Başarı testlerinin kullanım amaçları...82 Başarı testlerinin türleri...83 Standart başarı testleri...83 Öğretmen yapımı başarı testleri...83 Standart başarı testleri ile öğretmen yapımı başarı testleri arasındaki farklar...84 Öğretmen yapımı başarı testlerinin sınıflandırılması...84 Cevaplayıcıdan istenen davranışın türüne göre testler...85 Dile dayanmayan testler...85 Dile dayanan testler...86 Sözlü testler (sözlü sınavlar)...86 Yazılı testler (yazılı sınavlar)...87 Eşleştirmeli testler...87 Doğru-yanlış testleri...88 Çoktan seçmeli testler...91 Kısa cevaplı testler...96 Uzun cevaplı testler (yazılı sınavlar)...96 Sınıftaki kullanış amaçları ya da işlevlerine göre testler...99 Öğretim testleri...99 Ehliyet testleri...99
viii Bireyi Tanıma Teknikleri Ölçme testleri...99 Cevapların puanlamasının nesnelliğine göre testler...99 Objektif testler...99 Subjektif testler...99 Yetenek başarı ilişkisi... 100 Özet... 102 Kaynaklar... 103 5. BÖLÜM İlgi Envanterleri Giriş... 107 İlginin tanımı... 107 İlgi türleri... 108 İlgileri tanıma yolları... 110 İlgi envanterleri... 111 İlgi envanterlerinin geliştirilmesine ilişkin yaklaşımlar... 112 Türkiye de ve dünyada yaygın olarak kullanılan ilgi envanterleri... 113 Strong mesleki ilgi envanteri... 114 Kuder ilgi envanteri... 114 Kendini araştırma envanteri... 116 Kendini değerlendirme envanteri... 116 Akademik benlik kavramı ölçeği... 117 Thurstone ilgi envanteri... 117 Gazete haberleri testi... 117 Mesleki yönelim envanteri... 118 İlgi envanterlerinin kullanılmasında dikkat edilecek hususlar... 118 İlgi envanterlerinin yararları... 119 İlgi envanterlerinin sınırlılıkları... 120 Özet... 121 Kaynaklar... 123
İçindekiler ix 6. BÖLÜM Kişilik Envanterleri Giriş... 127 Kişiliği değerlendirmede kullanılan teknikler... 129 Gözlemsel teknikler... 129 Kendini anlatma teknikleri... 129 Projektif teknikler... 130 Durumsal testler... 130 Kişiliğin değerlendirilmesinde karşılaşılan bazı sorunlar... 130 Kişilik testleri... 132 Objektif kişilik testleri... 132 Beck depresyon ölçeği... 132 Cattel 16 pf şahsiyet envanteri... 133 Cornell index... 134 Edwards kişisel tercih envanteri... 134 Empatik beceri ölçeği-b formu... 135 Eysenck kişilik envanteri... 135 Hacettepe kişilik envanteri... 136 Minnesota çok yönlü kişilik envanteri- grup formu... 136 Rathus kendini belirleme (güvengenlik) envanteri... 137 Ruhsal belirti tarama listesi... 138 Saldırganlık ölçeği... 139 Projektif kişilik testleri... 139 Çocuklar için algı testi... 141 Tematik algı testi... 141 Louisa Düss psikanalitik hikâyeler testi... 142 Rorschach testi... 142 Holtzman mürekkep lekesi testi... 143 Beier cümle tamamlama testi... 144 Rotter cümle tamamlama testi, üniversite formu... 145 Rosenzweig testi... 145 Szondi testi... 146 Özet... 147 Kaynaklar... 149
x Bireyi Tanıma Teknikleri 7. BÖLÜM Tutum Ölçekleri Giriş... 155 Tutum kavramı ve tanımı... 155 Tutumun bileşenleri... 156 Tutum ve davranış ilişkisi... 157 Tutum ölçekleri... 157 Tutum ölçeklerinin kullanılış amaçları... 159 Tutumların ölçülebilen boyutları... 159 Tutum ölçeklerinin sınıflandırılması... 160 Ölçeklerdeki yaklaşımlar... 160 Tutum maddeleri... 161 Tutum ölçeği geliştirme yaklaşımları... 163 Doğrudan ölçümler... 163 Likert tipi tutum ölçeği... 163 Thurstone ölçeği... 168 Bogardus ölçeği... 172 Guttman ölçeği... 175 Osgood ölçeği... 178 Dolaylı ölçümler... 179 Özet... 181 Kaynaklar... 182 8. BÖLÜM Gözleme Dayalı Teknikler Giriş... 187 Gözlem... 187 Gözlem türleri... 191 Gelişigüzel gözlem... 192 Sistemli gözlem... 194 Katılımlı gözlem... 196 Katılımsız gözlem... 196 Gözlemin güvenirlik ve geçerliği... 197
İçindekiler xi Okulda psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde gözlem... 198 Gözlem sonuçlarının kaydedilmesi... 200 Gözlem listeleri... 201 Özellik kayıt çizelgeleri... 205 Derecelendirme ölçekleri... 207 Derecelendirme ölçeklerinin çeşitleri... 209 Sayısal derecelendirme ölçekleri... 209 Betimsel derecelendirme ölçekleri... 211 Grafiksel derecelendirme ölçekleri... 212 Betimsel-grafiksel derecelendirme ölçekleri... 215 Karşılaştırmalı derecelendirme ölçekleri... 216 İşaretleme listesi biçimindeki derecelendirme ölçekleri... 218 Derecelendirme ölçeklerinde geçerlik ve güvenirlik... 218 Derecelendirme ölçeklerine karışan hatalar... 220 Anekdot (olay yazımı)... 222 Anekdot (olay yazımı) özetleme formu... 227 Özet... 229 Kaynaklar... 238 9. BÖLÜM Kendini Anlatmaya Dayalı Teknikler Giriş... 241 Otobiyografi... 242 Problem tarama listesi... 246 Anket... 249 Kime göre ben neyim?... 253 Zaman çizelgesi... 255 İstek listesi... 257 Cümle tamamlama... 260 Öğrenci tanıma formu... 261 Özet... 265 Kaynaklar... 266
xii Bireyi Tanıma Teknikleri 10. BÖLÜM Başkalarının Görüşlerine Dayalı Teknikler Giriş... 271 Sosyometri... 271 Sosyometri uygulamasında dikkat edilecek kurallar... 272 Sosyometri tekniğinin uygulaması... 273 Sosyometri sonuçlarının değerlendirilmesi... 274 Grubun yapısına ilişkin istatistikler... 281 Bulguların geçerlik ve güvenirliği... 282 Sosyometri tekniği uygulamalarında bilgisayar paket programlarının kullanılması... 282 Sosyometrik Algı Ölçeği... 285 Kim bu Tekniği... 287 Özet... 290 Kaynaklar... 291 11. BÖLÜM Etkileşime Dayalı Teknikler Giriş... 295 Psikodrama... 295 Sosyodrama... 304 Yaratıcı drama... 309 Oyun terapisi... 315 Görüşme... 319 Veli görüşmeleri... 325 Ev ziyaretleri... 327 Bireyle ve grupla psikolojik danışma... 328 Bireysel ve grup rehberliği... 332 Özet... 333 Kaynaklar... 334
İçindekiler xiii 12. BÖLÜM Diğer Teknikler Giriş... 339 Bibliyoterapi... 339 Terapi amacıyla bibliyoterapinin kullanımı... 340 Bibliyoterapinin uygulanmasında kitap seçimi için genel ölçütler... 341 Bibliyoterapi süreci... 342 Bibliyoterapinin yararları... 343 Bibliyoterapinin sınırlılıkları... 344 Vak a İncelemesi... 344 Vak a incelemesi süreci... 345 Vak a inceleme raporu... 347 Vak a incelemesi tekniğinin olumlu ve olumsuz yönleri... 349 Vak a incelemesi yaklaşımının değerlendirilmesi... 349 Vak a incelemesi ve vak a kaydı arasındaki fark... 350 Vak a konferansı... 350 Toplu dosya (öğrenci gelişim dosyası)... 352 Toplu dosyanın yararları... 352 Toplu dosyada yer alacak bilgiler... 353 Toplu dosyada bulunması gereken bilgiler... 354 Öğrenci toplu dosyasının geliştirilmesi... 355 Toplu dosyada aranacak özellikler... 356 Toplu dosyanın korunması ve kullanılmasında uyulması gereken bazı ilkeler... 357 Toplu dosyadaki bilgilerin gizlilik düzeyleri... 358 Toplu dosya biçimleri... 358 Hatıra (anı) defteri... 360 Özet... 361 Kaynaklar... 362
1. BÖLÜM BİREYİ TANIMA 1 Doç. Dr. Cengiz ŞAHİN * Giriş Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamı Psikolojik danışma ve rehberliğin amacı Psikolojik danışma ve rehberliğin ilkeleri Psikolojik danışma ve rehberlikte hizmet alanları Bireysel farklılık Bireyi tanıma Bireyi tanımanın amacı Bireyi tanımanın önemi Bireyi tanımada bilgi toplamanın işlevi Bireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkeler Bireyi tanıma modeli Öğrencinin tanınması gereken özellikleri Bireyi tanıma tekniklerinin sınıflandırılması Test teknikleri Test ve psikolojik testlerin tanımı Test geliştirme Testlerin teknik özellikleri Psikolojik testlerin kullanım alanları Testlerin kullanış amaçları Testlerin kullanılmasında etik kurallar Test sonuçlarının yorumlanması Psikolojik testlerin sınıflandırılması Test dışı teknikler Özet Kaynaklar * Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı öğretim üyesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık (PDR) Anabilim Dalında lisans, Almanya Essen Üniversitesi nde Eğitim Bilimleri/Psikoloji alanında lisans ve yüksek lisans, Gazi Üniversitesi nde PDR alanında doktora yaptı. Ocak 2013 te doçent oldu. csahin@ahievran.edu.tr
2 Bireyi Tanıma Teknikleri Öğrenme Çıktıları : Bu bölümü çalıştıktan sonra; Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamını bilecek, Psikolojik danışma ve rehberliğin amaç ve ilkeleri açıklayabilecek, Bireysel farklılığı tanımlayabilecek, Bireyi tanımanın amacını söyleyebilecek, Bireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkelerini kavrayabilecek, Öğrencinin tanınması gereken özelliklerini bilecek, Bireyi tanıma tekniklerini sınıflandırabilecek, Test ve test dışı teknikleri öğreneceksiniz. Başlamadan Düşünelim : Psikolojik danışma ve rehberlik denilince ne anlıyoruz? Rehberliğin amaç ve ilkeleri neler olabilir? Bireysel farklılığın nedenleri neler olabilir? Bireyi tanımanın amacı nedir? Bireyi tanımanın temel ilkeleri neler olabilir? Öğrencinin tanınması gereken özellikleri nelerdir? Bireyi tanıma tekniklerini nasıl sınıflandırabiliriz?
Bireyi Tanıma 3 Giriş Kendine özgü, tek ve benzersiz bir varlık olan insan, doğuştan getirmiş olduğu özellikleri ve sonradan kazandığı özelliklerin bir ürünü olarak birbirinden farklı özellikler taşır. Bireyler arasındaki farklılıklardan çoğu zaman ilk dikkat çekeni fiziksel farklılıklardır. Ancak bireyi bir bütün olarak düşündüğümüzde; zihinsel, sosyal, kültürel farklılıkların yanında duygularını, düşüncelerini, istek ve gereksinimlerini, güçlü ve zayıf yönlerini, amaç ve değerlerini, yeteneklerini ve becerilerini tanıması ve bunların farkında olması da önemlidir. Bireylerin kendine özgü olan bu özellikleri bireysel farklılıklar olarak ifade edilmektedir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öğrenciyi tanıyarak, onların kendi potansiyeli, yetenek, ilgi ve diğer kendine özgü özellikleri çerçevesinde gelişimine yardımcı olmayı amaçlar. Öğrencilerin kendilerini tanımaları, öncelikle onların çeşitli yönlerden incelenmesi ve tanınmalarını gerektirmektedir. Bu da eğitimde bireyi tanıma teknikleri ile mümkün olmaktadır. Bireyi tanıma tekniklerinin kullanılmasındaki asıl amaç, bireyin/öğrencilerin kendilerini tanımalarına yardımcı olmaktır. Elde edilen bilgiler öğretmen, psikolojik danışman, yönetici ve anne-babalara öğrenciye yapacakları yardımı ve verecekleri eğitimi planlamada yardımcı olacaktır. Bu bölümde psikolojik danışma ve rehberliğin anlamı, amacı, ilkeleri, hizmet alanları açıklanmış, bireysel farklılık, bireyi tanımanın amacı, önemi, temel ilkeleri, öğrencinin tanınması gereken özellikleri üzerinde durulmuştur. Bireyi tanıma tekniklerinin sınıflandırılması yapılmış, test ve test dışı teknikler hakkında kısaca bilgiler sunulmuş, öğretmen ve psikolojik danışmanların öğrenciyi tanımaya yönelik görev ve sorumluluklarına yer verilmiştir. Psikolojik Danışma ve Rehberliğin Anlamı Alanyazın incelendiğinde, psikolojik danışma ve rehberliğin çok çeşitli şekillerde tanımlandığı görülür. Aşağıda yer alan Tablo 1.1 de yapılan tanımlamalar ve tanımlamayı yapan bilim adamları verilmiştir. Bu tanımlamaların ortak noktaları incelendiğinde, psikolojik danışma ve rehberliğin; bireylerin kendilerini tanımalarına, gelişimlerine, çevrelerine sağlıklı ve dengeli bir şekilde uyum sağlamalarına, tam olarak işlevde bulunmalarına ve kendilerini gerçekleştirmelerine yardımı amaçlayan bir yardım süreci olduğu ortaya çıkar. Bu yardım sürecinin merkezinde ise birey vardır.
4 Bireyi Tanıma Teknikleri Tablo 1.1. Psikolojik Danışmanlık ve Rehberliğin Tanımlanması Rehberlik Psikolojik Danışma Tanımlayan Kişi Tan Kepçeoğlu Özgüven Kuzgun Yeşilyaprak Shertzer ve Stone Şahin Rogers Williamson Egan Tanım Rehberlik, bireyin en verimli bir şekilde gelişmesi ve tatminkâr uyumlar sağlamasında gerekli olan seçimleri, yorumları, planları yapmasına ve kararları vermesine yarayacak bilgi ve becerileri kazanması ve ulaştığı bu seçim ve kararları uygulaması için kişiye yapılan sistemli ve profesyonel yardımdır. Bireylerin kendilerini anlamaları, problemlerini çözmeleri, gerçekçi kararlar almaları, kapasitelerini kendilerine uygun bir şekilde geliştirmeleri, çevrelerine dengeli ve sağlıklı uyum sağlamaları ve böylece kendilerini gerçekleştirmeleri amacıyla uzman bireyler tarafından bireylere verilen psikolojik bir yardım sürecidir. Bireylerin duyuşsal yeteneklerinin gelişmesine, kendilerini tanımalarına, topluma uyum sağlamak adına gerekli davranışları ve değerleri edinmelerine yardım etme sürecidir. Rehberlik, bireye kendini anlaması, çevresindeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek özünü gerçekleştirebilmesi için yapılan sistematik ve profesyonel bir yardım sürecidir. Bireyin gelişimine uyumunu sağlamaya yönelik sistemli olarak profesyonel kişiler tarafından sunulan yardım hizmetleridir. Bireyin kendini ve çevresini tanımasına yardım sürecidir. Bireylerin günümüz bilgi donanımına sahip (çağdaş) ve bunları kullanabilen, seçimler yapabilen, kararlar alabilen, sorumluluk sahibi, çevresine sağlıklı uyum sağlayabilen, mutlu ve başarılı bireyler olmalarına ve kendini gerçekleştirmelerine yardım etmeye çalışan bilimsel ve profesyonel bir yardım sürecidir. Danışmanla kurulan ilişkinin verdiği güven havası içinde ben yapısının yumuşaması, daha önceden inkâr edilmiş olan yaşantıların algılanması ve değişen öz kavramı yapısına katılması sürecidir. Yetişme durumu, sahip olduğu beceri ve kendisine tanınan yetki nedeni ile danışmanın, uyum sorunlarının kaynağını açık seçik görebilmesi ve sorunlarını çözebilmesi için danışana yardımcı olduğu yüz yüze bir durumdur. Bireylerin kendilerini keşfetmeleri, anlamaları ve değişmeleri için bireylere sunulan bir psikolojik yardım sürecidir.
Bireyi Tanıma 5 Jones Amerikan PDR Derneği (ACA) Problemleri olan, seçim yapmak durumunda olan fakat karar vermekte zorlanan ve çevreye uyum sağlama çabasında olan bireylere yapılan yardım sürecidir. Patolojinin yanı sıra, iyilik hali, kişisel ve meslek gelişimi becerileri olan stratejiler, bilişsel, duyuşsal, davranışsal ya da sistematik müdahaleler ile ruh sağlığı, psikolojik ya da insan gelişimi ilkelerinin uygulanmasıdır. Psikolojik danışma ve rehberlik tanımları incelendiğinde ortak birtakım unsurların olduğu görülmektedir. Bunlar: 1,2 Psikolojik danışma ve rehberliğin merkezinde normal bir birey vardır. Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin kendini tanıması esastır. Psikolojik danışma ve rehberliğin temelinde insanın değerli olduğu ve kendi kendisini yönettiği anlayışı vardır. Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin çevreye uyumu önemlidir. Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin seçim yapabilmesi ve karar vermesi önemlidir. Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin başarılı ve mutlu olması önemlidir. Psikolojik danışma ve rehberlik psikolojik bir yardım dır. Psikolojik danışma ve rehberlik bilimsel ve alan uzmanlarınca verilebilecek profesyonel bir yardım hizmetidir. Psikolojik danışma ve rehberlik bir süreç içerisinde gerçekleşir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin genel amacı bireyin kendini gerçekleştirmesi dir. Psikolojik Danışma ve Rehberliğin Amacı Rehberliğin temel amacı, bireyin kendini gerçekleştirmesine yardım etmektir. Kendini gerçekleştirme kavramı insancıl (hümanist) psikologların geliştirdiği bir kavram olup günümüzde psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki tüm hizmetlerin amacı olarak kabul edilmektedir. İnsancıl yaklaşımın önemli temsilcileri arasında yer alan Rogers a göre, organizmada çok çeşitli ihtiyaçlar ve güdüler yerine, bütün organik ve psikolojik süreçlere egemen tek bir güdü vardır. Bu güdü de kendini gerçekleştirme güdüsüdür. Rogers bu güdüyü benlik doyumu ve tam olarak fonksiyonda bulunma, Maslow ise özünü gerçekleştirme olarak açıklamıştır. 1 Şahin, C. (2014). Eğitim Sürecinde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik. (6. Baskı). M. Güven (Ed.). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Anı. 2 Ercan, L. ve Şahin, S. (2015). Çağdaş Eğitimde Öğrenci Kişilik Hizmetleri Psikolojik Danışma ve Rehberlik. C. Şahin (Ed.). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Pegem Akademi.
6 Bireyi Tanıma Teknikleri Kendini gerçekleştirme, bir bireyin ne olabiliyorsa, onu olmasıdır. Bu, bireyin kendini tam olarak ifade etme isteğini ve sahip olduğu potansiyeli gerçekten göstermeye başlaması eğilimidir. Yani bireyin yapabileceği tüm kapasitelere sahip olmasıdır. Bireyin kendini gerçekleştirebilmesi için, kendini tanıması, anlaması ve kabul etmesi, bulunduğu çevreyi, ortamı tanıması ve uyum sağlaması esastır 3. Kepçeoğlu 4, kendini gerçekleştirmekte olan bireyin taşıdığı özellikleri, aslında psikolojik sağlığı yerinde olan çağdaş insanda bulunması gerekli özellikler olarak görmektedir. Bu özelliklerden genel olarak benimsenenlerden bazıları şöyle özetlenebilir: Daha yeterli bir kişiliğe sahiptir, daha verimlidir, kim olduğu ve kim olacağı hakkında tutarlı ve gerçek bir görüşe sahiptir, hem kendisi hem de başkaları hakkında iyi düşüncelere sahiptir, insan değerlerine saygı duyar, onları benimser ve geliştirir, zamanı iyi kullanır, geçmişten daha çok geleceğe dönüktür, yaratıcıdır, kendine saygı duyar ve kendini olduğu gibi kabul eder, duygularını açığa vurmaktan kaçınmaz, değişmeye ve yeni yaşantılara açıktır. Psikolojik Danışma ve Rehberliğin İlkeleri Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği ne 5 göre aşağıdaki temel ilkeler esas alınmıştır: Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri eğitim kurumlarının eğitim-öğretim etkinlikleri bütünlüğü içinde yer alır. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri tüm öğrencilere açık bir hizmettir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde her öğrenci eğitim sürecinde kendisine sunulan seçenekler arasından seçme özgürlüğüne sahiptir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde insana saygı esastır. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin bireysel boyutunda gizlilik esastır. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öğrenci, veli, uzman, öğretmen ve yönetici gibi ilgililerin iş birliği ile yürütülür. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde bireysel farklılıklara saygı esastır. 3 Ercan, L. ve Şahin, S. (2015). a.g.e. 4 Kepçeoğlu, M. (1999). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. İstanbul: Alkım. 5 Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Yönetmeliği (2001). Resmi Gazete. 17 Nisan 2001, sayı: 24376.