BÖLÜM 3 ÖZEL DURUMLARDA BESLENME
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÜNİTE 1. GEBE ve EMZİKLİ KADINLARDA BESLENME... 110 1. Genel Bilgi... 111 2. Yetersiz ve Dengesiz Beslenen Annenin Sağlığı... 112 3. Gebelikte Enerji ve Besin Öğesi Gereksinimi... 112 4. Emziklik için Gerekli Enerji ve Besin Öğesi Gereksinimi... 113 5. Gebelikte ve Emziklilikte Beslenme Nasıl Olmalıdır?... 115 Özet... 115 Değerlendirme Soruları... 117 Kavram Dizini... 118 Başvurulabilecek Kaynaklar... 118 ÜNİTE 2. BEBEK ve ÇOCUK BESLENMESİ... 119 1. Çocukların Enerji ve Besin Öğeleri Gereksinimi... 120 2. Yenidoğan Bebek Beslenmesi, Emzirme... 121 3. Anne Sütü... 123 4. Bebek Beslenmesi... 125 5. Okul Çocuklarının Beslenmesi... 127 6. Ergenlik (Adolesan) Çağında Beslenme... 127 Özet... 128 Değerlendirme Soruları... 130 Kavram Dizini... 130 Başvurulabilecek Kaynaklar... 131 ÜNİTE 3. ŞİŞMANLIK, ZAYIFLIK, MALNUTRİSYON... 132 1. Şişmanlık... 133 1.1. Genel Bilgiler... 133 1.2. Şişmanlığın Zararları... 134 1.3. Şişmanlıkta Diyet Tedavisi... 134 1.4. Şişmanlığın Oluşmasındaki Etmenler... 136 2. Zayıflık... 137 2.1. Genel Bilgiler... 137 2.2. Diyet tedavisi... 138 3. Malnutrisyon... 140 3.1. Genel Bilgiler... 140-108 -
3.2. Malnutrisyon Nedenleri... 140 3.3. Malnutrisyon Çeşitleri... 142 3.4. Malnutrisyonla Birlikte Diğer Beslenme Sorunları... 144 3.5. Malnutrisyon Tedavisinde Diyet... 145 Özet... 147 Değerlendirme Soruları... 150 Kavram Dizini... 151 Başvurulabilecek Kaynaklar... 151 ÜNİTE 4. BAZI ÖZEL DURUMLARDA BESLENME... 153 1. İşçi Beslenmesi... 154 1.1. Genel Bilgiler... 154 2. Sporcu Beslenmesi... 155 2.1. Genel Bilgiler... 155 3. Yaşlı (Geriatrik) Beslenmesi... 157 3.1. Genel Bilgiler... 157 Özet... 158 Değerlendirme Soruları... 159 Kavram Dizini... 160 Başvurulabilecek Kaynaklar... 160-109 -
ÜNİTE 1 Gebe ve Emzikli Kadınlarda Beslenme Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Gebe ve emzikli kadının beslenmesinin önemini, Yetersiz ve dengesiz beslenen annelerde ne gibi sorunların gözlenebileceğini, Annelerin nasıl beslenmeleri gerektiğini öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Genel Bilgi Yetersiz ve Dengesiz Beslenen Annenin Sağlığı Gebelikte Enerji ve Besin Öğesi Gereksinimi Emziklik İçin Gerekli Enerji ve Besin Öğesi Gereksinimi Gebelikte ve Emziklilikte Beslenme Nasıl Olmalıdır Özet Değerlendirme Soruları Kavram Dizini Başvurulabilecek Kaynaklar Öneriler Bu konuda daha geniş bilgi için beslenme ve diyet kitaplarına başvurunuz. - 110 -
1. GENEL BİLGİ Gebelik ve emziklilik fizyolojik doğal bir olaydır. Fetus anneden aldığı besinlerle beslenir ve büyür. Bu nedenle annenin aldığı yiyeceklere fetusun ihtiyacı eklenmelidir. Gebelik bitip, doğumdan sonra da, emziklilik döneminde anne, bebeğinin gelişmesinde en önemli rolü oynar. Süt salgılar ve yavrusunun tüm besin gereksinimlerini karşılar. Salgılanan bu sütün enerjisi ve besin öğeleri de tamamen anneden karşılanır. Dolayısıyla annenin besinlerine ekleme yapılmalıdır. Gebe ve emziklilerin besin gereksinmelerinin tam olarak karşılanmaması hem fetusbebek, hem de anne sağlığı için büyük önem taşır. Yeterince beslenmeyen anne adayı fetus için veya süt için kendi dokularını kullanmak zorunda kalır. Yetersiz beslenmiş annelerden doğan bebeklerde çeşitli olumsuz tablolar gözlenmiştir. Annenin karnında (uterusunda) gelişen fetus, annenin besinlerinde yeterli olsun veya olmasın kendisine gereken malzemeleri anne kanından alır. Anne bu maddeleri bazen kendi dokularını yıkarak temin edebilir. Örneğin; annede anemi olsa bile, bebek genellikle normal hemoglobinle doğar. Ancak annede demir çok kritik düzeye inerse, bebek etkilenir. Son yıllarda doğuştan anomalili doğan bebeklerde annenin gebeliği süresince aldığı çeşitli besin öğelerinin de etkili olduğu gözlenmiştir. Örneğin; gebeliğin ilk dönemlerinde demir alınması veya çok yüksek düzeyde vitaminlerin anomali oluşumunda etkili olabildiği gözlenmiştir. Ayrıca gebelikteki yetersiz ve dengesiz beslenmenin bebeğin beyin gelişiminin ve dolayısıyla mental gelişimini olumsuz etkilediği araştırmacıların konuların arasındadır. Yetersiz beslenen annelerden doğan bebekler arasında, prematüre ve ölü doğum oranı normal beslenen annelere göre daha sıktır. Ancak bütün yetersiz ve dengesiz beslenen annelerin çocukları sağlıksız olacaktır denilemez.? Gebelik ve emziklilik döneminde beslenmenin önemini belirtiniz. Yetersiz beslenen anne bebeklerinde olası sorunlar nelerdir? - 111 -
2. YETERSİZ ve DENGESİZ BESLENEN ANNENİN SAĞLIĞI Yetersiz ve dengesiz beslenen annelerde aşağıda sıraladığımız rahatsızlıklar görülebilir; - Demir eksikliği anemisi - Diş çürüklüğü - Osteomalasi - Zayıflık, şişmanlık (fazla kilo alma). Çoğunlukla şişmanlık, enerji dengesizliğine bağlı olarak görülmektedir. Karbohidrat ağırlıklı diyetle beslenenlerde bu sorun daha çok ortaya çıkmaktadır. Bu da hamilelik için istenmeyen bir durumdur. Doğumu güçleştirir. Aneminin nedeni ise; kan kaybı, parazitler, fetustaki demir depolanması, diyetin yeterince demir (Fe) sağlamaması, sindirim sitemi bozukluğu nedeniyle Fe emiliminin engellenmesidir. Gebeliğin ilk üç ayında ise, kusma, öğürme gibi sindirim sistemi bozuklukları görülebilir. Bunun nedeni ise; anne ile fetus arasındaki uyuşmazlık, hormonal ve psikolojik nedenler sayılabilir. Gebeliğin ilk üçüncü ve dördüncü aylarından sonra geçer. Bu duruma emezis denir. Gebeye azar azar kuru ve katı gıdalar verilmelidir. 6-8 öğün beslenmelidir. Yemekler iştah açıcı düzenlenmelidir. Hiperemezis durumda ise hastaneye yatırılıp, takip edilmelidir. Mayi ile beslenmelidir. Ağızdan bir süre beslenmemelidir. Anne gerekli gıdaları alamaz ise, bebeğin yaşamı zorlaşacaktır.? Yetersiz ve dengesiz beslenen annelerde gözlenen sorunları anlatınız. Gebelikteki aneminin başlıca nedenleri nelerdir? Emezis nedir ve ne gibi yaklaşımlar yapılabilir? 3. GEBELİKTE ENERJİ ve BESİN ÖĞESİ GEREKSİNİMİ Normal ağırlıktaki bir kadın, gebelik süresi boyunca, ortalama ayda 1 Kg ağırlık kazanmalıdır. Zayıf kadınların ek olarak günde en az 150-200 Kalori (Kalori=kilokalori) alması gerekir. Şişman olanlar gebeliğin başında kalori ihtiyacını vücuttaki yağ dokularından karşılayabilirler. Gebelik ilerledikçe şişmanlarda kilo alımı hızlanır. Bu durumda kalori kısıtlaması yapılmalıdır. Ancak bu kalori 1500 Kalorinin altına inmemelidir. - 112 -
Protein: Gebelere fetüsün protein ihtiyacının karşılanması için günlük 6 gram ekleme yapılır. Demir: Fetus ve plasentada demir depolanmaktadır. Artan kan hacmi için demir (Fe) gerekmektedir. Buna göre Fe emilimi de göz önüne alınırsa ek olarak 5 mg Fe verilir (Toplam 10-12 mg Fe). Yenidoğan bir bebeğin en önemli demir deposu kanıdır. Kalsiyum (Ca): Fetusa gerekli Ca temini için kadını kendi gereksinmesine ilave olarak günlük 500 mg kalsiyum verilmelidir.? Gebe kadınlara günlük ne kadar kalsiyum eklenmesi yapılmalıdır? Gebe diyetlerine na kadar demir eklenmelidir? Gebe besininde ek protein gereksinimi ne kadardır? Gebelere verilecek ek kalori ne kadardır? Zayıf ve şişman gebelerde tutumumuz ne olmalıdır? 4. EMZİKLİLİK İÇİN GEREKLİ ENERJİ ve BESİN ÖĞESİ GEREKSİNİMİ Bebek için gerekli olan sütün yeterince salgılanması için kadının normal gereksinmesine ilave olarak enerji, protein, vitamin ve mineral yönünden desteklenmesi gerekir. Eğer karşılanmaz ise, ortalama 800 ml süt veren bir annenin bunu karşılayabilmesi için günde 38 g zayıflaması, kendi vücudundaki yapı taşlarını yıkarak temini gerekir. Bu nedenle 600-800 Kgalorilik ekleme yapılmalıdır. Anne sütü yenidoğan bebek için normalde yeterlidir. Dünyadaki insanların büyük çoğunluğunun anne sütü ile büyüdüğü, eski dönemlerde pratik olarak anne sütünden başka gıda olmadığı düşünülecek olunursa, anne sütünün yetersiz olduğu hiç bir dönem olmamıştır. Anne sütünü yetersiz kılan büyük oranda hatalı yaklaşımlardan kaynaklanır. Anne gerekli olan besinleri almasa bile, belirli kritik düzeye ininceye kadar, anne sütü yeterli miktarda yapılmaya devam edecektir. Bu nedenle anne sütünü yetersiz olarak kabul etmek yerine, hatalı yaklaşımın düzeltilmesi daha doğru olacaktır. Çünkü anne sütü vaz geçilebilecek veya yeri doldurulabilecek bir gıda değildir. En önemli yaklaşım hatası, doğumdan önce anneye emzirme hakkında bilgi verilmemesi ve meme, meme ucu bakımının yapılmamasıdır. Ayrıca doğumdan sonra ilk bir saat içinde anne memesi tutturulmalı, dördüncü saatte besleme denemesi yapılmalı ve bebeğin sadece meme tutması değil, memeden sütü boşaltma yeteneğine bakılmalıdır. Tam - 113 -
boşalmayan memedeki sütün süt yapımını engelleyeceği unutulmamalıdır. Süt yapımının ancak bir haftalık iken belirli düzeye ulaşacağı hatırlanmalıdır. İlk günlerde bebeğin gereksinimi düşüktür. Gelen süt oranı da düşüktür. Dördüncü günde sanki bebek hiç doyurulamıyacak gibi gelebilir. Görüldüğü gibi normalde gözlenen bu durumun, her bir bebek için farklı oranda gelişeceği unutulmamalıdır. Anne sütünün yeterli olup olmadığına ancak bebeğin gelişimi gözlenerek karar verilmelidir. Bebek, 5 ay sonra doğum ağırlığının iki katına ulaşır. Bebek 4 aylık oluncaya kadar anne sütüne ilave, hiçbir yiyecek verilmemelidir. Bebek altı aylık olunca anne sütüne D vitamini eklenebilir. Ayrıca gerekli görülür ise, ek mama başlanabilir. Bebeğe vitamin ve mineral verilmektense, anneye verilmesi daha anlamlıdır. İnsan yavrusunun besi hayvanları gibi büyütülmemesi gerektiği, bebeklik döneminde alınan fazla kiloların damar sertliği gelişiminde önemli rolü olacağı unutulmamalıdır. Kırsal kesimde, özellikle varlıklı ailelerin bebeklerinde anne sütü yerine mama verme tutkusu olması durumunda, bebeklerde gelişim sorunları (malnütrisyon, kansızlık, raşitizm gibi) oranı daha yüksektir. Anne sütünün kesilme yaşı da 1-1.5 (2 yaşı geçmemelidir) olmalıdır. 9 ay, bir yaşı geçen emzirmelerde anne ve bebekte bazı sorunlar gelişebilir. Süt veren annelerde yetersiz ve dengesiz beslenme varsa veya sık aralıklarla doğum yapmış ise sağlığını olumsuz yönde etkileyecektir. Yetersiz beslenen annelerde süt salgısı 400 ml'yi geçmez. Ağır iş yapanlarda, genellikle kırsal kesimde bu durum görülür.gebelik süresince 9-12 Kg almış bir anne, emzrirken fazla yağ depolarını harcayabilir. Gebe ve emziklilik için önerilen miktarlar Normal kadın Gebelik İçin(ek) Emziklilik İçin(ek) Kalori (Kal): 2000-2300 0-200 600-800 Protein (gram): 55-65 5-6 15 Demir (mg): 15-24 10-12 5 Ca (mg): 500 500 500 A vitamini (ünite):5000 1000 3000 C vitamini (mg): 50 30 30-114 -
? Anne sütünün yetersizliği oluşabilir mi? Gebelik ve amziklilik döneminde bir annenin kalori, protein, demir, kalsiyum, A ve C vitamini gereksinimleri nedir? 5. GEBELİKTE ve EMZİKLİLİKTE BESLENME NASIL OLMALI Gebeler ve emzikliler genellikle üç öğün beslenirler. Ancak ilk aylarda öğün sayısı arttırılır. Süt sevmeyan veya hazımsızlık (gaz) yapan gebelere yoğurt, muhallebi ya da iki parça (60 g) peynir önerilebilir. Ödem varsa tuz kısıtlanır. Sindirim güçlüğü olan ve şişman annelerde yağda kızartmalar, alkol, sigara yasaklanır. Çay, kahve yerine ayran, süt, taze meyve suları tercih edilmelidir. Sigara ve alkolün bebeğe zararlarının olduğu unutulmamalıdır. Yumurta diyetten eksik edilmez. Et yerine haftada bir kez karaciğer önerilebilir. Ayrıca reçel,bal ve şeker yerine pekmez önerilir.? Anneler kaç öğün beslenmelidirler? Annelere tuz verilme kriterleri nedir? Annelerin beslenmelerinde nelere dikkat edilmelidir? Süt içemeyen anneye önerileriniz nedir? Protein almasını arttırmak için neler yapılabilir? Tatlı olarak önerileriniz nedir? Özet Gebelik ve emziklilik fizyolojik doğal bir olaydır. Bebek anneden aldığı besinlerle beslenir ve büyür. Bu nedenle annenin aldığı yiyeceklere fetusun ihtiyacı eklenmelidir. Yeterince beslenmeyen anne adayı fetus için veya süt için kendi dokularını kullanmak zorunda kalır. - 115 -
Yetersiz ve dengesiz beslenen annelerde aşağıda sıraladığımız rahatsızlıklar görülebilir; 1- Demir eksikliği anemisi, 2- Diş çürüklüğü, 3- Osteomalasi, 4- Zayıflık, şişmanlık. Gebeliğin ilk üç ayında sık olmak üzere, kusma, öğürme gibi sindirim sistemi bozuklukları görülebilir. Bu duruma emezis denir. Gebeye azar azar kuru ve katı gıdalar verilmelidir. 6-8 öğün beslenmelidir. Yemekler iştah açıcı düzenlenmelidir. Hiperemezis durumda ise hastaneye yatırılıp, takip edilmelidir. Mayi ile beslenmelidir. Normal ağırlıktaki bir kadın ortalama ayda 1 Kg ağırlık kazanır. Zayıf kadınların ek olarak günde en az 150-200 Kalori alması gerekir. Obeslerde (şişmanlarda) kalori kısıtlaması yapılmalıdır. Ancak bu kalori 1500 Kalorinin altına inmemelidir. Protein: Bebeğin protein ihtiyacının karşılanması için günlük 6 g ekleme yapılır. Demir: Fe emilimi de göz önüne alınırsa ek olarak 5 mg Fe verilir. Kalsiyum: Ca temini için ilave olarak 500 mg Ca verilmelidir. Gerekli süt salgılanması için annenin normal gereksinmesine ilave olarak enerji, protein, vitamin ve mineral yönünden desteklenmesi gerekir. Gebe ve emziklilik için önerilen miktarlar: Normal kadın Gebelik İçin(ek) Emziklilik İçin(ek) Kalori(Kal): 2000-2300 0-200 600-800 Protein (gram): 55-65 5-6 15 Demir (mg): 15-24 10-12 5 Ca (mg): 500 500 500 A vitamini (ünite):5000 1000 3000 C vitamini (mg): 50 30 30 Anne sütü yenidoğan bebek için normalde yeterlidir. Anne sütünü yetersiz kılan büyük oranda hatalı yaklaşımlardan kaynaklanır. Anne gerekli olan besinleri almasa bile, belirli kritik düzeye ininceye kadar, anne sütü yeterli miktarda yapılmaya devam edecektir. Bu nedenle anne sütünü yetersiz olarak kabul etmek yerine, hatalı yaklaşımın düzeltilmesi daha doğru olacaktır. Çünkü anne sütü vaz geçilebilecek veya yeri doldurulabilecek bir gıda değildir. Anne sütünün yeterli olup olmadığına ancak bebeğin gelişimi gözlenerek karar verilmelidir. - 116 -
Bebek, 5 ay sonra doğum ağırlığının iki katına ulaşır. Bebek 4 aylık oluncaya kadar anne sütüne ilave, hiçbir yiyecek verilmemelidir. 6 ay sadece meme emdikten sonra gerekli görülür ise, ek mama başlanabilir. Bebeğe vitamin ve mineral verilmektense, anneye verilmesi daha anlamlıdır. Bebek iki yaşına girene kadar da anne sütü devam edilebilir. Anne sütünün bebek 9-12 aylık olunca kesilmesi önerilmektedir. Gebeler genellikle üç öğün beslenirler. Ancak ilk aylarda öğün sayısı arttırılır. Süt sevmeyen gebelere yoğurt, muhallebi ya da iki parça (60 g) peynir önerilebilir. Ödem varsa tuz kısıtlanır. Sindirim güçlüğü olan ve şişman annelere; yağda kızartmalar ve yağlı yiyecekler verilmez. Ayrıca zararlı maddeler; alkol, sigara yasaklanır. Çay, kahve yerine ayran, süt, taze meyve suları tercih edilmelidir. Yumurta diyetten eksik edilmez. Et yerine haftada bir kez karaciğer önerilebilir. Ayrıca reçel yerine pekmez verilebilir. Değerlendirme Soruları 1. Yanlış olan cümleyi işaretleyiniz A) Normal ağırlıktaki gebe bir anne gebelik süresince ayda ortalama bir kilo almalıdır. B) Gebelere fetüsün protein gereksinimini karşılamak için günlük 6 gram protein eklenmelidir. C) Gebeler normal yiyeceklerinden kendileri için gerekli olan mineral ve vitaminleri alacaklarından ayrıca ekleme yapılması gereksizdir. D) Yeterince besin alamayan gebe, kendi dokularını yıkarak fetüsun gereksinimlerini karşılamaya çalısır. E) Gebelikte yetersiz beslenen annelerde ölü doğum ve düşük oranı yüksektir. 2. Yanlış olan cümleyi işaretleyiniz A) Süt içemeyen annelere yoğurt, muhallebi, peynir önerilebilir. B) Annelerde ödem saptanmış ise tuz kısıtlanmalıdır. C) Annelerin sigara ve alkol almalarının bebeğe zararı olmaz. D) Anneler çay, kahve yerine ayran, süt, meyve suları almalıdırlar. E) Yumurta annenin önemli bir besini olarak kabul edilmelidir. - 117 -
Kavram Dizini Emezis : Gebelikte gözlenen bulantı, kusma ile seyreden ruhsal ve hormonal nedenlerden dolayı gözlenen bir durumdur. Başvurulacak Kaynaklar AKŞİT, M.A.; Neonatolojiye Giriş, Program, Projelendirme, Uygulama Yaklaşımları. Anadolu Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1989. BAYSAL, A.; Beslenme. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1985. BAYSAL, A., GÜNEYLİ, U., BOZKURT, N., KEÇECİOĞLU, S., AKSOY, M.; Diyet El Kitabı. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1983. BEHRMAN, R.E., VAUGHAN, V.C.; Nelson Textbook of Pediatrics. 13th ed., W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1987. GUYTON, A.C.; Textbook of Medical Physiology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1981. NOYAN, A. ; Fizyoloji ders kitabı. 5. Baskı, Ankara, 1988. SELBACHER, K.J., ADAMS, R.; Harrison's Principles of Internal Medicine. 12 th Edition by Mc Graw Hill Book Company, 1991. SENCER, E.; Beslenme ve Diyet. İstanbul, 1991. WILLIAMS, R.H.; Williams Textbook of Endocrinology. 7 th by WB Saunders Company, 1985. WYNGAORDEN, J., SMITH, L.H.; Cecil Textbook of Medicine. 18 th Edition by WB Saunders Company, 1988.