Bazı Özel Durumlarda Beslenme

Transkript

1 ÜNİTE 4 Bazı Özel Durumlarda Beslenme Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, İşçinin üretim hızıyla yakından ilgili olan işçi beslenmesinin önemini, İşçinin yetersiz ve dengesiz beslenmesi ile ne gibi sorunların ortaya çıkacağını, Sporcuların yaptıkları spor dallarına göre beslenmelerinde nelere dikkat etmeleri gerektiğini, Yaşlılıkta beslenmenin önemini ve yaşlı beslenmesinde nelerin önemseneceğini öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler İşçi Beslenmesi Sporcu Beslenmesi Yaşlı (Geriatrik) Beslenmesi Özet Değerlendirme Soruları Kavram Dizini Başvurulabilecek Kaynaklar Öneriler Bu ünitede sadece kısa bir özet sunulmaktadır. Geniş bilgi için beslenme ile ilgili kitaplara başvurunuz

2 1. İŞÇİ BESLENMESİ 1.1. Genel Bilgiler İşçi beslenmesini sporcu veya egzersiz yapanların gereksinimlerden ayırmak gerekmektedir. Burada iş yapanlar emek olarak kullananlar anlamındadır. Bir işçinin veriminin düşmesi, fabrikalarda iş bölümü yapıldığından, diğerlerini de etkilemektedir. Bu açıdan bu konu giderek daha önem kazanmakta ve birçok modern iş yerinde, özellikle mutfak ve diyet ünitelerine özel yaklaşımlar yapılmaktadır. İşçinin yetersiz ve dengesiz beslenmesi: - İşçinin üretim hızını düşürür. - Fiziksel gücünü azaltır. - Hastalıklara yakalanma riskini arttırır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, yapılan iştir. İşçinin çalışma koşullarına göre yiyecekleri planlanmalıdır. Gece yapılan işlerde; hemşirelik, doktorluk gibi mesleklerde, gündüzün olduğu gibi gece de, aralıklı olarak besin almak zorunludur. İşçilerin iş yerinde ve dışındaki beslenmesi ayrı ayrı hesaplanmalıdır. İşyerleri beslenmesinde genellikle herkes tarafından sevilen yiyeceklerden ihtiyacını karşılayabilecek miktar kadar verilmelidir. Örneğin ; bir maden işçisinin öğle yemeğinde (yüksek besin değeri kapsayan gıda): - Et, yumurta, kurubaklagiller grubundan 100 gram (proteinden zengin), - Pirinç, makarna, bulgur, un grubundan 60 g (karbonhidrattan zengin), - Sebze ve meyve grubundan 250 g (vitamin, mineral ve posalı gıda), - Süt, yoğurt grubundan 150 g (proteinden zengin, süt ürünleri), - Yağ olarak 40 g (özellikle elzem yağlar alınmalıdır), - Şeker veya tatlı 100 g (kalori gereksinimi, karbonhidrat), - Ekmek 300 g (kalori, karbonhidrat), olarak bulunmalıdır. Öğünler (Kalori ihtiyacının bölünmesi): Sabah; günlük kalorinin 1/5'i (%20),

3 Öğle; günlük kalorinin 2.5/5 (Yarısı = %50), Akşam; günlük kalorinin 1.5/5'i (%30) akşam yemeği olarak bölünür. İşçi aileleri ekonomik koşullarına uygun olarak nasıl beslenmeleri gerektiği konusunda eğitilir. Dengeli beslenme demek, et yemek demek değildir. Besin öğelerinin hepsinden belirli oranlarda almak ve yenilen gıda çeşitlerini arttırmak gereklidir. Yukarıda verilen örnekte gözleneceği gibi, et yerine yumurta ve kurubaklagiller kullanılabilir, veya bunların hepsi az miktarda yiyeceklere katılarak besin değeri yüksek yemek yapılabilir. Terbiyeli çorba, kıymalı nohut yemeği gibi.? Yetersiz ve dengesiz beslenme durumunda işçiler nasıl etkilenirler? Yüksek kalori gerektiren bir işçinin besin kapsamı hakkında bilgi veriniz. İşçinin yemeğinin ekonomik koşullarına göre uyarlaması nasıl yapılmalıdır? Öğünlerin bölünme oranları nasıl yapılmalıdır? 2. SPORCU BESLENMESİ 2.1. Genel bilgiler Belirli bir sporun yapılması durumunda değişik oranda enerji harcanmaktadır. Bu uğraşılar sonucunda fazladan kalori alınmaz ise, zayıflama olacaktır. Bu açıdan spor sırasında yapılan işler iki noktadan da ele alınmalıdır. Günlük işleri yaparken ve spor ile uğraşırken enerji gereksinimleri ayrı ayrı ele alınabilir. Konu değerlendirirken bu hususlara dikkat edilmelidir. Bu ünitede vücudumuzu sağlıklı tutmak için yaptığımız spor (kültür-fizik, aerobik) çalışmaları söz edilmemektedir. Meslek olarak spor yapanlar ele alınmıştır. Sporcuların, yaptıkları spor dallarına göre besin öğeleri, ihtiyaçları değişiktir. Sporcunun yeterli miktarda besin alıp almadığı sık sık vücut ağırlığının tartılması ve yaptığı spora göre ihtiyaçlarının standartlarla karşılaştırılması ile saptanabilir. Vitamin ve mineral desteklemesi yapılması uygundur. Her sporcunun gereksinimi ve durumu kendisiyle karşılaştırılmalıdır. Sporcu kendi kapasitesinin gelişmesi için uğraşı vermelidir

4 Günlük enerji gereksinimi; uğraşı sonunda harcanan enerjiye, antreman dışında harcanan enerjinin eklenmesi ile bulunabilir. Örneğin; orta aktiviteli bir erkek sporcu: - Bazal Kalori olarak; günde 3000 Kal gereksinim duyar. - Spor yapması durumunda: Her gün bir saat futbol oynuyorsa arasında kilokalori (Kalori) alması gerekebilir. Saat başına bazı spor dalları için gerekli ek kalori miktarları aşağıda sunulmuştur: Spor dalı Kalori (Kal=Kilo kalori) Futbol Kal/saat, Kürek Kal/saat, Yüzme Kal/saat, Tenis Kal/saat, Bisiklet Kal/saat, Binicilik Kal/saat, Kayak Kal/saat, Atletizm Kal/saat, Güreş Kal/saat, gereklidir. Bu sporları yaparken yavaş veya hızlı yapmaya göre harcanan enerji oranı farklıdır. Örneğin: saatte 5 Km giden bir bisiklet ile, 35 Km hızla sürülen bir bisiklet, yokuş aşağı inme ile yokuş yukarı çıkma arasında harcanan enerji miktarları çok farklıdır. Günlük besinler genellikle üç öğün alınır. Ancak öğünler çok yüklü olduğunda ara öğünlerde tahin helvası, pekmez, ayran, limonata alınabilir. Terle kaybedilen sıvı ve tuz, değişik içeceklerle alınmalıdır. Gazozlar, meyva suları mineral ve enerji temin ettiğinden tercih edilmelidir. Alkol sinir sistemine etki ettiğinden kullanılmamalıdır. Sporcuyu olumsuz etkiler. Sporcu olan kişi alkol kullanmamalıdır. Alkol ile alınan kalorinin sporcuya yararı olmayacaktır. Ne tip spor yapılırsa yapılsın, sporcunun vücuduna enerji sağlaması için oksijene gereksinimi olacağı ve bunu da akciğerleri ile sağladığı göz önüne alındığında, "sigara kullanan kişi spor yapabilir ancak sporcu olamaz" sonucuna ulaşılmaktadır

5 ? Her sporcunun gereksinimi aynı midir? Spor dallarının saat başı kalori harcamaları ne kadardır? Sıvı, elektrolit ve mineral desteği nasıl sağlanmalıdır? Sporcunun temel ve spor yapması ile alması gereken ek kalori gereksinimlerini açıklayınız. Alkol ve sigaranın spordaki yerini tanımlayınız. 3. YAŞLI BESLENMESİ (GERİATRİK BESLENME) 3.1.Genel Bilgiler 65 yaşının üstündeki kişilerin beslenmeleri özellikler arzetmektedir. Hipertansiyon, damar sertliği, kalp yetmezliği gibi konular, genellikle geriatrik beslenme konularını kapsamaktadır. Bu hastalıklarda söz edilen diyet tedavileri ve yaklaşımları yaşlı beslenmesi içinde kabul edilebilir. 65 yaşından sonraki döneme yaşlılık (geriatri) denilmektedir. Yaşlılıkta pek çok etkenlere bağlı olarak fonksiyonel bozukluklar ortaya çıkar. Hipertansiyon, damar sertliği, kalp yetmezliği, diabet, böbrek yetmezliği bunların başında gelir. Bu hastalıklara yakalanmamak veya yakalanma riskini en aza indirgemek için, beslenme açısından bazı tedbirler alınmalıdır. Bunlardan bazıları; - Vücut ağırlığı normal seviyede tutulmalıdır. Zayıflık ve şişmanlık önlenmelidir. - Diyette; doymuş yağ asitleri içeren katı yağları, tuzu, baharatlı ve ağır, sindirimi zor diğer gıdaları azaltmak veya almamak gerekir. - Fiziksel aktiviteyi azaltmak gerekir. Ancak, vücudun bedensel çökmemesi için, devamlı kültür-fizik gibi düzenli hafif spor yapmak gerekir. - Streslerden kaçınmak, mümkün olduğunca düzenli bir yaşantı sürmek gerekir. Yaşlılıktaki beslenme özellikleri şöyle olmalıdır: - Yaşlılıkta bazal metabolizma hızı azalır. Aktivite azalır. Dolayısıyla enerji ihtiyacı azalır. - Öğün sayısı sıklaştırılmalıdır. Sık ve az yenmelidir. - Sıvı yiyeceklere ağırlık verilip, tuz azaltılmalıdır. - Kalori normal vücut ağırlığını koruyacak kadar olmalıdır

6 - Tad alma, koklama, görme duyuları azaldığından yiyecekler hazırlanırken bu özelliklerine dikkat edilmelidir. Menülerinde hoşa gidecek ve kolay yenebilecek yiyecekler yer almalıdır. - Çiğneme zorluğu olanlara yumuşak gıdalar verilmelidir.? Yaşlı olarak kabul edilen yaş grubu nedir? Yaşlı olanlarda dikkat edilecekler nelerdir? Yaşlılıkta beslenme özellikleri nelerdir? Özet İşçi beslenmesi: İşçinin yetersiz ve dengesiz beslenmesi; üretim hızını, fiziksel gücünü azaltır, hastalıklara yakalanma riskini arttırır. İşçilerin iş yerinde ve dışındaki beslenmesi ayrı ayrı hesaplanmalıdır. Bir maden işçisinin öğle yemeğinde; et, yumurta, kurubaklagiller grubundan 100 g, pirinç, makarna, bulgur, un grubundan 60 g, sebze ve meyve grubundan 250 g, süt, yoğurt grubundan 150 g, yağ 40 g, şeker veya tatlı 100 g, ekmek 300 g bulunmalıdır. Besinlerin seçilmesinde, İşçilerin ekonomik koşulları dikkate alınmalıdır. Öğünlerde kalori bölünmesi; sabah %20, öğle %50, akşam %30 olmalıdır. Sporcu beslenmesi: Sporcuların yaptıkları spor dallarına göre besin öğeleri ihtiyaçları değişiktir. Sporcunun yeterli miktarda besin alıp almadığı sık sık vucut ağırlığının tartılması ile saptanabilir. Günlük enerji gereksinimi; temel enerji gereksinime, uğraşı sonunda harcanan enerjinin eklenmesi ile bulunabilir. Örneğin; orta aktiviteli bir erkek sporcu günde 3000 Kaloriye gereksinim duyar. Her gün 1 saat futbol oynuyorsa arasında Kalori alması gerekebilir. Saat başına bazı spor dalları için gerekli ek kalori miktarları aşağıda sunulmuştur: Spor dalı Kalori (Kal=Kilo kal) : Futbol; Kal/saat, Kürek; Kal/saat, Yüzme; Kal/saat, Tenis; Kal/saat, Bisiklet; Kal/saat, Binicilik; Kal/saat, Kayak; Kal/saat, Atletizm; Kal/saat, Güreş; Kal/saat, gereklidir. Günlük besinler genellikle üç öğünde alınır. Ancak öğünler çok yüklü olduğunda ara

7 öğünlerde tahin helvası, pekmez, ayran, limonata alınabilir. Terle kaybedilen sıvı ve tuz değişik içeceklerle alınmalıdır. Sporcuyu olumsuz etkileyen gıdalar (alkol gibi) ve diğer maddeler kesinlikle alınmamalıdır. Yaşlı beslenmesi: 65 yaşından sonraki dönemdir. Pek çok etkenlere bağlı olarak fonksiyonel bozukluklar ortaya çıkar. Hipertansiyon, damar sertliği, kalp yetmezliği, diabet, böbrek yetmezliği bunların başında gelir. Bazı yaklaşımlar yapılmalıdır. Bunlar; - Vücut ağırlığı normal seviyede tutulmalıdır. - Diyetteki doymuş yağ asitleri içeren katı yağlar, tuz, ve diğer sindirimi zor maddeleri azaltmak gerekir. - Fiziksel aktiviteyi düzenlemek gerekir. - Streslerden kaçınmak gerekir. Yaşlılıktaki beslenme özellikleri şunlardır; 1- Yaşlılıkta enerji ihtiyacı azalır. 2- Sık ve az yenmelidir. 3- Sıvı yiyeceklere ağırlık verilip, tuz azaltılmalıdır. 4- Kalori normal vücut ağırlığını koruyacak kadar olmalıdır. 5- Günlük yemek listelerinde, hoşa gidecek ve kolay yenebilecek yiyecekler yer almalıdır. 6- Çiğneme zorluğu olanlara yumuşak gıdalar verilmelidir. Değerlendirme Soruları 1. Yanlış olan cümleyi işaretleyiniz. A) Yetersiz ve dengesiz beslenen bir işçinin ürettiği işin verimi düşük olacaktır. B) İşçinin günlük kalori gereksiniminin %20'si kahvaltıdan, %50'si öğle yemeğinden, %30'u akşam yemeğinden sağlanmalıdır. C) Dengeli yemek yemek et yemek anlamında değildir. Bu nedenle et yerine yumurta, kurubaklagiller verilebilir. D) Gece yapılan işler içinde gündüz çalışılması gibi işçinin yemek yemesi gerekir. E) Yemek yedikten sonra sindirim sırasında ağırlık çökmesi nedeniyle iş yaparken yemek yenilmemelidir

8 2. Yanlış olan cümleyi işaretleyiniz. A) Her gün 1 saat tenis oynayan bir kişi besinine Kalori eklemelidir. B) Spor yaparken yavaş veya hızlı yapmaya göre alınacak kalori miktarı değişmektedir. C) Günlük öğünlerin kalori kapsamları çok fazla olduğu için ara öğünlerde kalorisi yüksek besinler verilmelidir. D) Sporcunun sigara kullanması söz konusu olamaz. E) Güreş yapan bir sporcunun kalori gereksinimi binicilik sporu yapana göre daha yüksektir. 3. Yanlış olan cümleyi işaretleyiniz. A) 65 yaşın üzerindeki kişilere yaşlı denilmektedir. B) Yaşlılarda zayıflık ve şişmanlık önlenmelidir. C) Yaşlılarda ağır spordan kaçınmalı, ancak düzenli hafif spor yapılmalıdır. D) Yaşlılıkta bazal metabolizma hızlanır. E) Yaşlıların besinlerinden doymuş yağları (tereyağ) azaltmak veya kaldırmak gerekir. Kavram Dizini Geriatri : 65 yaşın üstündeki kişilerle ilgilenen tıp bilim dalı. Yumuşak gıdalar : Su oranı yüksek sulu gıdalar (muhallebi gibi). Başvurulacak Kaynaklar BAYSAL, A.; Beslenme. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, BAYSAL, A., GÜNEYLİ, U., BOZKURT, N., KEÇECİOĞLU, S., AKSOY, M.; Diyet El Kitabı. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, DİYETİSYENLER DERNEĞİ; Besinlerin Bileşimleri. Türkiye Diyetisyenler Derneği Yayını, Ankara, GUYTON, A.C.; Textbook of Medical Physiology. W.B. Saunders Company, Philadelphia,

9 NOYAN, A. ; Fizyoloji ders kitabı. 5. Baskı, Ankara, SELBACHER, K.J., ADAMS, R.; Harrison's Principles of Internal Medicine. 12 th Edition by Mc Graw Hill Book Company, SENCER, E.; Beslenme ve Diyet. İstanbul, WYNGAORDEN, J., SMITH, L.H.; Cecil Textbook of Medicine. 18 th Edition by WB Saunders Company,