1002 BURDUR EĞİTİM FAKÜLTESİ BEDE EĞİTİMİ VE SPOR BÖLÜMÜ ÖĞRECİLERİİ BESLEME-AKTİVİTE DÜZEYLERİİ BELİRLEMESİ Kemal FİLİZ * Kadir PEPE ** ÖZET Araştırmaya, Beden Eğitimi ve Spor Bölümü 3. sınıfında okuyan 28 erkek 13 bayan toplam 41 öğrenci katılmıştır. Öğrenciler, 10 gün süreyle aldıkları yiyecek ve içecekler ile yaptıkları aktiviteler, kendileri tarafından listelenerek ayrı ayrı kaydedildi. Bu süre içinde besinlerden alınan kalori ile aktivite sonucu kaybedilen kalori hesaplanarak karşılaştırıldı. Sonuç olarak, her iki grubun 10 günlük süre sonunda gıdalardan aldığı kalori ortalaması, aktivite sonrası harcadığı kalori ortalamasından daha az bulunmuştur. Bu süre içinde erkekler 0.564 kg, bayanlar ise 1.870 kg kaybetmişlerdir. İstatistik olarak, ölçümlerin aritmetik ortalaması, ortalamalara ait fark ile yüzdelik değerleri hesaplandı. Anahtar kelime: Beslenme, aktivite, kalori, bazal metabolizma. GİRİŞ VE AMAÇ Beslenme, Yaşamın vazgeçilmezleri arasında yer alan, bir ihtiyaçtır 4. İnsanın büyümesi, hayatını idamesi, koruması ve sağlığını sürdürmesi için besin kaynaklarından faydalanmasıdır 1,3,7,9,14. Yiyeceklerden alınan besin öğeleri, sindirim sisteminden geçerek vücutta büyüme, gelişme, doku onarımı, enerji üretimi ve kontrol mekanizması için kullanılır 18,27. Doğru ve dengeli alındığında, zararlı değildir. Dengesiz ve yetersiz alındığında kilo kaybına ve marazi durum meydana gelirken; fazla alındığın zaman ise şişmanlık yapmanın yanında, hastalıklara davetiye çıkarır, performansı kısıtlayıcı etkisi olur. Sporcunun performansı, doğru ve dengeli beslenmeye bağlıdır 25,5,13,30,10,31. Sporcu beslenmesinin iki temel amacı vardır. Birincisi, sporcunun genel sağlığını iyileştirmek, ikincisi, sporcunun performansını artırmak 9. Metabolizma, yiyeceklerden elde edilen enerji oluşumu ve harcamasına denir. İstemli hareketlerden ( iskelet - kas sistemi ) istemsiz hareketlere ( iç organlar beyin kalp, sinir sistemi, solunum, boşaltım, dolaşım sistemine ) kadar fonksiyonları için enerjiye ihtiyaç vardır. Enerji, bilimde bir iş yapabilme yeteneği olarak ifade edilir. Birimi kaloridir 9,14. Termodinamik kanununa göre var, olan enerji yok edilemez ancak başka bir forma dönüştürülebilir 9,14,2,6,7,8. Organizmadaki ısı artışını kalorimetre denilen bir aletle ölçülür. Kalorimetrenin içerisindeki suyun sıcaklığını 1 0 C artışı 1 enerjiye eşittir. Enerji ihtiyacı yaş, boy, kilo ve cinse göre farklılık gösterir 15,16. ormal bir insanın günlük enerji gereksinimi 2000 2500 dir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü ile Dünya Sağlık Örgütünce belirlenen kişinin günlük çalışma durumuna göre enerji harcaması belirlenmiştir. Buna göre 50 kg ağırlığında olan bir bayan öğrencinin günlük enerji gereksinimi hafif iş yaptığı düşünülürse 1975 dir 27. Aynı kuruluşlar, 18-30 yaş grubu bayanların orta üstü aktivite için günlük kg başına 42 iken, aynı gruba dâhil erkeklerin kg başına günlük enerji harcaması 47 dir 18. * Yrd.Doç.Dr., Gazi Üniversitesi, Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu ** Öğr.Gör.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Burdur Eğitim Fakültesi, Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenliği
1003 Sporcuların enerji ihtiyacı iklim değişikliğine, mesleki etkinliğine, yaş, cinsiyet, ağırlığına, hastalık ve sakatlığına, antrenman koşullarına ve spor biçimine göre değişmektedir. Ayrıca, ülkeden ülkeye göre de enerji gereksinimi değişiklik gösterdiği gibi, aynı ülkedeki antrenörlerin antrenman programına göre de, değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin, 65 kg gelen orta mesafe koşucusunun günlük enerji gereksinimi ortalama 4887 iken, daha az yoğunlukta 3620, daha yoğun antrenmanda 6000 ye çıkabilmektedir 27. 11 19 yaş arasındaki sporcuların günlük enerji gereksinimi kg başına 35 54 arasında değişmektedir. Buna göre, günlük ortalama enerji gereksinimi 3000 4000 dir. Bireyin günlük enerji gereksinimi, bazal metabolizma hızı, günlük aktivitesi ve besinlerin termik etkisi eklenerek hesaplanır. Bazal metabolizma, kişinin yemek yedikten 12 saat sonra dinlenirken harcadığı enerji miktarını gösterir. Hesaplama 6 12 dak lık sürede harcanan oksijen miktarının ölçülmesi ile bulunur. Bazal metabolizma hızı, kişinin günlük tükettiği enerjinin %75 ine yakın olduğu araştırmalarla bulunmuştur. Bazal metabolizma hızını yaş, cinsiyet 32, vücut yapısı, beslenme durumu, vücut ve ortam ısısı 3,17,25, hormon al yapısı, egzersiz ve şiddeti 17,25,32,33 etkilemektedir. Çocuk büyüme çağındayken, doku yapımı hızlanması dolayısıyla daha fazla enerji gerektirdiğinden bazal metabolizması hızlanır. Yaş ilerledikçe, bu hız düşmeye başlar. Bayanların metabolizma hızı, erkeklerden düşüktür. Sıcaklığın 30 derecenin üzerinde, her 1 derece yükselmesiyle, enerji ihtiyacı % 5 artmaktadır 18. Beden Eğitimi ve Spor Bölümünde (BESB) okuyan deney grubu öğrencilerin, bazıları aktif olarak kulüplerde spor yaparken, hepsi okulundaki uygulamalı derslere girmektedir. ormal öğrencilere göre, daha fazla aktivitelere katılmakta ve dolayısıyla enerji harcamaktadır. Sporcu beslenmesi, sporun var olduğundan beri önemini hiç kaybetmemiştir 26,29,10. Çağımızda, performanslarını arttırıcı özelliğinden dolayı, daha bilimsel koşullarda beslenme uygulanmaktadır 5,13,30. Bu çalışmanın amacı, BESB de okuyan öğrencilerin beslenme alışkanlıkları doğrultusunda yiyeceklerden aldıkları kalori ile aktivite sonucunda kaybettikleri kalori arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. MATERYAL VE METOT Kişinin günlük enerji gereksinimi ve enerjiye dönüşümü için çeşitli hesaplama yöntemleri vardır. Bunlardan biride kayıt yöntemidir. Denek olarak, Beden Eğitimi ve Spor Bölümü 3. sınıfında okuyan 28 erkek, 13 bayan olmak üzere 41 öğrenci alınmıştır. Öğrenciler kendilerine açıklanan protokol gereği, ilk günü çıplak olarak tartıldılar ve 10 gün boyunca yedikleri ve içtikleri ( su hariç ) ile günlük yaptıkları her aktiviteyi dakika cinsinden hazırlanmış standart formlara kaydedildi. Denekler, sürenin bitiminde tekrar çıplak olarak tartıldılar. Besinlerden alınan kaloriler, uluslararası standartlaştırılmış tabloların yiyecek ve içecek değerleri yardımı ile hesaplandı. Ayrıca yiyeceklerin, % 10 termik etkisi eklendi. Her günün, besin ve aktivite değerleri ayrı bulundu. Bu sürede, alınan ve kaybedilen enerji, ilk ve son tartı sonrası durum ile karşılaştırıldı. Deneklerin, kilo alıpverme durumları tespit edildi. Her deneğin, bazal metabolizması aşağıdaki formülle hesaplanarak bayan ve erkek için, ortalamaları ayrı ayrı bulunarak kaydedildi. Formül: 1 Bazal metabolizma 25,21. Erkekler için, BM = 66,5 * (13,75 * A) + ( 5,03 * B ) ( 6,75 * Y ) Bayanlar için, BM = 65,5 * ( 9,56 * A ) + ( 1,85 * B ) ( 9,68 * Y ) A: Vücut ağırlığı, B: Boy uzunluğu (cm ), Y: Yaş ( yıl ) Formül: 2 Toplam Harcanan Enerji 25. THE = Isı haline dönüşen enerji + İş haline dönüşen enerji + Depo edilen enerji Deneklerin yaş, boy ölçümleri alındı. İstatistiksel olarak aritmetik ortalama, standart sapma, yüzdelik değerleri ile ortalamalar arası farklar hesaplandı. 28 BULGULAR Yaş ( yıl ) 21,1± 1,541 Boy ( cm ) 174,38 ± 6,338 İlk kilo 68,843 ± 8,562 Son kilo 68,279 ± 7,670 Kilo farkı Bes.alınan enerji ( ) Aktiv. ver. en. ( k.ka ) Fark BME Ort. - 0,564 38364 43474 5110 1702 Tablo 1. Erkek Deneklerin Fiziksel Ölçümleri İle Yiyeceklerden Alınan ve Aktivite Yoluyla Verilen Enerji Sonuçları
1004 Erkek deneklerin ilk ve son tartıları arasında 10 gün içinde toplam 0.564 kg kilo kaybı olduğu bu da 5110 civarında olduğu kaybedilmiştir. Besinlerin enerjiye dönüşümü esnasındaki % 10 termik etkisi besinlerden alınan enerjiye, Bazal Metabolizma Enerjisi ( BME ) ise aktivite yoluyla verilen enerjinin üzerine eklenerek bulunmuştur. 13 Yaş ( yıl ) 20,4 ± 1,266 Boy ( cm ) 165,28 ± 6,479 İlk kilo 55,871 ± 5,515 Son kilo 54,001 ± 4.873 Kilo farkı Bes.alınan Enerji ( ) Aktivi. Ver.en. ( ) Fark BME Ort. - 1,866 24316 35775 11459 1376 Tablo 2. Bayan Deneklerin, Fiziksel Ölçümleri İle Yiyeceklerden Aldıkları ve Aktiviteler Yoluyla Kaybettikleri Enerji Sonuçları. Bayan deneklerin fiziksek ölçümlerinin yanında, ilk ve son tartı arasındaki farka bakıldığında, 10 gün içinde 1,866 kg kaybettikleri görülmüştür. Besinlerden alınan enerjiye % 10 termik etkisi eklenerek toplam 24316 karşılık, bu süre sonunda aktivite yoluyla kaybedilen enerjiye, Bazal Metabolizma Enerjisi eklenerek 35875 olduğu bulunmuştur. Kilo Enerji Cinsiyet Alma Verme Alma Verme 28 1 27 5 23 Erkek % 4 96 18 82 13 2 11 2 11 Bayan % 15 85 15 85 Tablo 3. Erkek ve Bayan Deneklerin, Kilo ve Enerji Alıp-Verme Durumları. 10 günlük ölçüm sonuçlarına göre 28 erkekten 27 i ( % 96 sı ) kilo verirken, bir kişi ( % 4 ü ) kilo almış. Yine erkeklerden 5 kişi fazla kalori ( % 18 i ) alırken, 23 ü ( % 82 si ) ise kalori vermiştir. Bu durum bayanlarda 13 e karşılık 2 si ( % 15 ) kilo alırken, 11 i ( % 85'i ) vermiş. Yiyeceklerden aldıkları kaloriye bakıldığında 2 i ( % 15 i ) fazla kalori alırken, 11 i ( % 85 i ) kalori kaybına uğramıştır. TARTIŞMA VE SOUÇ Beslenme, bilinçli bir doyumu gerektiren, geçiştirilemez ve vazgeçilemez bir ihtiyaçtır 19. İlke olarak kişinin yaşına, cinsiyetine, çalışma koşullarına ve özel durumuna göre besin öğelerini yeterli miktarda, alışkanlıklara ters düşmeyecek, sağlığa zarar vermeyecek şekilde pişirilerek, günde 3 5 öğünde tüketilmelidir 21,12. Sporcuların normal insanlardan farklı olarak, günlük vücudun enerji rezervini yüksek tutmak gerektiği 22, aksi takdirde egzersiz esnasında kandaki glikoz seviyesi hızla düşeceğinden hipo-glisemiye ( düşük kan şekeri ) neden olur, bu da performansı olumsuz yönde etkiler. Spor yaparken, yeterli kas kasılmasının sağlanabilmesi ve sürdürülebilmesi için, kalsiyum seviyesini 600 mg civarında tutmak gerektiği, araştırmalarla bulunmuştur 10,23. Üniversite çağında günde 2 2,5 saat spor yapan gencin, ortalama 4000 enerji alması gerekir. Bunu, en az üç öğün dengeli beslemeyle karşılamalıdır 24. Sporcunun vücut yüzeyi, kilo ve aktivite yoğunluğuna bağlı olarak enerji ihtiyacı değişmektedir 19,20. Spor türlerine göre, vücut ağırlığının kg başına saatteki enerji harcaması, bazı spor dalları için şöyledir 28. Yürüyüş 4,8./saat/kg. Kros için 9,8 k kal./saat/kg. Sprint koşusunda 9,8 /saat/kg. Jimnastik sporunda 3,9 /saat/kg. Basketbolda 8,3 /saat/kg. Güreşte 12 /saat/kg. Hentbolda 8,3 /saat/kg. Futbolda 7,9 /saat/kg. Voleybolda 3 /saat/kg. Yüzmede 10,1 /saat/kg. Masa tenisinde 4 /saat/kg. Günlük çalışma durumlarına göre, kg. başına saatte harcanan enerji standardı ise şöyledir 14,28. A. hafif iş ( oturarak çalışma, yürüme ) için, bayanlarda 36 /saat/kg, erkeklerde 42 /saat/kg. B. orta iş ( ev, bahçe işleri ve yürüme ) bayanlar için 40 /saat/kg, erkekler için 46 /saat/kg. C. orta iş ( ayakta çalışma, yürüme ) bayanlarda 47 /saat/kg. erkeklerde 54 /saat/kg. D. ağır iş ( inşaat işi, yük taşıma v.b ) bayanlarda 55 /saat/kg, erkeklerde 62 /saat/kg dır.
1005 Erkeklerin yaş ortalaması 22,1 ± 1,541 yıl, boy ortalaması 174,38 ± 6,338 cm. İlk tartıldıkları ağırlıkları ortalaması 68,843 ±8,562 kg, son tartıları ortalaması 68,279 ±7,670 kg, ilk tartı, son tartıdan az olduğu için, bu süre içinde erkekler 0,564 kg. kaybettikleri bulunmuştur. Besinlerden alınan günlük enerji 3836 iken, aktivite sonucu kaybedilen günlük enerji 4347 dir ( bazal metabolizma yoluyla kaybettikleri günlük enerji ortalaması 1702 ± 131 ile yiyeceklerin % 10 termik etkisi de eklenmiştir ). Kalori farkı 5110 dir. Besinlerden alınan enerji, aktivite yoluyla kaybedilen enerjiden az olduğu için, öğrenciler kilo kaybetmişlerdir. Bulunan 5110 farkı, kaybedilen 0,564 kg dan kaynaklanmaktadır. ( Tablo.1 ) Bayan öğrencilerin yaş ortalaması 20,4 ± 1,266 yıl, boy ortalaması 165,28 ± 6,479 cm, ilk tartı ortalaması 55,871 ± 5,515 kg, son tartı ortalaması 54,001 ± 4,873 kg, ilk tartı son tartıdan ortalama 1,866 kg fazla çıktığından bu süre içinde öğrenciler ortalama, bu kadar kilo vermişlerdir. Besinlerden aldıkları günlük ortalama enerji 2432, aktiviteler sonucu verdikleri enerji 3578 dir. Aktivite sonucu harcadıkları enerji 1146 fazla olduğundan, kilo verme karşılığı olarak ortaya çıkmıştır. ( Tablo. 2 ) Bu süre içinde erkeklerden bir kişi ( % 4 ) kilo alırken, 27 kişi kilo ( % 96 ) vermiş. Yine aktivite sonucu verilen enerjiye göre, besinlerden alınan enerjiyi 5 kişi ( % 18 ) fazla alırken, 23 kişi ( % 82 ) enerji kaybetmiştir. Bayanlarda, 2 kişi ( % 15 ) kilo alırken, 11 kişi ( % 85 ) kilo vermiştir. Dolayısıyla 2 bayanın ( % 15 ) enerjiyi fazla aldığı, 11 inin ( % 85 ) enerji verdiği bulunmuştur. Bayanların bu süre içinde kilo vermeleri nedeniyle, enerji kaybı meydana gelmiştir. ( Tablo. 3 ) Araştırma sonucuna göre, erkek ve bayan öğrencilerin kilo verdikleri bunun paralelinde enerji kaybettikleri bulunmuştur. Filiz 11, 40 erkek güreşçi üzerinde yaptığı araştırmada günlük ortalama 3521 enerji aldıklarını, bazal metabolizmanın enerji harcaması ortalaması 2023 bulmuştur. Bu sonuçla karşılaştırıldığında erkeklerin öğrencilerin daha fazla enerji aldıkları görülmüştür. Güreş sporu yapanların, fazla kilo almamak için yeme ve içmelerine dikkat etmeleri nedeniyle az kalori aldıkları, kilolarını devamlı kontrol altında tuttuklarını için düşük çıktığını söylenebilir. Sonuç olarak, Beden Eğitimi ve Spor Bölümünde okuyan bayan ve erkek öğrencilerin ölçümler boyunca, az da olsa kilo kaybettikleri, yiyeceklerden aldıkları kaloriler ile aktivite yoluyla kaybettikleri kalori arasında, bilinçli olmasalarda denge kurmaya çalıştıklarını kabul edebiliriz. Kaynaklar 1. Alpar, R.: ( 1987 ), Yüzücü Beslenme El Kitabı, Yüzme, Atlama ve Sutopu Fed. Yayını, o:2, Ankara. 2. Astrand, P.O., Rodalh, K.: ( 1986 ), Texbook of Work Physiology: Physiological Bases of Exercise, Mc. Graw Hill Book Company, U.S.A. 3. Baysal, A.: ( 1993 ), Genel Beslenme, Hatipoğlu Yayınları, 8. baskı, Ankara 4. Baysal, A.: ( 1984 ), Beslenme, Hacettepe Üniversitesi Yayınevi, A:13, Ankara. 5. Bulduk, S.: 8 1992 ), Beden Eğitimi ve Spor Bölümünde okuyan Öğrencilerin Beslenme Alışkanlıkları, H.Ü. Spor Bilimleri 11. Ulusal Kongre Bildirileri Kitabı, H.Ü, S.B. ve T.Y.okulu Yayını, o: 3, sh:361, Ankara. 6. Çimen, O.: ( 1996 ), Enerji ve Enerji Sistemleri, G.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, yayınlanmamış araştırma semineri. 7. Devries, H.A.: ( 1986 ), Physiology of Exercise for Physical Education and Athleties, WMC Brown Puhlishers, Oıwa. 8. Edholm, O.G., Weiner, J.S.: ( 1991 ), The Principles and Practice of Human Physiology Academic Pres, London. 9. Ergen, E. Ve diğ.: ( 1993 ), Spor Fizyolojisi, Anadolu Üni. Yayını, o:584, Eskişehir. 10. Ersoy, G.: ( 1968 ), Sporcu Beslenmesinde Yeni Görüşler, Bilim ve Teknik, Cilt: 23, sayı: 216, Ankara.
1006 11. Filiz, K.: ( 1992 ), Güreşte Enerji İhtiyacı ve Hesaplanması, H.Ü. Spor Bilimleri 11. Ulusal Kongre Bildirileri, H.Ü.S.B. ve T. Yüksekokulu Yayını, o: 3, sh: 379, Ankara. 12. Filiz, K.: ( 2004 ), G.Ü. Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulunda Okuyan Öğrencilerin Barınma ve Beslenme Durumlarının Araştırılması, G.Ü. Kırşehir Eğitim Fakültesi, Cilt: 5, sayı: 2, sh: 225-234, Kırşehir. 13. Filiz, K.: ( 1991 ), Güreşte Enerji Kullanımı, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, sh: 208, Ankara. 14. Fox, E., et all.: ( 1988 ), The Physicological Basis of Physical Education and Athletics, 4th Edition, Saunders Collage Publishing, Philadelphia. 15. Glatzel, A.: ( 1973 ), Tabulae Diateticae Aesopus Wiesbaden, Germany. 16. Glatzel, A.: ( 1973 ), Verhalten Sphysiologie der Ernahrung, Urban & Schwarzenberg, Munichen, Germany. Vile. 17. Ganong, F.W.: ( 1995 ), Tıbbi Fizyoloji, Barış Kitabevi, ( Çeviri Editörü: A. Doğan ). İstanbul. 18. Güneş, Z.: ( 1998 ), Sporcu Beslenmesi, Bağırgan Yayınevi, sh: 9, Ankara. 19. Gürman, M.: ( 1963 ), Spor ve Beslenme, Creff, A.F., L ( Çev ), La Table Ronde, 40, 286, Rue Paris 20. Hultman, E.: ( 1988 ), Dietary Intake And Exercise Capacity. utrition Metabolism And Physical Exercise, Proc. Sym. Charles University Pregue, 15. 21. Kalyon, T.A.: ( 1994 ), Spor Hekimliği, 2. Baskı, GATA Basımevi, Ankara. 22. Kasap, G.: ( 1986 ), Spor ve Beslenme, Milli Eğitim Basımevi, Yayın no: 28, sh: 9, Ankara. 23. Kasap, G.: ( 1983 ), Sporcu Beslenmesi El Kitabı, Teknik Yayınevi, o: 4, Sayı: 16, Ankara. 24. Köksal, O.: ( 1972 ), İnsan Gücü Yetiştirmede Beslenme, Sporda İnsan Gücü Geliştirme Sempozyumu, B.T.G.M. Eğitim Yayını, o: 1, Güven Matbaası,48, Ankara. 25. oyan, A.: ( 1993 ), Yaşamda ve Hekimlikte Fizyoloji, 8. Baskı, Ankara. 26. utrition Review: ( 1975 ), PAO/WHO Handbook on Human Mutritional Repuirements, 117. 27. Paker, H.S.: ( 1996 ), Sporda Beslenme, Gen matbaacılık Ltd.Şti., 3. Baskı,sh: 2, Ankara. 28. Paker, S.H.: ( 1989 ), Sporda Beslenme, Ankara. 29. Raanson, R.: ( 1973 ), utrition Guidelines for Athletic Journal, 53:66. 30. Rogorkin, V.A.: ( 1972 ), Some Aspects of Athletes utrition, Physical Fitness and Health, University Park Pres,7:119. 31. Tamer, K., Zorba, E., Baltacı, G.: ( 1991 ), O.D.T.Ü. İngilizce Hazırlık Okulu Erkek Öğrencilerinin Çeşitli Fizyolojik Özellik ve Kapasitelerinin Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi, Spor Hekimliği Dergisi, 26 ( 3 ), 87-92. 32. Wilmore, J.H., Costill,D.L.: ( 1994 ), Physiology of Sport and Exercise, Human Kinetics, 303-308, U.S.A. 33. Zorba, E.: ( 1999 ), Herkes İçin Spor Ve Fiziksel Uygunluk, G.S.G.M. Eğitim Dairesi Basımevi, Yayın no: 149, sh: 204, Ankara.