AZERBAYCAN BANKACILIK SİSTEMİNİN FİNANSAL ANALİZİ: 2006-2011

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- ECONOMICS AND ADMINISTRATION 2013. Volume 1, Number 1 Pages 75-83 UOT 336.71 AZERBAYCAN BANKACILIK SİSTEMİNİN FİNANSAL ANALİZİ: 2006-2011 Qahir MİKAYILOV, Şəhriyar MUXTAROV Qafqaz Üniversitesi Bakü / AZERBAYCAN qmikayılov@qu.edu.az, smuxtarov@qu.edu.az ÖZET Bağımsızlığının ilk yıllarında bir yandan siyasi istikrazsızlık, diğer yandan savaş olması Azerbaycan ekonomisini kaosa sürüklemiştir. 1994 yılında siyasi istikrar sağlandıktan sonra yürütülen ekonomik istikrar politikaları ekonominin hızla gelişmesine neden olmuştur. Ekonominin temel taşlarından olan bankacılık sektörü yapılan yasal düzenlemeler sonucu hem gelişmiş, hem de reel sektörün gelişmesinin önemli aktörlerinden olmuştur. Bankacılık sektöründe güven diğer sektörlere göre daha önemlidir. Bu çalışmada sağlanan ekonomik gelişmelerin sürdürülmesini sağlayacak bankacılık sektörünün son altı yıldaki mali durumu analiz edilmiştir. Analizde sektörün bilânço büyüklükleri ve finansal oranları incelenmiştir. Yapılan analizler sonucu bankacılık sektörünün ekonomik gelişmeye paralel olarak sağlıklı geliştiği tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Bankacılık, finansal analiz, finansal oranlar, karlılık, Azerbaycan bankacılık sistemi. FINANCIAL ANALYSIS OF AZERBAIJAN BANKİNG SYSTEMI: 2006-2011 ABSTRACT During the first years of independence, both political instability and Armenian hostile invasion brought about deep recession for the Azerbaijan economy. After obtaining political stability in 1994, with implementing the relevant policies economy started to recover. One of the main cornerstones of the economy, banking sector, as a result of adequate the legal steps, not only developed but also provide strong ground for the real sector for developing. Confidence in banking sector is relatively more important. As banking sector is crucial for sustainability of already gained economic development, in this study, last six years of financial situation of the banking sector is analyzed. On the analysis, balance sheet volumes and financial ratios have been investigated. As a conclusion of this research, it has been determined that with the economic development banking sector expands in healthy direction. Key Words: Banking, financial analysis, financial ratio, profitability, The banking system of Azerbaijan. AZƏRBAYCAN BANK SİSTEMİNİN MALİYYƏ ANALİZİ: 2006-2011 XÜLASƏ Müstəqilliyin ilk illərində bir yandan siyasi stabilliyin olmamması, digər yandan Qarabağ müharibəsi Azərbaycan iqtisadiyyatını xaosa sürükləmişdir. 1994-cü ildə siyasi sabitlik əldə edildikdən sonra həyata keçirilən iqtisadi sabitlik siyasətləri iqtisadiyyatın sürətlə inkişafına səbəb olmuşdur. İqtisadiyyatın ən önəmli qismini meydana gətirən bank sektoru qanundakı dəyişikliklər nəticəsində həm təkmilləşmiş,həm də real sektorun inkişafına töhvə vermişdir. Bank sektoruna olan etimad digər sektorlara nisbətən daha əhəmiyyətlidir. Bu çalışmada iqtisadi inkişafı davam etdirəcək bank sektorunun son altı ayda maliyyə vəziyyəti analiz edilmişdir. Analizdə sektorun balans böyüklükləri və maliyyə əmsalları araşdırılmışdır.edilən analizlər nəticəsində bank sektorunun iqtisadi inkişafa paralel olaraq sağlam şəkildə böyüdüyü müəyyən olmuşdur. Açar Sözlər: Bank, finans analizi, malyyə uçot dərəcəsi, mənfəətlilik, Azərbaycan bank sistemi. Giriş Ülke ekonomisinin önemli bir kısmını bankacılık sektörü oluşturmaktadır. Bu nedenle bankacılık sektöründeki başarı ve gelişmeler iktisadi gelişmeyi doğrudan etkilemektedir. Dünyada yapılan bazı çalışmalarda genel olarak bankacılık sektöründeki başarısızlıkların ülke ekonomilerindeki makroekonomik çevrenin zayıf olduğu dönemlerde ortaya çıktığını göstermektedir. Dolayısıyla bankacılık 75

Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov sektöründe gösterilen performansın düşük veya yüksek olması tüm iktisadi birimler açısından önemlidir. (Duman ve Unsal, 2005, s.1.) Kendilerine özgü misyonları olması ile beraber genellikle, diğer ticari işletmeler gibi kar sağlama amacı ile faaliyette bulunan bankaların geçmiş verileri incelenerek geleceğe yönelik planların yapılması için, finansal analiz edilmesi en yaygın ve anlamlı yoldur. Çalışmanın iki belirgin boyutu vardır. Birincisi, teorik olarak Azerbaycan bankacılık sektöründeki gelişmeleri araştırmak, ikinci ise, sektörün son 6 yıllık finansal analizini yapmaktır. 1. Azerbaycan'da Bankacılık Sistemi Merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçen ekonomilerdeki ilk düzenlemeler bankacılık alanında olmakta ve bu ekonomiler tek banka sisteminden iki kesimli banka yapısına geçmektedirler. Azerbaycan da benzer bir yol izlemiş, serbest piyasa ekonomisine geçme yolundaki en önemli adımlardan birisini oluşturan bankacılık ve merkez bankacılığı konusundaki düzenlemeleri geciktirmeden yürürlüğe koymuştur. Bununla da birinci kesimde merkez bankası, ikinci kesimde ise ticari bankaları olmakla beraber iki kesimli banka sistemi oluşmuştur. (Akdiş, www. kisi.gediz.edu.tr,14.10.2011) Yeni oluşmuş Azərbaycan banka sisteminin yapısı Azerbaycan Cumhuriyet Merkez Bankası (ACMB), Bankalararası Döviz Piyasası, devlet ve özel bankalardan teşkil olunmaktadır. Şekil 1. Azerbaycan Bankacılık Sektörünün Yapısı Kaynak: www.cbaz.az, (26 Eylül 2011) 1.1. Merkez Bankası 18 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti, daha bağımsızlığını elde etmeden 25 Mayıs 1991 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Ekonomik Bağımsızlığının Esasları Hakkında Kanun la bankacılık sistemi ve merkez bankacılığı ile ilgili hukuki alt yapıyı oluşturmuştur. Bu kanunda bağımsız bankacılık sistemi, milli paranın tedavülü, merkez bankasının yetkileri ve statüsü belirlenmiştir. Buna göre merkez bankası; para tedavülü, kredi ve döviz işlemleri konusunda devlet politikasını yürüten, bankacılık faaliyetlerini düzenleyen bir üst emisyon idaresi olarak tanımlanmıştır. (Aras, 2006, s.17) Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında, bankacılık sisteminin gerekli oluşumu sağlayamamasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü bir kontrol ve denetim uygulaması da olmamıştır. Hukuki boşluklardan yararlanan banka sayısı hızla artmıştır. Kurulan bu bankalar genellikle spekülatif faaliyetlerde yoğunlaşmışlardır. 11 Şubat 1992 tarihli Cumhurbaşkanı fermanıyla Sovyet döneminden kalma Sanayi ve İnşaat Bankası ile Tarım ve Sanayi Bankası yerine Azerbaycan Merkez Bankası oluşturulmuştur. 7 Ağustos 1992'de merkez bankası kanunu kabul edilmiştir. 1 Ocak 1994'te Manat ülkenin tek ödeme aracı olarak ilan edilmiştir. (Memmedov, 1997, s.12) 12 Kasım 1995'de kabul edilen ilk anayasanın 19. maddesinde paraların tedavüle bırakılması veya tedavülden çıkarılması hukukunun merkez bankasına ait olduğu bir kez daha tasdik edilmiştir. Böylece 1992'de kurulan merkez bankası 1995 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. Finans dünyasında gelişen yeniliklere uyum sağlamak, ortaya çıkan ihtiyaçları karşılamak amacıyla 26 Aralık 2002'de yeni ferman imzalanırken, bunun esasında 10 Aralık 2004'de merkez bankası hakkında kanun yürürlüğe girmiştir. 12 Fasıl ve 66 maddeden ibaret olan yeni kanun, merkez bankasının hukuki du- 76

Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011 rumunu, maksat ve fonksiyonlarını, devlet kurumları arasındaki yeri ve rolünü daha kesin olarak belirlemektedir. Ayrıca bankanın sorumlulukları ve faaliyetlerini yerine getirirken şeffaflığı arttırıcı önemli mekanizmalar dikkate alınmaktadır. (Aras, 2006, s.18) Yeni kanun, para ve kur politikalarının belirlenerek hayata geçirilmesi, ödeme sisteminin düzenlenerek geliştirilmesi, bankacılık denetimlerinin başlatılması, devletin uluslararası altın ve döviz rezervlerinin idare edilmesi gibi merkez bankasının yerine getirdiği fonksiyonlarda etkinlik sağlayıcı imkânlar oluşturmuştur. 30 Mart 2004'de yürürlüğe giren Bankalar Yasası'nda da uluslar arası standartlara uyulmaya çalışılmıştır. Bir yandan Basel prensiplerine tam uyum sağlanmaya çalışılırken, diğer yandan ülke bankacılığının itibarını arttırıcı yeniliklerle mevduat ve kredi sahiplerinin çıkarlarının daha iyi korunmasına zemin hazırlanmıştır. 1.2. Ticari Bankalar Haziran-Temmuz 1996'da kabul edilen yeni yasalarla ülkede bankacılık sisteminin çağdaşlaştırılması ve kredi teşkilatlarının geliştirilmesi imkanı oluşturulmuştur. Yeni yasaya göre, bankacılık sisteminin gelişmesi için, yeni bankaların kurulması ve eski bankaların faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için asgari sermaye şartı öngörülmüştür. Merkez Banka'nın 23 Aralık 1997 tarihli ve 010/991 sayılı resmi yazısında bankaların asgari sermayesinin 2001 yılına kadar 5.000.000 dolara yükseltilmesi öngörülmüştür. Günümüzde hem faaliyette olan, hem de yeni açılacak bankalar için söz konusu rakam, asgari sermaye şarttır. Serbest piyasa ekonomisinde bankaların yapması gereken tüm fonksiyonlar Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bankacılık mevzuatında dikkate alınmıştır. Faaliyette bulunan ticari bankalar mevzuat belirtilen tüm fonksiyonları yapmaktadırlar. (Mihmandarlı, 1993, s.25) Aralık 2011 itibariyle 1 devlet, 43 ( 20 yerli ve 23 yabancı) özel sermayeli toplam 44 banka ve 666 şube bulunmaktadır. 1.2.1. Devlet Bankaları Azerbaycan'da devlet ihtisas bankaları ilk olarak 1988 yılından itibaren kurulmaya başlamıştır. O dönemde SSCB'de kurulan Agrop rombank, Promstroybank, Sberbank, Vneshe konombank ve Zhilstroybank gibi devlet bankaları Azerbaycan'da şubelerini açarak faaliyette bulunmuşlardır. Bunlardan Zhilstroybank adını taşıyan ve konut yapımını finanse etmeyi üstlenen bankanın şubesi 1990 yılında tasfiye edilmiş, diğerleri ise bağımsızlıktan sonra Azerbaycan Cumhuriyeti'nin devlet bankaları olarak faaliyetlerini sürdürmüşler. (Varış, 1992, s.95) 2000 yılında Afroprombank. Promstroybank ve Sberbank birleşerek BUS Bank (Birleşik Universal Bank) kurulmuş ve 29 Ocak 2005 tarihinde ismi "Kapital Bank" olarak değiştirilmiş ve daha sonra bu banka 2008 yılında özelleştirilmiştir. Günümüzde Beynelhalk Bank, tek devlet bankası olarak faaliyetini sürdürmektedir. 1.2.1.1. Beynelhalk Bank 1992'de eski SSCB Vneshekonombank'ın şubesi olmaktan çıkarak, bağımsız bir devlet bankası olmuştur. Devletin döviz işlemlerini yönetmek, dış ticareti geliştirmek, döviz kurunun istikrarını korumak ve devletin dış işlemlerini yürütmek gibi görevleri bulunan banka ülke dışında muhabir hesaplar açabilmektedir. Türkiye'de 10 bankada muhabir hesabı vardır. Kuruluşunun ilk yıllarında mevduat kabul etmesi ve kredi vermesi yasaklanmış, sonradan ise devlet kuruluşlarına döviz kredileri verebilme yetkisi kendine tanınmıştır. (Memmedov, 1999, s.206) Beynelhalk Bank BADP'de (Bankalararası Döviz Piyasası) aktif rol üstlenmektedir. Yabancı bankalar BADP'de işlemlerini ancak Beynelhalk Bank aracılığı ile yürütebilirler. Ayrıca, kuruluşunun ilk yıllarında devletin döviz rezervlerinin muhafazasını da bu banka yapmıştır. Beynelhalk Bank 21 Ekim 1997 tarihinde Avrupa Uluslararası Ödeme Sistemi'ne (Master 77

Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov card, Eurocard) dahil olmuştur. Beynelhalk Bank sadece Azerbaycan'ın değil, bütün Kafkasların en büyük bankası özelliğini taşımaktadır. Bankanın aktifleri 5.095 milyon manat olup, %51'i Maliye Bakanlığı'na aittir. Bankanın16'si Bakü'de olmak üzere 38 şubesi, Moskova'da ise temsilciliği vardır. 1.2.2. Özel Bankalar Azerbaycan Cumhuriyeti'nde 1992 yılında "Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Hakkında Kanun"un kabul edilmesinden sonra özel ticari bankaların kurulmasına izin verilmiştir. Merkez Bankası'nın ticari bankalara ilk yıllarda açtığı düşük faizli krediler sermaye yeterliliği olmayan bankaların hızla artmasına neden olmuş ve 1994 yılında sayıları 210'a çıkmıştır. 1995'te Merkez Bankası, bankaların faaliyetleri ve denetimi konusunda bazı düzenlemelere gitmiştir. Bu yıldan itibaren özel ticari bankalara açılan düşük faizli krediler durdurulmuştur. Özel ticari bankalar Merkez Bankası'nın denetim ve teftişine tabi bulunmaktadır. Özellikle de 1995'ten sonra bu denetim ve gözetimin arttığı görülmektedir. Son yıllarda bu bankaların asgari sermaye miktarının aşamalı olarak artırılması, buna örnek olarak gösterilebilir. 1.3. Azerbaycan Bankalararası Döviz Piyasası Azerbaycanda döviz piyasaları 1993 yılından itibaren faaliyet göstermektedir. Döviz işlemleri Bakü Bankalararası Döviz Borsası (İnterbank), Müteşekkil Bankalararası Döviz Piyasası (Non-İnterbank) ve Serbest Bankalar arası Döviz Piyasası kanalıyla yürütülmektedir. Azerbaycanda döviz işlemleri 21 Ekim 1994 yılında kabul olunan "Döviz İşlemlerinin Düzenlenmesi Hakkında" kanunla düzenlenmektedir. (Memmedov, 2011, s.541) Bakü Bankalararası Döviz Borsası 1994 yılında faaliyete başlamıştır. Sözkonusu borsada bankalar alış ve satışlarını Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası' nın belirlediği kur üzerinden yapmaktadırlar. Bu piyasada satış miktarı ve kur tamamen Merkez Bankası'nın kontrolündedir. Yapılan alışlar spot valörle bankaların Merkez Bankası veya Azerbaycan Beynelhalk Bank nezdnindeki hesaplara aktarılmaktadır. Yabancı bankalar borsada işlemlerini Beynelhalk Bank aracılığı ile yapmak zorundalar. (Selçuk, 2004, s. 51) Ayrıca bankalar Müteşekkil Bankalararası Döviz Piyasası ve Serbest Bankalararası Döviz Piyasası gibi ikincil piyasalarda da spot veya forward döviz içlemleri yapabilirler. Bu piyasalarda Merkez Bankası piyasayı alıcı ve ya satıcı olarak düzenlemektedir. (Selçuk, 2004, ss. 51-52.) 2. Azerbaycan Bankacılık Sektörünün Mevcut Durumu ve Finansal Analizi Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında Azerbaycan'da bankacılık sektörünün oluşmasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü bir kontrol ve denetim olmamamktaydı. Hukuki boşluklardan yararlanan ticari bankalar hızla artmıştır. Kurulan Bankalar genellikle spekülatif işlemler yapmaktaydı. Gerek banka sermayesinin artırılması gerek de gerekli kanunlar çıkarılarak banka sektörünün etkin bir şekilde dentlenmesi bankaların saylarının azalmasına sebeb olmuştur. Tablo 1. Azerbaycan'da Faaliyette Bulunan Bankalar Yıllar Kamu Özel Yabancı Toplam 1994 4 195 11 210 1996 4 119 13 136 1998 4 63 12 79 2000 4 41 16 61 2002 2 29 15 49 2004 2 27 15 44 2006 2 22 20 44 2008 1 22 23 46 2010 1 22 22 45 2011 1 20 23 44 Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.51. Son zamanlar banka sayılarında düşüş olsada, ekonominin finansal hizmetlere olan talebin karşılanması ve finansal hizmetlerin ar- 78

Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011 tırılması amacıyla banka şubelerinin genişlendirilmesi süreci devam etmiştir. 2010 yılında bankaların 32 yeni şubesi açılmış, banka şubelerinn sayı 644'e ulaşmıştır. Yeni açılmış banka şubelerinin 16'sı Bakü dışındaki ülkenin çeşitli bölgelerinde faaliyetini sürdürmektedir. 1 Ocak 2011 tarihinden itibaren toplam banka şubelerinden 316'sı (49,1%) bölgelerde faaliyet göstermektedir. Bu şubelerin sayılarındaki artış bölgelerde kredi hacminin artmasına neden olmaktadır. (Azerbaycan Merkez Bankası, 2010, s.49) 2.1. Bilânço Büyüklüleri Ticari bir işletme olarak bankaların belirli bir dönem içerisinde nasıl çalıştıklarını ve amaçlarına dönük olarak nasıl bir performans sergilediklerini değerlendirmenin yolu bankalara ait temel finansal tabloları incelemektir. 2.1.1. Aktifler Azerbaycan bankacılık sektörü konsolide aktif kalemlerinin 2006 2011 yıllarında miktarları (Milyon AZN) ve toplam aktifteki paylarının (%olarak) gelişimi Tablo 2'de gösterilmiştir. Tablo 2. Azerbaycan Bankacılık Sektörü Konsolide Aktiflerinin Gelişimi. Likit Aktifler Krediler Donuk Aktifler Diğer Aktifler Toplam Aktifler Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % 2006 942,5 25 2.280,0 60,3 230,8 6,1 324,7 8,6 3.778,0 100,0 2007 979,02 14,56 4.681,2 69,6 472,30 7,02 593,19 8,82 6.725,72 100,0 2008 1.420,1 13,82 7.231,67 70.39 795,77 7,75 825,92 8,04 10.273.5 100,0 1.310,8 11.2 8.563,1 73,4 836,1 7,2 955,2 8,2 11.665,2 100,0 1.996,0 15 9.099,0 68,4 1070,0 8,1 1.125,9 8.5 13.290,8 100,0 2011 2.031,6 14,3 9.574,1 67,2 1.440,8 10,1 1.212,8 8,51 14.259,18 100,0 Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.54. Tablo 2'den görüldüğü gibi, Azerbaycan bankacılık sektörünün konsolide aktiflerinin değerleri 2006-2011 yılları itibariyle hem reel, hem de nominal olarak artmıştır. Aktiflerin iki kaleminde: likit aktifler ve krediler kalemlerinde önemli değişimler oluşmuştur. Likit aktiflerin toplam aktifler içindeki payı 2006 2009 yıllarında %25'ten %11,2'a azalırken, 2011 yılında %14,3'e yükselmiştir. Kredilerin payı ise, inceleme döneminde %60,3'den % 67,2'e kadar düzenli olarak yükselmiştir. Likit değerlerin krediye dönüştürülerek ekonomiye kazandırılması bankacılık sektörünün daha etkin çalıştığını göstermektedir. 2.1.2. Pasifler Azerbaycan bankacılık sektörü konsolide pasifleri 2006 2011 yıllarında miktarları (Milyon AZN), pasif kalemlerinin toplam pasifler içindeki paylarının (%olarak) gelişimi 3 nolu tabloda gösterilmiştir. Tablo 3. Azerbaycan Bankacılık Sektörü Konsolide Pasiflerinin Gelişimi. Mevduat Mevduat Dışı Kaynaklar DiğerPasifler Öz Kaynaklar Toplam Pasifler Milyon % Milyon % Milyon % Milyon % Milyon % 2006 2.233,1 59,1 536,3 19,5 205,4 5,4 603,3 16,0 3.778,0 100,0 2007 3.437,94 51,12 1.720,15 25,58 469,51 6,98 1.098,11 16,33 6.725,72 100,0 2008 4.055,09 39,47 3.869,5 31,78 1.248,29 12,5 1.704,7 16,59 10.273.5 100,0 2009 4.293,4 36,8 4.477,9 38,4 888,9 7,6 2.005,0 17,2 11.665,2 100,0 2010 5.165,3 38,9 5.141,5 38,7 814,9 6,1 2.169,1 16,3 13.290,8 100,0 2011 6.673,4 46,80 4352,0 30,52 806,3 5,65 2.427,5 17,02 14.259,18 100,0 Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.54. Azerbaycan bankacılık sektörünün toplam pasifleri inceleme döneminde miktar olarak 3.778,0'ten 14.259,18 milyona kadar artmıştır. Aktiflerde olduğu gibi, pasiflerin de iki kaleminde, Mevduat ve Dış Kaynaklar kalemlerinde önemli değişmeler olmuştur. Mevduatların miktarının yükselmesine rağmen, toplam pasifler içindeki payı %59,1'dan %46,80'e düşmüştür. Mevduat dışı kaynaklar pasifler içindeki payı aynı dönemde %19,5'den %30, 79

Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov 52'e çıkmıştır. bu da, bankaları artan kredi taleplerini topladıkları mevduatlarla karşılayamadıkları için, ulusal ve uluslararası mali kuruluşların kaynaklarlna yönelmesine neden olmuştur. 2.2. Azerbaycan Bankacılık Sektörünün Finansal Oranlara Göre Analizi Oran analiz; genel olarak işletmelerin mali durumunun ve faaliyet sonuçlarının, finansal açıdan yeterli olup olmadığını saptamak ve geleceğe yönelik tahminlerde bulunabilmeye yönelik, mali tablolarda yer alan hesaplar arasındaki ilişkilerin ve bunların yıllar içindeki gelişimlerinin incelenmesidir. Çalışmada kullanılan rasyolar; sermaye yeterliliği, aktif kalitesi, likidite yeterliliği ve karlılık olmak üzere dört grupta toplanarak aşağıda Tablo 4' te verilmiştir. Sözkonusu oranlar yardımı ile Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası'nın internet sayfasında yayımlanan Aylık İstatistik Bültenler ve yıllık raporlarda yer alan veriler kullanılarak Azerbaycan bankacılık Sektörü Değerlendirlmiştir. Tablo 4. Azerbaycan Bankacılık Sektörü'nün Finansal Oranları. Sermaye Yeterliliği Özkaynaklar / Toplam Pasifler (Özkaynak + Kar)/(Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) Aktif Kalitesi Toplam Krediler / Toplam Aktifler Donuk Aktifler / Toplam Aktifler Ayrılan Kredi Karşılığı / Toplam Aktifler Takipteki Krediler / Toplam Krediler Likidite Yeterliliği Likit Aktifler / Toplam Aktifler Likit Aktifler / ( Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) Karlılık Net Dönem Karı / Ortalama Toplam Aktifler (ROA) Net Dönem Karı / Ortalama Özkaynaklar (ROE) Faiz Gelirleri-Faiz Giderleri/ Toplam Aktifler (NIM) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 16,0 16,3 15,7 17,2 16,3 17,02 20,3 21,3 21,8 26,1 22,4 23,4 60,3 69,6 69,6 73,4 68,4 67,2 6,1 7,0 5,6 7,2 8,1 10,1 4,6 1,5 2,5 1,1 1,3 0,9 12,1 8,1 4,5 3,9 5,4 6,6 18,7 19,9 17,7 11,2 15 14,3 48,4 39,0 51,9 15 19,4 18,4 1,7 2,6 2,9 2,8 1,2 1,12 12,8 23,5 22,6 19,4 8,6 6,62 6,1 5,4 6,8 4,9 3,8 3,6 Sermaye yeterliliği, hemen her şirket için önemlidir. Ancak konu finansal aracılar ve özellikle bankalar olduğunda, sermaye yeterliliğinin önemi daha da artmaktadır. Bunun en önemli nedeni, kuşkusuz tüm finansal aracılar gibi bankaların da finansal kaldıraç etkisini diğer şirketlere göre çok yüksek oranda kullanmasıdır. Günümüzde sermaye yeterliliği, hemen her ülkenin bankacılık mevzuatında yer alan ve asgari ölçüleri tanımlanmış bir oran niteliğine bürünmüştür. Bu oranın, bankanın çeşitli nedenlerle başarısızlığa uğraması halinde bir güvence olarak görülmesi nedeniyle; BASEL Bankacılık Denetleme Komitesi tarafından 2001 yılında hazırlanan Yeni Basel Sermaye Anlaşması çerçevesinde, eski sermaye yeterliliği standartlarının yetersizliğinden ötürü düzenlenmiştir. (Tunay, 2005, s.302) Birçok ülke gibi Azerbaycan'da da bu düzenleme ile belirlenen kriterler bankaların mali yapılarının sağlamlığı için bir ölçüt olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kısaca BASEL Kriterleri denilen, bu sermaye yeterliliği oranları Merkez Bankası tarafından %12 olarak belirlenmiştir. Tablo 4'ten görüldüğü gibi Özkaynaklar/Toplam Pasifler oranı inceleme döneminde yaklaşık %16-%17 civarında gerçekleşirken, (Özkaynak+Kar)/(Mevduat+Mevduat Dışı Kaynaklar) oranı ise %20,3 ile %26,1 aralığında değişmiştir. Aktif Kalitesi, bankaların gelir kazandıran faaliyetlerinin performansları üzerindeki rolü ve önemi açıktır. Bu itibarla, banka aktiflerinin kalitesi özellikle de gelir getiren aktiflerin kalitesi önem kazanmaktadır. Kuşkusuz bu anlamda, banka kredileri öne çıkmaktadır. Kredilerin geri dönmemesi, yani geri ödememe riski [default risk]; verilen kredinin kalitesi ile doğrudan ilişkilidir. Bankaların aktif kalitesini ölçmek amacıyla çok sayıda finansal oran geliştirilmiştir. Bunlar çeşitli şekillerde ve detaylı bir biçimde ak- 80

Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011 tif kalitesini ölçmeye dönüktür. Temelde krediler olmak üzere kazanç getiren aktiflerin toplam ve ayrı ayrı olarak toplam aktiflere bölünmesi sıkça kullanılmaktadır. Ayrıca kanuni ve ihtiyari karşılıkların sorunlu kredilere bölünmesiyle kredi karşılık gücü adı verilen orana ulaşılmaktadır. Azerbaycan bankacılık sektörünün Ayrılan Kredi Karşılığı/Toplam Aktifler oranı 2006-2009 döneminde %4,6'dan %1,1'e, Takipteki Krediler/Toplam Krediler oranı, %12,1'ten % 3,9'a düzenli olarak gerilemiş fakat 2010 yılında tekrar yükselişe geçmişler. Likidite, aktif-pasif yönetiminin en temel ve önemli konularından birisidir ve bankaların karşı karşıya kaldıkları risklerin en başında gelmektedir. Bankaların olası mevduat çekilişlerine karşı derhal ödemeye hazır yeterli nakdi tutmaları gerekmektedir. Likidite yetersizliklerinin, bankaları iflasa kadar götürebilecek ciddi sorunlara ve finansal başarısızlıklara yol açabilir. Bankalar, gerek kanuni düzenlemelerle mecburi olarak gerekse yönetsel gerekliliklerle gönüllü olarak kanuni ve ihtiyari karşılıklar (birinci ve ikinci rezervler) ayırmakta ve likidite yetersizliklerinin doğuracağı risklerden korunma çabası sergilemektedirler. (Tunay, 2005, s.307) Azerbaycan bankacılık sektörünün Likit Aktifler / Toplam Aktifler oranı aynı dönemde %11,2 ile %19,9 aralığında, Likit Aktifler / (Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) oranı ise, %15 ile %48,4 aralığında iniş çıkışlı seyir izlemiştir. Karlılık oranları, genelde bankaların performansları; aktiflerin getirisi (ROA), öz kaynakların getirisi (ROE) ve net faiz marjı (NIM) olmak üzere üç unsura göre ölçülmektedir. Bankaların ROA oranları diğer sanayi ve hizmet şirketlerine nispeten daha düşük olduğu görülmektedir. Bankacılık sektörünün analiz döneminde bu oran 2006 yılında %1,7 iken 2009 yılında %2,8 yükselmiş, 2010 yılında %1,2'e ve 2011 yılında ise, 1,12'e gerilemiştir. Grubun ikinci oranı ROE banka hissedarlarının yatırdıkları her 1 birime karşı ne kadar getiri sağladıklarını ifade etmektedir ve ROA' ya paralel olarak, 2006-2007 yıllarında %12,8' den %23,5'e yükselirken, 2008 yılından itibaren düşme eğilimi göstermiş ve 2011 yılında %6,62'e kadar gerilemiştir. Net faiz marjı olarak tanımlanan (Faiz Gelirleri-Faiz Giderleri/Toplam Aktifler) oranı 2006-2008 dönemi boyunca düzensiz olarak değişmiş ve 2008 yılından itibaren sürekli bir şekilde düşüş yaşayarak 2011 yılında 3,6 değerine gerilemiştir. Sonuç Kendilerine has misyonları ve yapıları bir yana bırakılırsa, özde diğer ticari işletmeler gibi kar sağlama hedefine yönelik olarak çalışan bankaların geçmiş verileri incelenerek geleceğe yönelik planların yapılması için, finansal analiz edilmesi en yaygın ve anlamlı yoldur. Çalışmanın iki belirgin boyutu vardır. Birincisi, teorik olarak Azerbaycan bankacılık sektöründeki gelişmeleri araştırmak, ikinci ise, sektörün son 6 yıllık finansal analizinin yapılmasıdır. Gerek Sovyetler İttifakından yeni ayrılmanın, gerekse Karabağ Savaşı'nın etkisiyle 1995 yılına kadar ciddi sıkıntılar yaşayan Azerbaycan ekonomisi, bu tarihten itibaren önemli istikrar politikaları uygulamaya başlamıştır. Hayata geçirilen istikrar politikaları sonucunda 1996 yılının ikinci yarısından itibaren başlayan ekonomik gelişim 1998 sonuna kadar hızla devam etmiştir. Uzak Doğu ve Rusya krizlerinden etkilenmekle beraber, petrol fiyatlarındaki artışlarla 2000'li yıllarda ciddi ekonomik büyüme oranlarına ulaşılmıştır. Azerbaycan ekonomisi, gerek ekonomik büyüme, gerek makroekonomik disiplin, gerekse yeniliklere açık olma konusunda önemli başarılar sergilemektedir. Elbette geçiş sürecinde yaşanan bazı problemler olmuştur. Ampirik çalışmalar da göstermektedir ki; liberalize edilmiş bir finansal sistem, finansal baskının olduğu ekonomilere göre daha etkili 81

Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov ve ekonomik gelişmeye daha çok katkı sağlamaktadır. Bununla beraber, bir rejimden diğerine geçilirken (özellikle kontrollü bir finansal sistemden, piyasaya merkezli bir sisteme doğru), yeni davranış kalıplarının öğrenilmesi ve yeni kurumların biçimlenmesi gerektiği için istikrarsızlıklar olabilmektedir. Azerbaycan yönetiminin ülke ekonomisinin modernizasyonu için; petrol gelirlerini petrol dışı sektörlerde sürekli kalkınma potansiyelinin dönüşümü amacıyla kullanarak rekabete dayalı bir ekonomik sistem oluşturarak halkın yaşam standardını yükseltmek gibi hedefleri benimsemiştir. Merkez Bankasının uygulayacağı politikalarda makro ekonomik istikrarı sağlayıcı uygulamaların önemini daha da arttırmış bulunmaktadır. Aksi takdirde hedeflenen dönüşümün sağlanması mümkün gözükmemektedir. Merkez Bankası uyguladığı politikalarda ve belirlediği hedeflerde bunun öneminin hep göz önünde bulundurmuştur. Uygulanan istikrar politikalarının başarılı olmasında bankacılık sektörünün sağlıklı faaliyet göstermesi önemli faktörlerdendir. Bu açıdan çalışmada, sektörün son altı yıldaki finansal durumu merkez bankasının verileri kullanılarak incelenmiştir. Yapılan analiz sonucu sektörün aktif ve pasiflerin değeri 2006 tarihinde 3,8 milyar iken, 2011 tarihinde 14,2 milyar AZN'e kadar yükselmiştir. Likit aktiflerin değerleri yaklaşık olarak, 2,1 kat artmasına rağmen, toplam aktifler içindeki payları azalmıştır. Ekonomideki canlanma kredi taleplerini artmasına neden olmuştur. Bu artış değer olarak yaklaşık 4 kat gerçekleşirken, toplam aktiflerdeki payı sadece %8 olmuştur. Donuk ve diğer aktifler kalemlerinde değer olarak artışların olmasına rağmen, toplam aktiflerdeki ağırlıkları pek fazla değişmemiştir. Bankacılığın en temel görevi fon fazlası olanlardan mevduat olarak topladıkları fonları fon ihtiyacı olanlara kredi olarak kullandırmaktır. Bu bakımdan, mevduatlar bankaların pasiflerdeki en önemli kalemlerden biridir. Çalışmada yapılan analiz döneminde sektörün bu kalemi yaklaşık olarak 2 kat artmasına rağmen, pasiflerdeki payı yaklaşık olarak %12 oranında azalmıştır. Bankacılık sektörü kredilerdeki talepleri toplanan mevduatlarla karşılayamadığı için, oluşan açığı kapatmak için, bankaları ulusal ve uluslararası mali kurumların kaynaklarına yöneltmiştir. Bunu sonucu olarak sektörün pasiflerdeki mevduat dışı kaynaklar kalemini artırmıştır. Bankaların denetimi Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası tarafından yapılmaktadır. Azerbaycan Merkez Bankası gelişmiş ülke tecrübelerinden de yararlanarak aldığı kararlarla bankacılık sektörünün gelişmesinde önemli aktör olmaktadır. Son Küresel Krizle beraber Bankacılık Sektörünün çok çiddi şekilde denetlenmesi gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda yapılan son düzenlemelerin sektörün performansı, etkin gözetimi ve denetimi üzerine odaklandığı görülmüştür. Uluslararası standartlar açısından Azerbaycan Merkez Bankası'nın getirdiği kriterlerle bankacılık sektörü risk yönetimi, sermaye yeterliliği konusunda yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Sermaye yeterliliği rasyosu Merkez Bankası tarafından %12 olarak belirlenmiştir. Bankaların sermaye yeterliliği yasalarda ön görülen düzeyin altına düşmesi durumunda, bankaların durumu düzeltmesi için belli bir süre verilerek sıkı bir gözetim altına alınmaktadır. Verilen sürede durum düzeltilmezse, bankalara Merkez Bankası tarafından ciddi yaptırımlar uygulanmaktadır. Bu da, sektörün sermaye yeterlilik oranlarının yüksek olmasına neden olmuştur. Son dönemlerde reel sektördeki gelişmeler kredi talebini artırmış ve bankaların kredi değerlendirmelerinde daha seçici olmasını sağlamıştır. Bankaların bu davranışı aktif kalitesinin yükselmesine neden olmuştur. Bankalar bulundurdukları fonları daha etkin kullanmalarının sonucu olarak, likidite oranlarında düşüşler olmuştur. Aynı zaman da, per- 82

Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011 formans göstericileri olan, karlılık oranları genel olarak artmıştır. KAYNAKÇA 1. ACMB, Statistik Bülleten, (12/2010). 2. AKDİŞ Muhammet, "Azerbaycan'da Bankacılık ve Mali Kurumlar", http://kisi.gediz.edu.tr/ makdis/ en/2012/02/20/azerbaycanda-bankacilik- ve- mali-kurumlar/, (14 Ekim 2011). 3. Azerbaycan Merkez Bankası, Yıllık Rapor 2010, Bakü, 2010. 4. ARAS O.Nuri,SULEYMANOV Elçin(2010), Azerbaycan İqtisadiyyatı, Şərq-Qərb mətbəəsi, Bakı. 5. Aras, O., & SULEYMANOV, E. (2012). Azerbaycan'In Ekonomik Yenden Yapılanma Ve Kalkınmasında Türk Müteşebbislerin Yeri Ve Önemi (The Role and Importance of Turkish Entrepreneurs ın Economic Development and Reconstruction of Azerbaijan). Available at SSRN 2180786. 6. MEMMEDOV Saleh,(1997) Bank İşi, Azerbaycan Neşriyatı, Bakü. 7. MEMMEDOV Zahid (1999), "Türk Cumhuriyetlerinde Bankacılık Sistemi ve Türkiye ile Ticari İlişkilerin Geliştirilmesinde Bankacılığın Önemi", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:114, İstanbul. 8. MEMMEDOV Zahid Farruh (2011), Bank Faaliyetleri, Azer Neşriyyat, Bakı. 9. MİHMANDARLI Nuran (1993), Azerbaycan, ITO Yayın No.1993/15, 2. Baskı, İstanbul, 10. SELÇUK Hasan (2004), "Azerbaycan'da Bankacılık", Hasan SELÇUK (Ed.), Yeni Yüzyılda Azerbaycan'ın Sosyo-Ekonomik Yapısı içinde (43-70), Tasam Yayınları, İstanbul. 11. TUNAY Batu (2005), Finansal Sistem Yapısı, İşleyişi, Yönetim ve Ekonomisi, Birsen Yayınevi, İstanbul. 12. ÜNSAL Aydın, DUMAN Sibel (2005), "Türkiye' deki Bankaların Performanslarının Temel Bileşenler Yaklaşımı ile Karşılaştırmalı Analizi", VII. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, İstanbul Üniversitesi, http://www.ekonometrider negi.org/bildiriler/o1s1.pdf, (10.01.2010). 13. VARIŞ Meral (1992), 'BDT'de Finansal Yapının Dünü ve Bugünü', BDT ve Orta Asya Türk Cum huriyetleri, İSO Yayın No: 1992/11, İstanbul. 14. http://www.ekonometridernegi.org/bildiriler/o1 s1.pdf, 20.12.2008, 15. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu k_icmal/30_09_2008/cedvel_1.pdf, (10.01.2010), 16. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu k_icmal/30_09_2008/cedvel%209.pdf, (10.01.2010), 17. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu k_icmal/12_31_2007/cedvel_1.pdf, (15.10.2010), 18. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu k_icmal/12_31_2007/cadval_9.pdf, (15.10.2010), 19. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu k_icmal/01_01_2006/cedvel1.pdf, (10.11.2010), 83