ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Polatkan CANPOLAT YÜKSEK LİSANS TEZİ PROJELENDİRME VE ŞANTİYE YERLEŞİM PROJESİNİN OLUŞTURULMASI AŞAMASINDA HAZIRLANACAK İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ PLANI İLE İLGİLİ BİR ÖNERİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PROJELENDİRME VE ŞANTİYE YERLEŞİM PROJESİNİN OLUŞTURULMASI AŞAMASINDA HAZIRLANACAK İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ PLANI İLE İLGİLİ BİR ÖNERİ Polatkan CANPOLAT YÜKSEK LİSANS TEZİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu Tez 19/09/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza.. İmza. Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Doç. Dr. Emel ORAL Yrd. Doç. Dr. Seren GÜVEN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PROJELENDİRME VE ŞANTİYE YERLEŞİM PROJESİNİN OLUŞTURULMASI AŞAMASINDA HAZIRLANACAK İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ PLANI İLE İLGİLİ BİR ÖNERİ Polatkan CANPOLAT ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman Yıl Jüri : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL : 2008, Sayfa:178 : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Doç. Dr. Emel ORAL Yrd. Doç. Dr. Seren GÜVEN Yapı işleri, Ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının en fazla görüldüğü sektörlerden birisidir. Bunun nedeni inşaat sektörünün kendine özgü çalışma koşullarının olmasındandır. Bu çalışmada, inşaat sektöründe karşılaşılan iş kazaları ve meslek hastalıkları incelenerek, projelendirme ve şantiye yerleşim projesinin oluşturulması aşamasında hazırlanacak sağlık ve güvenlik planının genel çerçevesi ve içeriğine yönelik bir öneri sunulması hedeflenmiştir. Anahtar Kelimeler: Güvenlik Planı, Sağlık Planı, İş Güvenliği, Proje, Şantiye. I

ABSTRACT MSc THESIS A PROPOSAL ABOUT OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY PLAN WHICH WILL BE DEVELOPED AT THE PHASE OF PREPARING A PROJECT AND BUILDING SITE SETTLEMENT PROJECT Polatkan CANPOLAT DEPARTMAN OF CIVIL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERCIYT OF CUKUROVA Supervisor Year Jury : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL : 2008, Pages:178 : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Assoc. Prof. Dr. Emel ORAL Assist. Prof. Dr. Seren GÜVEN Constructive Works is one of the industries in which occupational accidents and occupational diseases take mostly place in our country. The reason for this is that the building industry has distinctive working conditions. In this study, by investigating occupational accidents and occupational diseases which are seen in the building industry, it is aimed to submit a proposal about safety and health plan s general frame and its contents during the process of preparing building project and building site settlement project. Key Words: Safety Plan, Health Plan, Occupational Safety, Project, Building Site II

TEŞEKKÜR Bu çalışmada Yüksek Lisans tez konumun seçimi ile başlayıp, çalışma süreci içinde değerli katkı ve eleştirileriyle beni yönlendiren danışman hocam Sayın Prof. Dr. M. Emin ÖCAL a teşekkürlerimi sunarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ I ABSTRACT. II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER IV ŞEKİLLER DİZİNİ.X TABLOLAR DİZİNİ...XI KISALTMALAR.XIV 1.GİRİŞ... 1 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 4 3. MATERYAL VE METOD......5 4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ....7 4.1. Risk Yönetimi.. 7 4.1.1. Tehlikenin Tanımı..7 4.1.2. Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi. 9 4.1.3. Risk Tahmin Etme.....10 4.1.4. Risk Değerlendirme Teknikleri......10 4.1.5. Risk Değerlendirme Adımları....11 4.2. Risk Yönetiminin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlişkisi..12 4.2.1. Risk Analizinin ve Yönetiminin Yararları.....12 5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI...14 5.1. İş Kazasının Tanımı..... 14 5.2. İş Kazalarının Sınıflandırılması....15 5.2.1. Olayın Meydana Gelme Şekline Göre...15 5.2.2. Kaza Olayındaki Kusura Göre......15 5.2.2.1. İşçiye Yönelik Sebepler.....15 5.2.2.2. İşverene Yönelik Sebepler.....16 5.2.3. Olay Sonrası Oluşan Zararın Niteliğine Göre....16 5.2.3.1. Maddi kayıplar... 16 5.2.3.1.(1). Direkt ( Görünür ) Maliyetler......16 IV

5.2.3.1.(2). Endirekt ( Görünmez ) Maliyetler....16 5.2.3.1.(3). Vücuda Bıraktığı Arızaya Göre.17 5.2.3.1.(4). Arızanın Ağırlığına Göre... 17 5.2.3.1.(5). Arızanın Cinsine Göre...17 5.3. İnşaat Sektöründe Karşılaşılan İş Kazaları ve Sınıflandırılması 18 5.3.1. İnşaat Sektöründe Karşılaşılan Ana Kaza Tipleri...18 5.3.1.1. İnsan Düşmesi.19 5.3.1.1.(1). Döşeme-Platform Kenarından Düşme 19 5.3.1.1.(2). İskeleden Düşme 20 5.3.1.1.(3). Yapıdaki Boşluklara Düşme...20 5.3.1.1.(4). Çatılardan Düşme.. 20 5.3.1.1.(5). Hemzemin Düşme.21 5.3.1.1.(6). El Merdivenlerinden Düşme..21 5.3.1.1.(7). Sabit İnşaat Merdivenlerinden Düşme..21 5.3.1.1.(8). Yük Asansöründen Düşme.21 5.3.1.1.(9). Zemindeki Boşluklara Düşme...22 5.3.1.2. Malzeme Düşmesi...22 5.3.1.2.(1). Gırgır Vinçten Malzeme Düşmesi.22 5.3.1.2.(2). Yüksek Yapı Kısımlarından Malzeme Düşmesi 23 5.3.1.2.(3). Yükleme-Boşalma Sırasında Taşıttan Malzeme Düşmesi..23 5.3.1.2.(4). Elle Taşınan Malzemenin Ayağa Düşmesi. 23 5.3.1.2.(5). Malzeme İstifinin Devrilmesi...23 5.3.1.2.(6). Yamaçtan Malzeme Düşmesi 23 5.3.1.3. Malzeme Sıçraması 24 5.3.1.3.(1). Taş Parçası Sıçraması...24 5.3.1.3.(2). Makineden Kopan Parçaların Sıçraması...24 5.3.1.3.(3). Çivi Sıçraması...24 5.3.1.3.(4). Metal Talaşı Sıçraması.. 25 5.3.1.3.(5). Ahşap Talaşı Sıçraması.....25 V

5.3.1.3.(6). Kireç Sıçraması. 25 5.3.1.3.(7). El Aleti Sıçraması..25 5.3.1.3.(8). Basınçlı Hava İletim Elemanlarının Sıçraması...25 5.3.1.3.(9). Elektrik Kıvılcımı Sıçraması.25 5.3.1.3.(10). Kimyasal Maddelerin Sıçraması.25 5.3.1.3.(11). Ergimiş Metallerin Sıçraması..26 5.3.1.4. Kazı Kenarının Göçmesi 26 5.3.1.5. Yapı Kısmının Çökmesi.26 5.3.1.5.(1). Yapım Sırasındaki Çökme.26 5.3.1.5.(2). Yıkım Sırasındaki Çökme...27 5.3.1.5.(3). Tamirat Sırasındaki Çökmeler.. 27 5.3.1.5.(4). Elektrik Çarpması...27 5.3.1.5.(5). Patlayıcı Madde Kazaları.. 27 5.3.1.5.(6). Yapı Makinelerinden Kaynaklanan Kazalar. 28 5.3.1.5.(7). Tezgâhlara ve Makine Elemanlarına Uzuv Kaptırma. 29 5.3.1.5.(8). Malzeme Altında-Arasında Uzuv Sıkıştırma..29 5.3.1.5.(9). El Aleti Ele Vurma 30 5.3.1.5.(10). Sivri Uçlu Keskin Kenarlı Cisimle Yaralanma...30 5.3.1.5.(11). Şantiye İçi Trafik Kazaları...30 5.4. Yapı Üretim Aşamalarına Göre İş Kazalarının Sınıflandırılması.31 5.4.1. Şantiye Kurulması...32 5.4.2. İş Makineleri 32 5.4.3. Kazı.33 5.4.4. Kalıp 33 5.4.5. İskeleler...33 5.4.6. Merdivenler.34 VI

5.4.7. Çatılar..35 5.4.8. Kaldırma Araçları.35 5.4.9. Yüksekte Yapılan İşler.36 5.4.10. Çimento Kullanımı.36 5.4.11. Çelik Kullanımı..36 5.4.12. Yıkım İşlemleri..37 5.4.13. Elektrik İşleri.37 5.4.14. Tehlikeli Madde Kullanımı 37 5.5. İnşaat İş Kazalarına Neden Olan Güvensiz Durum ve Davranışlar...38 6. MESLEK HASTALIKLARININ SINIFLANDIRILMASI..40 6.1. Tanım.40 6.2. Meslek Hastalıklarının Sınıflandırılması...40 6.2.1. Kimyasal Maddelerle Olan Meslek Hastalıkları.40 6.2.2. Mesleki Cilt Hastalıkları. 43 6.2.3. Pnömokonyozlar ve Diğer Mesleki Solunum Sistemi Hastalıkları 43 6.2.4. Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar..44 6.2.5. Fizik Etkenlerle Olan Meslek Hastalıkları.44 6.3. İnşaat Sektöründe Meslek Hastalıkları.....44 6.3.1. Kimyasal Etkenlerden Kaynaklanan Hastalıklar...45 6.3.1.1. Ağır Metaller...45 6.3.1.2. Çözücüler....45 6.3.1.3. Gazlar....46 6.3.1.4. Çimento.. 46 6.3.2. Fiziksel Etkenlerden Kaynaklanan Meslek Hastalıkları 47 6.3.2.1. Gürültü ve Sarsıntı.. 47 6.3.2.2. Yüksek ve Alçak Basınçta Çalışma....48 6.3.2.3. Soğuk ve Sıcakta Çalışma.. 48 6.3.2.4. Tozlar.. 49 6.3.2.5. Radyasyon.. 51 6.3.2.6. Elektrik Akımı Etkisi.. 52 VII

6.3.2.7. Mekanik Travma. 52 6.3.2.8. Elle Malzeme Taşınması..54 6.3.2.8.(1). Yükün Özellikleri 54 6.3.2.8.(2). İşin Çevresi..54 6.3.2.8.(3). İşin Zorunlu Kıldığı Faaliyetler...55 6.3.2.8.(4). Fiziksel Güç Gereksimi...55 6.3.3. Biyolojik Etkenlerden Kaynaklanan Meslek Hastalıkları.. 56 6.3.4. Psikolojik Kaynaklı Olan Meslek Hastalıkları... 56 6.3.5. Ergonomiye Özensizlikten Kaynaklanan Meslek Hastalıkları... 58 6.3.5.1. Aydınlatma..58 6.3.5.2. Gürültü..... 59 6.3.5.3. Isı ( İklim ).......60 6.3.5.3.(1). Hava Isısı. 60 6.3.5.3.(2). Yayılan Isı....60 6.3.5.3.(3). Havanın Nemliliği.... 61 6.3.5.3.(4). Hava Hareketleri..61 7. SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI (SGP)...62 7.1. Kazı Hazırlık Planı....64 7.2. Şantiyede Kullanılacak İş Makineleri....71 7.3. İş Makinelerinde Güvenlik....91 7.4. Şantiyede Kullanılacak El Aletleri...106 7.5. Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD). 113 7.6. Şantiyede Kullanılacak Sağlık ve Güvenlik İşaretleri.131 7.7. Kalıp Kontrol Formu 139 7.8. İskele Kontrol Formu...142 7.9. Demir İşleri Kontrol Formu.146 7.10. Beton Dökümü Kontrol Formu...149 7.11. Duvar Örülmesi İşi Kontrol Formu. 155 7.12. Sıva, Boya, Badana, Kaplama İşleri Kontrol Formu..158 8. ŞANTİYE YERLEŞİM PROJESİNİN OLUŞTURULMASI VIII

AŞAMASINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI....162 9. SONUÇLAR VE ÖNERİLER....174 KAYNAKLAR 175 ÖZGEÇMİŞ.....178 IX

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Risk Değerlendirme Aşamaları. 11 Şekil 4.2. Risk Yönetimi...12 X

TABLOLAR DİZİNİ SAYFA Tablo 7.1. Tablo 7.2. Tablo 7.3. Tablo 7.4. Tablo 7.5. Tablo 7.6. Tablo 7.7. Tablo 7.8. Tablo 7.9. Tablo 7.10. Tablo 7.11. Tablo 7.12. Tablo 7.13. Tablo 7.14. Tablo 7.15. Tablo 7.16. Tablo 7.17. Tablo 7.18. Tablo 7.19. Tablo 7.20. K01-Kazı Hazırlık Planı... 66 K01-1-Çevre Yapılar ve Altyapı Tesisatları.68 K01-2-Yer Altı ve Yüzey Suları...70 IM01- Kazı İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri...73 IM01-1-K. M. İçin Kazı Alanı Kontrol Formu...74 IM01-2-Kazı Makineleri Bilgi Formu..76 IM02- Taşıma işlerinde Kullanılacak İş Makineleri...77 IM02-1-Taşıma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri İçin Şantiye Alanı Kontrol Formu 79 IM02-2-Taşıma işlerinde Kullanılacak İş Makinelerinde Yüklü Araç Kontrol Formu..81 IM02-3-Taşıma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Bilgi Formu..85 IM03-Kaldırma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri..86 IM03-1-Kaldırma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri İçin Şantiye Alanı Kontrol Formu...88 IM03-2-Kaldırma Makineleri Bilgi Formu..90 IMG01-İş Makinelerinde Güvenlik. 92 IMG01-1-İş Makineleri İçin İş Grupları..93 IMG01-2-Kazı-Dolgu İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Güvenlik Formu....94 IMG01-3-Zemin Tesviye İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Güvenlik Formu...96 IMG01-4-Kaldırma, İndirme İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Güvenlik Formu...98 IMG01-5-Taşıma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Güvenlik Formu.. 100 IMG01-6-Yükleme-Boşaltma İşlerinde Kullanılacak İş Makineleri Güvenlik Formu..102 XI

Tablo 7.21. Tablo 7.22. Tablo 7.23. Tablo 7.24. Tablo 7.25. Tablo 7.26. Tablo 7.27. Tablo 7.28. Tablo 7.29. Tablo 7.30. Tablo 7.31. Tablo 7.32. Tablo 7.33. Tablo 7.34. Tablo 7.35. Tablo 7.36. Tablo 7.37. Tablo 7.38. Tablo 7.39. Tablo 7.40. Tablo 7.41. Tablo 7.42. Tablo 7.43. Tablo 7.44. Tablo 7.45. Tablo 7.46. IMG01-7-İş Makineleri İçin Yakıt İkmal Kontrol Formu.104 EA01- Şantiyede Kullanılacak El Aletleri.107 EA01-1-El Aletleri İçin Şantiye Kontrol Formu 109 EA01-2-Elektrikli El Aletleri Bilgi Formu.111 EA01-3-Kol Gücüyle Çalışan El Aletleri Bilgi Formu..112 KKD01-Kişisel Koruyucu Donanım (K.K.D.)Formu 114 KKD02-Baş, Göz ve Yüz Koruyucu K.K.D..115 KKD02-1-Baş, Göz ve Yüz Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu 117 KKD03-Kulak Koruyucu K.K.D...118 KKD03-1-Kulak Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu..119 KKD04-Solunum Sistemi Koruyucu K.K.D..120 KKD04-1-Solunum Sistemi Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu. 121 KKD05-El ve Kol Koruyucu K.K.D.. 122 KKD05-1-El ve Kol Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu. 123 KKD06-Ayak ve Bacak Koruyucu K.K.D. 124 KKD06-1-Ayak ve Bacak Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu...125 KKD07-Vücut Koruyucu K.K.D 127 KKD07-1-Vücut Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu 128 KKD08-Gövde ve Karın Bölgesi Koruyucu K.K.D...129 KKD08-1-Gövde ve Karın Bölgesi Koruyucu K.K.D. Bilgi Formu.. 130 SGİ01-Şantiyede Kullanılacak Güvenlik ve Sağlık İşaretleri...132 SGİ01-1-Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Şantiye Kontrol Formu.133 SGI01-2-Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Bilgi Formu..135 KA01- Kalıp Kontrol Formu..140 IS01-İskele Kontrol Formu..143 DE01- Demir İşleri Kontrol Formu 147 XII

Tablo 7.47. Tablo 7.48. Tablo 7.49. Tablo 7.50. Tablo 7.51. Tablo 7.52. Tablo 8.1. Tablo 8.2. Tablo 8.3. Tablo 8.4. Tablo 8.5. Tablo 8.6. Tablo 8.7. BD01- Beton Dökümü Kontrol Formu...150 BD01-1-Hazır Beton Dökümü Kontrol Formu...151 BD01-2-Yerinde Üretilen Beton Dökümü Kontrol Formu...153 DO01-Duvar Örülmesi İşi Kontrol Formu.. 156 SBBK01-Sıva, Boya, Badana, Kaplama İşleri Kontrol Formu....159 IGS00 -Eksik / Yetersiz İşlemler Formu....161 SYP01 -Şantiye Yerleşim Planı.. 164 SYP01-1-Şantiye Yapıları Kontrol Formu. 165 SYP01-2-Şantiye İçi Yollar Kontrol Formu...167 SYP01-3-Şantiye İçindeki Alt Yapı ve Üst Yapı Tesisatları Kontrol Formu..169 SYP01-4-Şantiye İçindeki Stok Alanları Kontrol Formu..171 SYP01-5-Şantiye Sahasının-Etrafının Kapatılması ve Şantiye İçinde Kullanılacak Güvenlik ve Uyarı Levhalarının Yerleştirilmesi Kontrol Formu.. 172 IGS00 -Eksik / Yetersiz İşlemler Formu....173 XIII

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri ÇP : Çerçeve Plan DP : Detay Plan ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü İGS : İş Sağlığı ve Güvenliği OSHA : Occupational Safety & Health Administration SGP : Sağlık ve Güvenlik Planı SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu TDK : Türk Dil Kurumu vb. : ve benzeri/ benzerleri WHO : Dünya Sağlık Örgütü XIV

1.GİRİŞ Polatkan CANPOLAT 1. GİRİŞ Bilim, teknoloji ve sanayileşmedeki gelişmeler, yeni üretim yöntemlerinin geliştirilmesine neden olmuştur. Bu yöntemler, üretimin sürecinin daha kısa sürede ve daha az maddi kaynakla tamamlanmasını sağlamış fakat üretimin, geliştirilen üretim metotları ve kullanılan makine ve teçhizatlarla daha karmaşık bir hale gelmesine neden olmuştur. Üretim sürecinin bu şekilde karmaşık hale gelmesi çalışanların daha fazla iş kazalarına ve meslek hastalıklarına maruz kalmasına neden olmuştur. İşyerlerinde, artan iş kazaları ve meslek hastalıkları, verimin düşmesi ve üretimin aksamasıyla, para ve zaman kaybına neden olmuş ve böylece iş sağlığı ve güvenliği konusunun önemi anlaşılmıştır. Farklı sektörlerde, çeşitli kaza tiplerinin görülmesi bu sektörlere özgü çalışma koşulları ve üretim yöntemlerinden kaynaklanmaktadır. Bu durum, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınacak önlemlerin standartlaştırılarak uygulanmasına engel olmaktadır. Farklı sektörler, farklı iş kolları ve farklı çalışma koşulları, iş kazaları ve meslek hastalıkları çeşidini arttırmakta; genel ve pratik çözümleri kullanılamaz hale getirmektedir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınacak önlemlerin uygulanacak proje düzeyinde ele alınması ve uygulanması gerekmektedir. İnşaat sektörü dünyada olduğu gibi ülkemizde de iş kazaları ve meslek hastalıklarının en çok karşılaşıldığı sektörlerin başında gelmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi projeye özgü koşullar dikkate alınmadan, genel nitelikli sağlık ve güvenlik önlemlerinin her projeye uygulanmaya çalışılmasıdır. Son yıllarda özellikle de Avrupa Birliği uyum sürecinde, iş sağlığı ve güvenliği konusunda da Ülkemizde ayrıntılı yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede inşaat sektörüne özgü olarak AB direktiflerini referans veren Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu yönetmelikte iş sağlığı ve güvenliği konusunda işveren ve proje sorumlusunun yapacakları iş ve işlemler, proje hazırlık ve proje uygulama aşamaları olmak üzere iki safhaya ayrılmıştır. 1

1.GİRİŞ Polatkan CANPOLAT Bu çalışmada Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliğine göre, proje hazırlık aşamasında hazırlanması zorunlu olan Sağlık ve Güvenlik Planı (SGP) konu edilmiştir. Söz konusu planın işin başında ( proje aşamasında) işin büyüklüğü, işin süresi, yürütülecek faaliyetler, kullanılacak makineler, çalıştırılacak işçi sayısı, projenin uygulanacağı yerin iklimi vb. gibi projeye özgü koşular değerlendirilerek hazırlanması gerekmektedir. Bu planın daha işin başında, ortada somut herhangi bir şey yokken hazırlanması detaylı çalışma ve tecrübe gerektirmektedir. Söz konusu yönetmelikte hazırlanması, zorunlu olan fakat genel çerçevesi ve içeriği konusunda yeterli bilgi ve örnek teşkil edecek metin olmayan bu planların hazırlanması plancının (hazırlık koordinatörünün) bilgi ve tecrübesine bağlı olmakta; bu da genellikle yetersiz sayılabilecek içerikli uygulamalara neden olabilmektedir. Bu çalışma ile özellikle inşaat sektöründe her yıl çok sayıda çalışanın ölümüne, sakatlanmasına, yaralanmasına ve hastalanmasına neden olan iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi amacıyla hazırlanması zorunlu olan sağlık ve güvenlik planının genel çerçevesi ve içeriğine yönelik bir öneri sunularak; SGP hazırlama durumunda olan görevliler ve bu konuda çalışanların yararlanabileceği bir metin oluşturulması hedeflenmiştir. Bu çalışma toplam beş bölümden oluşmaktadır. İş Güvenliği ve Risk Yönetimi başlıklı birinci bölümde, risk kavramı ve risk yönetiminden bahsedilerek, sağılık ve güvenlik planlamasında risk yönetiminin önemine değinilmiştir. İkinci bölüm de, iş kazasının tanımı yapılarak, iş kazaları sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Sınıflandırma önce genel kaza tiplerine göre daha sonra inşaat sektöründe görülen kazalar tipleri ve son olarak da yapı üretim aşamalarında karşılaşılan kaza tiplerine göre yapılmıştır. Böylece inşaat sektöründe en çok karşılaşılan kazalar sınıflandırılmıştır. Son olarak da iş kazalarına neden olan güvensiz durum ve davranışlara özetle değinilmiştir. Üçüncü bölüm de ise meslek hastalığı kavramının tanımı yapılarak, meslek hastalığına neden olan etmenler ve meslek hastalıklarının sınıflandırılması yapılmıştır. 2

1.GİRİŞ Polatkan CANPOLAT Proje Hazırlık Aşamasında Sağlık ve Güvenlik Planı başlıklı dördüncü bölümde, yapı üretim aşamaları ve bu aşamadaki riskler belirlenerek çerçeve ve detay planlar hazırlanmıştır. Beşinci bölümde de şantiye yerleşim projesinin hazırlanması aşamasındaki riskler belirlenerek bu aşamaya yönelik çerçeve ve detay planlar hazırlanıştır. Sonuç olarak, bina üretim aşamasında ki genel çalışma koşulları ile ilgili muhtemel riskler tahmin edilmeye çalışılarak, projelendirme ve şantiye yerleşim projesinin oluşturulması aşamasında hazırlanacak iş sağlığı ve güvenliği planı ile ilgili bir öneri ortaya konulmuştur. 3

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Polatkan CANPOLAT 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İş sağlığı ve güvenliği konusunda çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak ülkemizde yapılan ve özellikle bu çalışma konusu ile yakın ilişkisi bulunan çalışmalardan bazıları aşağıda özetlenmiştir. Uğur MÜNGEN, (1993), Türkiye de İnşaat İş Kazalarının Analizi ve İş Güvenliği Sorunu isimli doktora tezinde, Ülkemizde inşaat sektöründe görülen iş kazalarının analizini yapmış, kazalara neden olan olumsuz etkenleri saptamış, mevcut iş güvenliği mevzuatı incelenerek sistemin iyileştirilmesine yönelik bazı öneriler sunmuştur. A.Rıza AKSÖYEK, (2002), Türk İnşaat Sektöründe İş Kazalarının ve İş Güvenliği Sorununun İncelenmesi konulu yüksek lisans tezinde, Ülkemizde görülen iş kazaları ve oluş nedenlerini incelemiş, inşaat sektöründe iş güvenliği konusunda kazaları önleyici öneriler sunulmuştur. Onur YETKİN, (2004), Şantiyelerin İş Güvenliği Performans Analizi konulu yüksek lisans tezinde, iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili Dünyada ve Ülkemizde uygulanan mevzuatı incelemiş, inşaat sektöründe faaliyet gösteren şirketlerin iş güvenliği konusunda yürüttükleri çalışmaları anketler aracılığıyla araştırılarak, şirketlerin iş güvenliği performansları hakkında elde edilen bulguları değerlendirilmiştir. Seha KARACA, (2004), Yapı İşlerinde İş Güvenliği Açısından Risk Değerlendirmesi ve Alınacak Önlemler konulu yüksek lisans tezinde, firmaların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuatta belirtilen hususlara ne kadar uydukları ve mevzuattaki eksik imalat ve uygulamaların neler olduklarını araştırmış ve ilgili mevzuatlarda bahsedilmeyen iş güvenliği önlemleri değerlendirilmiştir. 4

3. MATERYAL VE METOD Polatkan CANPOLAT 3. MATERYAL VE METOD Öncelikle, yapı üretiminde yürütülen faaliyetler dikkate alınarak iş sağlığı ve güvenliği konusu kapsamındaki risklerin tanım ve kapsamının belirlenmesine yönelik literatür taraması yapılmış ve bunlar yapı üretiminin aşamalarına göre sınıflandırılmıştır. Sonra belirlenen bu riskler göz önünde bulundurularak özellikle proje hazırlanması, şantiyenin kurulması ve işletilmesi süreçlerinde yapılacak iş sağlığı ve güvenliği çerçeve planı hazırlanmıştır. Daha sonra da bu süreçlerde elde edilen bilgiler analiz edilmek suretiyle sağlık ve güvenlik önlemlerine yönelik faaliyet basamaklarını içeren detay planlar hazırlanmıştır. Çerçeve plan hazırlanırken temel üretim aşamaları ve bu aşamalarda iş sağlığı ve güvenliği bakımından risk oluşturan etmenler ( iş makineleri, el aletleri vb.) göz önüne alınmış ve daha sonra bu aşamalara ilişkin planlar kendi içlerinde detaylandırılmıştır. Bu çalışmada oluşturulması öngörülen sağlık ve güvenlik planında aşağıda belirtilen ana başlıklar esas alınmıştır. Kazı ve kazı çevresi, İş makineleri, El aletleri, Kişisel koruyucu donanım, Sağlık ve güvenlik işaretleri, Kalıp işleri, İskele işleri, Demir işleri, Duvar örülmesi, Sıva, boya, badana, kaplama, Beton dökümü. Çerçeve ve detay planlar konuyla ilgili hem hatırlatıcı hem de kontrolü kolaylaştırıcı sorular yöneltilerek hazırlanmıştır. Çerçeve planda konuyla ilgi genel hususlara, detay planlarda ise konuya özgü iş ve işlemlere değinilmiştir. Her kontrol tablosunun başında tabloyla ilgili bilgiler verilmiş ve tabloyu dolduranın bilgileri istenmiştir. 5

3. MATERYAL VE METOD Polatkan CANPOLAT Raporlama işlemini kolaylaştırmak ve karışıklığı önlemek için tablolar belirli sistematiğe göre kodlandırılmıştır. Örneğin Beton Dökümü işine ait çerçeve planın kodu BD01 iken; detay planında, Yerinde Üretilen Beton Dökümü Kontrol Formunun kodu, BD01 1 olarak verilmiştir. Kontrol listeleri, Soru Numarası, Sorular, Evet, Hayır, Açıklama sütunlarından oluşmaktadır. Sorular bölümünde, konuyla ilgili bilgiyi sınayan; hatırlatıcı, riskleri önlemeyi amaçlayan sorular sorulmaya çalışılmıştır. Bu dokümanda, sorulan soruyla ilgili cevap biliniyor veya gerekli işlem yapılmışsa Evet seçeneğinin işaretlenmesi, ilave açıklama varsa, Açıklama bölümündeki yönlendirme (o soruyla ilgili farklı detay plana yönlendirme) veya ilave bilgilerin kontrolünün yapılması öngörülmüştür. Ayrıca, eğer sorulan soruya cevap verilemiyor veya gerekli bilgiye ulaşılamıyorsa, Hayır seçeneği işaretlenip ISG00 kodlu Eksik / Yetersiz İşlemler Formu na gidilerek, söz konusu soruyla ilgili kimlerin neler yapması gerektiğinin araştırılması ve böylece projeyle ilgili hangi konularda eksiklik veya bilgi noksanlığı olduğu hatırlatıcı bir form oluşturulması hedeflenmiştir. Bu şekilde oluşturduğumuz çerçeve ve detay planlarda ilgililerin, projelendirme ve şantiye yerleşim planının hazırlanması aşamalarında ulaşabilecekleri varsayılan bilgiler kullanılarak hazırlanmıştır. Böylece, projelendirme ve şantiye yerleşim projesinin oluşturulması aşamasında hazırlanacak iş sağlığı ve güvenliği planlarıyla (SGP), üretim aşamasına yönelik risk oluşturabilecek unsurların, daha işin başında belirlenerek, bunlara karşı gerekli önlemlerin alınması amaçlanmakta ve bu planların, karşılaşılabilecek iş kazaları ve meslek hastalıklarının en aza indirilmesine önemli katkılar sağlayacağı umulmaktadır. 6

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT 4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Bu bölümde risk kavramı ve risk yönetimi konusu özetlenerek, sağlık ve güvenlik planlamasında risk yönetiminin önemine değinilmiştir 4.1. Risk Yönetimi Uluslararası çalışma örgütü (ILO) ile Dünya sağlı örgütü nün (WHO) işçi sağlığı ve iş güvenliği ortak komisyonunda işçi sağlığının esasları şöyle belirlenmiştir (Bayır, Ergül, 2006): 1- Bütün iş kollarında işçinin fiziksel, ruhsal ve sosyo-ekonomik bakımdan sağlığını en üst düzeye çıkarmak ve bunun devamını sağlamak, 2- Çalışma şartları ve kullanılan zararlı maddeler nedeni ile işçi sağlığının bozulmasını engellemek, 3- Her işçiyi kendi fiziksel ve ruhsal yapısına uygun işte çalıştırmak, 4- Özet olarak işin, işçiye ve işçinin işe uyumunu sağlamaktır. Belirlenen bu amaçlara ulaşmak, dolayısıyla iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek, iş sağlığı ve güvenliği yönetiminin sistemli önlemler dahilinde aşağıda belirtilenleri yapmak sorumluluğu bulunmaktadır: 1- Tehlikeleri tanımlamak, 2- Her tehlike için riskin boyutunu tahmin etmek ve saptamak, 3- Riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek ve riski kontrol altına almaktır. 4.1.1. Tehlikenin Tanımı Tehlike, TDK sözlüğünde Büyük zarar ya da yok olmaya yol açabilecek durum olarak tanımlanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda tehlikelerin belirlenmesi, doğabilecek riskleri ve bunların düzeylerinin belirlenmesi açısından önemlidir. Bir tehlikenin ortaya çıkması olasılığa dayalıdır. Bu olasılık söz konusu tehlikeyi oluşturan koşullar ve etmenlerle birlikte değerlendirilmelidir. Tehlike 7

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT olasılığı değişkenlerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür (Ç.Ü., İş Sağlığı ve Güvenliği Kursu, 2006) ; 1- Tehlikeye maruz kalan kişilerin sayısı, 2- Ne sıklıkla tehlikeye maruz kalındığı, 3- Ne kadar süreyle tehlikeye maruz kalındığı, 4- Eğitim düzeyi, 5- Denetimin etkinlik düzeyi, 6- Çalışma koşulları, 7- Yorgunluk, dikkatsizlik, halsizlik gibi etmenler, İş kazları ve meslek hastalıklarının önlemesi için öncelikle risklerin belirlenip, risk haritalarının oluşturulması gerekmektedir. Risk haritalarının hazırlanabilmesi için de öncelikle olası tehlikelerin tespit edilmesi gerekmektedir. Tehlikelerin belirlenmesi için tipik girdiler şunlardır (Özkılıç, 2005): İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin hukuki ve diğer şartlar (Mevzuat), Ön gözden geçirme sonuçları, Çalışanlar ve diğer ilgili taraflardan alınan bilgiler, Çalışanlardan elde edilen İSG bilgileri, işyerindeki gözden geçirme ve iyileştirme faaliyetleri, ISG politikası, Kaza ve olay kayıtları, Uygunsuzluklar, Denetim sonuçları, İletişim belgeleri, En iyi uygulamalar hakkında belgeler, Kuruluşa özgü tipik tehlike riskleri, benzer kuruluşlarda oluşmuş olan kaza ve olaylar, Elektrik kullanımı, Kuruluşun tesisleri, prosesleri ve faaliyet hakkında bilgiler, Saha planları, Radyasyon kaynakları, 8

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT Yangın, Proses akış şemaları, Makine, ekipman vb. bilgiler, Malzeme envanterleri, Toksikoloji ve diğer sağlık ve iş güvenliği verileri, Verilerin izlenmesi, Kimyasal ve biyolojik maddeler, Malzeme güvenlik bilgi formları, Yöntemler, görevler, İnceleme raporları, Profesyonel destek, uzmanlık, Tıbbi/ ilkyardım raporları, Sağlık riskleri taraması. Tehlikeleri ortaya çıkarabilmek için hazırlanacak olan bir kontrol tablosunda yukarıda belirtilen girdilerden faydalanılabilir. Böylece risk haritaları da oluşturulabilir. 4.1.2. Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi Risk kavramının literatürde değişik tanımları vardır, bunlardan bazıları: 1. Belirlenmiş tehlikeli bir olayın oluşma olasılığı ve sonuçlarının kombinasyonu (OHSAS 18001), 2. Belli bir dönemde veya koşullar altında istenmeyen olayın ortaya çıkma olasılığı, çevre koşullarına göre sıklık ve olasılık (ILO), 3. Zarara uğrama tehlikesi (TDK), olarak tanımlanmaktadır. Risk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin 4a Maddesinde; İşyerlerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin, işçilere, işyerine ve çevresine verebileceği zararların ve bunlara karşı alınacak önlemlerin belirlenmesi amacıyla yapılması gerekli çalışmalar olarak tanımlanmıştır. Risk değerlendirme, aşağıdaki sorulara cevap vermektedir (Özkılıç, 2005): 1- Tehlikeler nelerdir? 9

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT 2- Potansiyel etki ve sonuçlar nelerdir ve bunlar kabul edilebilir midir? 3- Bu etki ve sonuçların meydana gelme olasılıkları nedir? 4- Riskin kabul edilebilir durumunun devam ettirilebilmesi için kontrol ve koruma çalışmaları yeterli mi? İş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek veya sayılarını en aza indirmek için, riskleri tespit etmek ve ilgili mevzuat ve kanunlar dahilinde risklerin yok edilmesi için yapılacak çalışmaları belirlemek ve bunu sistemli bir hale getirmek gerekmektedir. 4.1.3. Risk Tahmin Etme Tehlikeler tanımlandıktan sonra, tehlikelerin olma ihtimali ve etkilerinin şiddetleri belirlenerek riskler saptanmış olur. Böylece risklerin olasılıkları ve sonuçları belirlenerek, gerekli önlemler alınabilir. Riskleri tahmin etme, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde önemli rol oynar. 4.1.4. Risk Değerlendirme Teknikleri Risk değerlendirilmesinde birçok teknik kullanılmaktadır. Bu tekniklerin seçimi iş koluna, üretim esaslarına, tehlikelerin sıklık ve çeşitliliğine, etki düzeylerine ve diğer tehlike özelliklerine göre yapılmaktadır. En çok kullanılan risk değerlendirme teknikleri şunlardır (Özkılıç, 2005) : Risk Haritası Başlangıç Tehlike Analizi (Preliminary Hazard Analysis PHA) İş Güvenlik Analizi JSA (Job Safety Analysis) What if..? : Çeklist Kullanılarak Birincil Risk Analizi -(Preliminary Risk Analysis (PRA) Using Checklists) Birincil Risk Analizi -(Preliminary Risk Analysis (PRA) Risk Değerlendirme Karar Matris Metedolojisi( Risk Assessment Decision Matrix) - L Tipi Matris - Çok Değiskenli X Tipi Matris Diyagramı 10

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (Hazard and Operability Studies- HAZOP) : Tehlike Derecelendirme İndeksi (DOW index, MOND index, NFPA index) Hızlı Derecelendirme Metodu (Rapid Ranking, Material Factor) Hata Ağacı Analizi Metodolojisi HAA (Fault Tree Analysis-FTA) Olası Hata Türleri ve Etki Analizi Metodolojisi HTEA/OHTEA (Failure Mode and Effects Analysis- Failure Mode and Critically Effects Analysis- MEA/FMECA) Güvenlik Denetimi (Safety Audit) Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis - ETA) Neden Sonuç Analizi (Cause-Consequence Analysis) 4.1.5. Risk Değerlendirme Adımları Risk değerlendirmede aşağıdaki adımlar izlenebilir. 1.Adım: Tehlikeleri Belirle 5.Adım: İzle ve Tekrar Et 2.Adım: Riskleri Değerlendir 4.Adım: Kontrol Tedbirlerini Tamamla 3.Adım: Kontrol Tedbirlerine Karar Ver Şekil 4.1. Risk Değerlendirme Aşamaları (Bayır, Ergül, 2006) 11

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT 4.2. Risk Yönetiminin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlişkisi İş kazaları ve meslek hastalıklarının en aza indirilebilmesi için, iş kazaları ve meslek hastalıklarını oluşturan nedenler ve bunları etkileyen faktörler ile ilgili en geçerli ve doğru bilgiyi toplayarak, risklere karşı önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu açıdan iş kazaları ve meslek hastalıklarına neden olan tehlikeli durumların tespit edilerek, bu tehlikelerin taşıdıkları risklerin belirlenmesi ve bu risklere karşı önlemlerin alınması, yürütülen faaliyet, işveren ve çalışan açısından hayati önem taşımaktadır. Risklere Karşı Önlem Al Tehlikeli Durumları Tespit Et Riskleri Belirle Şekil 4.2. Risk Yönetimi 4.2.1. Risk Analizinin ve Yönetiminin Yararları Risk analizi ve yönetiminin hedefi, kurum içerisinde olabilecek tehlikelere uygun cevap verebilecek, kasıtlı ya da kasıtsız tehditlerin etkisini ve olma ihtimalini azaltacak hazırlıkları, prosedürleri ve kontrolleri teşhis etmektir. 12

4. İŞ GÜVENLİĞİ VE RİSK YÖNETİMİ Polatkan CANPOLAT Risk analizi ve yönetiminin birçok yararları vardır. Bu yararların başta gelenleri şu şekilde sıralanabilir (Özkılıç, 2005): 1. İşyerinin yazılı prosedür ve politikalarının oluşmasını ya da olgunlaşmasını sağlar. 2. İşyeri çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve katılımını sağlar. 3. İşyeri yönetiminin de iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve bu konularda karar vermelerini sağlar. 4. Risk analizi prosesinden alınan ilk sonuçlar ile organizasyon ya da işletmedeki olası tehlikeler ve alınacak tedbirler belirlenir. 5. İşletme, organizasyon ya da kurumdaki risklerin büyüklüğünün hesaplamasına ve riskin tolere edilebilir olup olmadığına karar verilmesini sağlar. 6. İşyerinde yanlış güvenlik tedbirleri alınmış olabilir ya da insanlarda yanlış güvenlik bilinci oluşmuş olabilir, tüm bu tedbirlerin ve güvenlik bilincinin gözden geçirilmesini sağlar. 7. İşyerinde yasal yükümlülükler ve iş sağlığı ve güvenliği politikası çerçevesinde tahammül edilebilir düzeye indirilmiş risk ile çalışılmasını sağlar. 8. İşyerindeki gerekli düzeltici ve önleyici faaliyetlerin gerçekleştirilmesini sağlayacak verilerin kaydedilmesini, sonuçların izlenmesini ve ölçülmesini sağlar. 13

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI İnsanlar, çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için üretmek zorundadırlar. Üretim faaliyetleri yürütülürken iş yeri, üretim araçları, hammadde, enerji kaynakları ve çalışan insanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısıyla çalışan insanlar üretim faaliyetlerini sürdürürken çeşitli üretim unsurlarına ihtiyaç duymakta ve bu unsurların çeşitli etkilerine maruz kalmaktadırlar. İş yerinde çalışırken insanlar, işyeri ortamı ve üretim araçlarından kaynaklanan çeşitli fiziksel, kimyasal, mekanik ve ergonomik etmenlerle sürekli iletişim ve etkileşim içindedirler. Bu etkileşim çalışanların sosyolojik, psikolojik, fizyolojik durumlarıyla da birleşerek bazı olumsuz durumlara; iş kazaları ve meslek hastalıklarına neden olmaktadır. Bu bölümde iş kazasının tanımı yapılarak, inşaat sektöründe ve yapı üretim aşamalarında karşılaşılan iş kazaları sınıflandırılmaya çalışılmıştır. 5.1. İş Kazasının Tanımı Bir olaya iş kazası diyebilmek için: Ani olması, Arzu edilmeden meydana gelmesi, İş ile ilgili olması, İşyerinde olması, Kişiye veya çalıştığı işyerine hemen veya sonradan bedence veya ruhsal (maddi, manevi) olarak arızaya uğratması gerekmektedir. Hukuki tanımı ise ülkelere göre az veya çok farklılık göstermektedir. Ülkemizde iş kazalarının tarifi hukuki olarak 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nun II. Maddesi'nde yapılmaktadır. Söz konusu Madde ye göre; iş kazası Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla, Sigortalının işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işin yapmaksızın geçen zamanlarda, 14

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, Sigortalının işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak getirmeleri sırasında, Meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen veya ruhen arızaya uğratan olaydır şeklinde tarif edilmiştir. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) iş kazasını önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makine ve teçhizatın zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay olarak tanımlamaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ise iş kazasını "belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir olay" şeklinde tanımlamıştır (Özkılıç, 2005). 5.2. İş Kazalarının Sınıflandırılması İş kazalarını, olayın meydana gelme şekline, kaza olayındaki kusura ve olay sonrası oluşan zararın niteliğine göre sınıflandırmak mümkündür (Avcı, 1994; Özkılıç, 2005; Yılmaz,1993): 5.2.1. Olayın Meydana Gelme Şekline Göre 1. Motorlu taşıt kazaları, 2. Makinelerin neden olduğu kazalar, 3. Düşmeden kaynaklanan kazalar, 4. Yangın veya yanma sonucu kazalar, 5. Parça düşmesi kazası, 6. El aletleri kazaları, 7. Elektrik kazaları, 8. Suya düşme, boğulma şeklinde kazalar, 9. Yanıcı ve patlayıcı maddelerin meydana getirdiği kazalar, 10. Diğer tipteki kazalar. 5.2.2. Kaza Olayındaki Kusura Göre 5.2.2.1. İşçiye Yönelik Sebepler 15

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 1. Kişisel koruyucuları kullanma, 2. Yetkisi olmadığı halde başkalarının işini yapma, 3. Makine koruyucularını çıkararak çalışma, 4. Bedenen işe uymamak, 5. El aletlerini arızalı veya yanlış kullanmak, 6. Çalışmakta olduğu işte bilgisizlik veya tecrübesiz olmak, 7. İşyeri kurallarına uymamak, disiplinsiz çalışmak. 5.2.2.2. İşverene Yönelik Sebepler 1. Yasal zorunluluklarını yerine getirmemek, 2. İşçilere yapmakta olduğu işlerin özelliklerini öğretmemek, 3. İşçilere gerekli kişisel koruyucuları vermemek, 4. İşyerindeki makineleri koruyucusuz çalıştırmak, 5. Bedence uygun olmayan işçileri ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırmak. 5.2.3. Olay Sonrası Oluşan Zararın Niteliğine Göre 5.2.3.1. Maddi kayıplar 5.2.3.1.(1). Direkt ( Görünür ) Maliyetler 1. İlk müdahale, ambulans ve tedavi masrafları, 2. Geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri, 3. İşçiye veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar, 4. Sigortaya ödenen tazminatlar. 5.2.3.1.(2). Endirekt ( Görünmez ) Maliyetler 1. İşletmenin, makinelerin, prosesin ya da fabrikanın bir bölümünün ya da tamamının kaybedilmesi, 2. İşçinin üretimde çalışmaması nedeniyle iş gücü ve maliyet kaybı, 3. Adli masraflar (Mahkeme), 4. İşe yeni bir işçinin alınması gerekiyorsa veriminin düşük olmasının getirdiği maliyet, 16

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5. Kazanın getirdiği fazla mesainin maliyeti, 6. Kaza esnasında, bu bölümde işin durması nedeniyle zaman ve maliyet kaybı, 7. Proses, makine veya tezgâhın kısmen ya da tamamen zarar görmesi nedeniyle, 8. Tamir ya da yeni makine alımının getirdiği maliyet, 9. Ürünün ya da hammaddelerin zarara uğraması, 10. Çalışanların moral bozukluğu nedeniyle dolaylı ya da dolaysız iş yavaşlatmaları, 11. Yeni işçi alımı gerekiyorsa, işçiye verilen eğitim ve işçinin işi öğrenmesi esnasında, 12. Geçen sürenin getirdiği maliyet, 13. Bürokratik işlemlerle ilgili harcanan zaman ve maddi kayıp, 14. Siparişin zamanında teslim edilememesi nedeniyle uğranılacak kayıplar. 5.2.3.1.(3) Vücuda Bıraktığı Arızaya Göre 5.2.3.1.(4). Arızanın Ağırlığına Göre 1. Yaralanma ile sonuçlanan kazalar, 2. Bir günden fazla işten uzaklaşmaya neden olacak tedavi gerektirmeyen kazalar, 3. Bir günden fazla işten uzaklaşmayı gerektiren kazalar, 4. Sürekli iş göremezliğe neden olan kazalar, 5. Ölüm ile sonuçlanan kazalar. 5.2.3.1.(5). Arızanın Cinsine Göre 1. Kafa yaralanmaları (baş, göz, yüz vb.), 2. Boyun, omurga yaralanmaları, 3. Göğüs kafesi ve solunum organları yaralanmaları, 4. Kalça, dizkapağı, uyluk kemiği yaralanmaları, 5. Omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları, 17

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 6. Ön kol, el bileği, el içi, parmak yaralanmaları, 7. Diz kapağı, baldır, ayak yaralanmaları, 8. İç organ yaralanmaları, 9. Ruhsal ve sinirsel tahribat yapan kazalar. 5.3. İnşaat Sektöründe Karşılaşılan İş Kazaları ve Sınıflandırılması Yapı işleri terimi Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğünün 2. Maddesinde maden ocakları hariç olmak üzere, yerüstü ve yeraltında, su üstü veya su altında yapılan bina, set, baraj, yol, demiryolu, havai hat, tünel, metro, köprü, çelik yapı ve montajı, iskele, liman, gemi inşaatı, dalgakıran, kanalizasyon, lağım, kuyu, kanal, duvar ve benzeri inşaat, tamirat, tadilat ve yıkım işlerini; toprak kazı, yarma ve doldurma işlerini; elektrik, sıhhi tesisat ve kalorifer tesisatı işlerini; dülgerlik, marangozluk, sıva, badana ve boya işlerini; bu işlerde kullanılan sabit ve hareketli makine ve tesislerin kullanılmasını kapsar denmektedir. Yukarıdaki tanımdan da anlaşıldığı gibi inşaat sektörünün çalışma alanı çok büyüktür. Sektörün çok sayıda üretim türünün ( bina, yol, baraj vb.) olması karşılaşılan iş kazası çeşitliğini arttırmaktadır. Bu üretim türlerinden dünyada olduğu gibi ülkemizde de sayıca en fazla şantiyeye sahip tür bina şantiyeleridir. Ülkemizde inşaat dendiğinde akla ilk gelen kavram bina inşaatıdır. Hem çalışan sayısının diğer türlere göre fazla olması hem de en fazla şantiyeye sahip tür olmasından dolayı, bina şantiyelerinde karşılaşılan kaza sayısı en fazladır. Bu bölümde inşaat sektöründe özelliklede bina şantiyelerinde en çok karşılaşılan kaza çeşitleri sınıflandırılmaya çalışılmış ve bu kazaların oluş nedenleri örneklenmiştir. 5.3.1. İnşaat Sektöründe Karşılaşılan Ana Kaza Tipleri İnşaat sektöründe en çok karşılaşılan kaza tipleri şunlardır ( Müngen,1993): 1. İnsan düşmesi, 2. Malzeme düşmesi, 3. Malzeme sıçraması, 18

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 4. Kazı kenarının göçmesi, 5. Yapı kısmının çökmesi, 6. Elektrik çarpması, 7. Patlayıcı madde kazalar, 8. Yapı makinesindeki kazalar, 9. Tezgâhlara ve makine elemanlarına uzuv kaptırma, 10. Malzeme altında-arasında uzuv sıkıştırma, 11. El aleti ele vurma, 12. Sivri uçlu keskin kenarlı cisimle yaralanma, 13. Şantiye içi trafik kazaları. 5.3.1.1. İnsan Düşmesi İnsan düşmesi tipindeki kazaların alt grupları: 1. Döşeme-Platform Kenarından Düşme 2. İskelelerden Düşme 3. Yapıdaki Boşluklara Düşme 4. Çatılardan Düşme 5. Hemzemin Düşmeler 6. El Merdivenlerinden Düşme 7. Sabit İnşaat Merdivenlerinden Düşme 8. Yük Asansöründen Düşme 9. Zemindeki Boşluklara Düşme 10. Araçtan Düşme 5.3.1.1.(1). Döşeme-Platform Kenarından Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Boşluk kenarında kalıp sökerken, - Boşluk kenarında kalıp yaparken, - Kapı-pencere boşluklarında çalışırken, - Çeşitli nedenle dengeyi kaybetme, 19

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT - Gırgır vinç kullanırken düşme. 5.3.1.1.(2). İskeleden Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekil ve nedenlerle oluşmaktadır: - İskelelerin kurulması, sökülmesi veya değişiklik yapılması işlemleri sırasında düşme, - İskele üstündeki işçilerin veya malzemelerin düşmesi, doğru takılmış bir emniyet kemeri kullanmamak, - İskelelerde güvenliği olumsuz etkileyebilecek değişen hava koşulları nedeniyle düşme, - İskelenin sağlam zemine oturtulmaması ve sabitlenmemesi, - İskelenin boyutu, şekli ve yerleştirilmesi yapılacak işin özelliklerine ve taşınacak yüke uygun olmaması, - İskelenin taşıyıcı elemanlarının yeterli rijitlikte olmaması sonucu göçmeler, - Çalışma platformunda yeterli yükseklikte sağlam korkulukların olmaması. 5.3.1.1.(3). Yapıdaki Boşluklara Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Merdiven, asansör, tesisat boşluklarına düşme, - Yapıdaki boşlukların uygun malzeme ile kapatılmaması sonucu düşme. 5.3.1.1.(4). Çatılardan Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Çatıya çıkış ve iniş sırasında düşme, - Hava koşulları nedeniyle kayarak veya savrularak düşme, - Dengeyi kaybederek düşme, - Emniyet kemeri ve bağ halatı kullanmama, - Çatı üstündeki boşluklardan, açıklıklardan ve kırılgan çatı aydınlatmalarından düşmeler. 20

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.1.(5). Hemzeminlerde Düşme Bu tür kazalar çalışama alanlarındaki ve şantiye sahasındaki geçitlerin ve yolların düzgün satıhlı olmaması ve buralara gelişigüzel malzeme bırakılması nedeniyle oluşmaktadır. 5.3.1.1.(6). El Merdivenlerinden Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Merdiven üzerinde dengeyi kaybederek düşme, - Merdivenlerin kullanıldıkları yerlere alt ve üst kısımlarından sabitlenmemelerinden dolayı devrilme, - Merdiven etrafındaki trafikten dolayı çarpma ve sarsma sonucu devrilme, - Merdiven kollarının yeterli sağlamlıkta malzemeden yapılmaması sonucu göçmeler, - Düz saçtan veya madeni malzemeden yapılmış merdiven basamaklarından dolayı kayıp düşmeler, - Uzatılmak amacıyla birbirine eklenmiş merdivenlerin göçmesi sonucu düşme. 5.3.1.1.(7). Sabit İnşaat Merdivenlerinden Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Merdiven üzerinde dengeyi kaybederek düşme, - Merdiven elemanlarının kırılması sonucu düşme, - Çıkılacak platformlara korkuluk ve uygun eteklik konulmamasından dolayı düşme, - Basamakları yapılmamış betonarme merdiven döşemelerine kayma. 5.3.1.1.(8). Yük Asansöründen Düşme Bu tür kazalar, asansör kovalarına insanların binmesi ve çeşitli yüksekliklerden düşmesi sonucu olmaktadır. 21

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.1.(9). Zemindeki Boşluklara Düşme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Kazı etrafının kapatılmaması ve uyarıcı levha konulmaması sonucu düşmeler, - Karanlıkta yeterli aydınlatmanın yapılmaması sonucu düşmeler, - Kuyu ve lağım çukurları gibi derin yerlerin kapatılmaması sonucu düşmeler, - Yağışlı havalarda boşluk kenarının göçmesi sonucu düşmeler. 5.3.1.2. Malzeme Düşmesi Malzeme düşmesine bağlı iş kazaları aşağıdaki gibi gruplandırmak mümkündür: 1. Gırgır vinçten malzeme düşmesi, 2. Yüksek yapı kısımlarından malzeme düşmesi, 3. Yükleme-boşalma sırasında taşıttan malzeme düşmesi, 4. Elle taşınan malzemenin ayağa düşmesi, 5. Malzeme istifinin devrilmesi, 6. Yamaçtan malzeme düşmesi. 5.3.1.2.(1). Gırgır Vinçten Malzeme Düşmesi Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Vinç kovasına fazla miktarda ve düzensiz malzeme yüklenmesi, - Kalas, inşaat demiri gibi uzun gereçlerin vinç halatına güvenilir biçimde bağlanmaması sonucu, - Vinç kovasının veya kovadaki malzemenin yapıdaki çıkıntılara takılması sonucu kovanın veya malzemenin düşmesi, - Vincin bina bağlantısını sağlayan tertibatın yetersiz olması sonucu düşmeler, - Vinç halatının aşırı yükleme sonucu kopması sonucu düşme. 22

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.2.(2). Yüksek Yapı Kısımlarından Malzeme Düşmesi Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - İskele, çatı, üst kat döşeme kenarlarından tuğla, kalas, el aletleri, moloz gibi cisimlerin düşmesi veya aşağı atılması sonucu, - İskelelerin kurulması, sökülmesi veya değişiklik yapılması sırasında malzeme düşmesi. 5.3.1.2.(3). Yükleme-Boşalma Sırasında Taşıttan Malzeme Düşmesi Bu tür kazalar, yükleme ve boşaltma işlemleri sırasından kamyon, fortlift gibi araçlardan tuğla, kalas, inşaat demiri gibi cisimlerin düşmesi sonucu meydana gelmektedir. 5.3.1.2.(4). Elle Taşınan Malzemenin Ayağa Düşmesi Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Çok ağır, uzun ve tutulabilir nitelikte olmayan cisimlerin taşınması sırasında meydana gelen düşmeler, - Yeterince kavranamamış (tutulamamış) cisimlerin (el aletleri, tuğla, kalas gibi) elden kayarak düşmesi sonucu. 5.3.1.2.(5). Malzeme İstifinin Devrilmesi Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Yüksek istiflenmiş malzemelerin sarsıntı, çarpmalar sonucu devrilmesiyle oluşan kazalar, - Bina boşluk kenarlarına malzeme istiflenmesi. 5.3.1.2.(6). Yamaçtan Malzeme Düşmesi Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Çalışma sahasına yakın yamaçlardan kopan malzemenin çalışanlara çarpması sonucu, 23

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT - Yamaç üstündeki serbest malzemenin aşağı doğru gelmesi sonucu oluşan kazalar. 5.3.1.3. Malzeme Sıçraması 1. Taş Parçası Sıçraması 2. Makineden Kopan Parçaların Kopması 3. Çivi Sıçraması 4. Metal Talaşı Sıçraması 5. Ahşap Talaşı Sıçraması 6. Kireç Sıçraması 7. El Aleti Sıçraması 8. Basınçlı Hava İletim Elemanlarının Sıçraması 9. Elektrik Kıvılcımı Sıçraması 10. Kimyasal Maddelerin Sıçraması 11. Ergimiş Metallerin Sıçraması 5.3.1.3.(1). Taş Parçası Sıçraması Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - El aletleriyle yontma, delik açma, kırma gibi işlemler yapılırken sıçrayan parçaların vücuda değmesi sonucu oluşan kazlar, - İş makineleri veya kompresör ile yapılan kırma işlemleri sonucu oluşan kazalar. 5.3.1.3.(2). Makineden Kopan Parçaların Sıçraması Bu tür kazalar, makinelerdeki bazı hareketli parçaların (kayış, kasnak, dişli çark ve palet gibi) kopması sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.3.(3). Çivi Sıçraması Bu tür kazalar, genellikle kalıp işleri yürütülürken, çakma işlemi sırasında çivinin sekerek vücuda isabet etmesi sonucu oluşmaktadır. 24

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.3.(4). Metal Talaşı Sıçraması Bu tür kazalar, metal cisimlerin delinmesi, kesilmesi, taşlanması, torna, freze gibi işlemlerin yapılması sırasında hızla kopan parçaların vücuda çarpması sonucu oluşan kazalardır. 5.3.1.3.(5). Ahşap Talaşı Sıçraması Bu tür kazalar, ahşap malzemenin kesilmesi, kırılması sırasında hızla kopan parçaların vücuda çarpması sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.3.(6). Kireç Sıçraması Bu tür kazalar, Kireçli harç veya kireç badanası yaparken sıçrayan kirecin gözle teması sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.3.(7). El Aleti Sıçraması Bu tür kazalar, çekiç, testere, murç, kerpeten gibi aletlerin yük atındayken kaymaları, bir anda boşa çıkmaları sonucu vücuda çarpmaları sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.3.(8). Basınçlı Hava İletim Elemanlarının Sıçraması Bu tür kazalar, basınçlı hava ile çalışan makinelerdeki parçaların eskimesi ve yıpranması sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.3.(9). Elektrik Kıvılcımı Sıçraması Bu tür kazalar, elektrikle çalışan aletlerden veya bunların kablolarından sıçrayan kıvılcımların neden olduğu kazalardır. 5.3.1.3.(10). Kimyasal Maddelerin Sıçraması Bu tür kazalar, asitler, bazlar ve solventler gibi tehlikeli maddelerin sıçraması ve teması sonucu oluşmaktadır. 25

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.3.(11). Ergimiş Metallerin Sıçraması Bu tür kazalar, kaynak işlemi sırasında oluşan erimiş metalin sıçraması sonucu oluşmaktadır. 5.3.1.4. Kazı Kenarının Göçmesi Bu tipteki kazaların şu alt gruplarda sıralanabilir: 1. Kanal kenarının göçmesi, 2. Temel kenarının göçmesi, 3. Yamaçlardaki kazılarda şev kayması, 4. Kuyu göçmesi. Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Derin kazılarda ve yamaçlarda uygun şev açısının verilmemesi sonucu göçmeler, - Yağışlı havalarda zeminin akması sonucu göçmeler, - Kazı kenarının kereste, plaka veya uygun malzemeyle desteklenmemesi sonucu göçmeler, - Kanal kenarının dipten kazılması sonucu kütle halinde çökertmeler, 5.3.1.5. Yapı Kısmının Çökmesi Bu tipteki kazaların şu alt gruplarda sıralanabilir; 1. Yapım Sırasındaki Çökme, 2. Yıkım Sırasındaki Çökme, 3. Tamirat Sırasındaki Çökmeler. 5.3.1.5.(1). Yapım Sırasındaki Çökme Bu tür kazalar yapım sırasında döşeme ve duvar çökmelerinin; tekniğe uygun imalatın yapılamaması, beton kalitesinin düşük olması, kalıp iskelelerinin yetersiz olması, erken kalıp sökme, teçhizatın eksik konması gibi nedenlerde meydana gelmektedir. 26

5. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI Polatkan CANPOLAT 5.3.1.5.(2). Yıkım Sırasındaki Çökme Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Yıkım yöntem ve sırasının uygun olmaması nedenli kazlar, - Duvarları alt kısımdan oyarak veya köşe bağlantıları sökerek itme gibi nedenlerle oluşan kazalar. 5.3.1.5.(3). Tamirat Sırasındaki Çökmeler oluşmaktadır. Bu tür kazalar eskimiş yapı kısımlarının, onarım esnasında çökmesi sonucu 5.3.1.5. (4) Elektrik Çarpması Bu tipteki kazlar şu şekilde sıralanabilir: 1. Yapı yakınındaki gerilim hatlarının iletken malzeme ile teması, 2. Gırgır vinçdeki kaçaklardan, 3. Gerilim hatlarındaki çalışmalardan, 4. İç tesisatdaki kaçaklardan, 5. Elektrikli el aletlarindeki kaçaklardan, 6. Elektrikli diğer aletlerdeki kaçaklardan. Bu tür kazalar aşağıdaki şekillerle oluşmaktadır: - Makine veya aletlerin çıplak metal kısımlarının topraklanmamış ya da gerekli yalıtımın yapılmamış olması, - Topraklamanın kolay muayene edilememesi sonucu, topraklaması yapılmış bilinen alet veya makinelerin, zaman süreci içerisinde veya dış etkenler sonucu topraklamasının bozulması, - Çalışanların gerekli talimatları almadan veya görevleri dışında arızalara müdahale etmeleri. 5.3.1.5. (5) Patlayıcı Madde Kazaları Bu tipteki kazalar şu şekilde sıralanabilir: 27