AFET EĞİTİMİ EL KİTABI III

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI VE JAPONYA ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ AJANSI Okul Tabanlı Afet Eğitimi Projesi AFET EĞİTİMİ EL KİTABI III OKUL AFET ve ACİL DURUM YÖNETİMİ PLANLAMA KILAVUZU Hazırlayanlar Oktay ERGÜNAY Dr. Bülent ÖZMEN HAZİRAN 2013 ANKARA I

Millî Eğitim Bakanlığı ile Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) arasında imzalanan 18/10/2010 tarihli mutabakat metni uyarınca uygulamaya konulan Okul Tabanlı Afet Eğitimi Projesi kapsamında hazırlanan bu el kitabı öğretmenlere yönelik yapılacak afet eğitimlerinde eğitim materyali olarak kullanılmak üzere Bakanlık Makamının 11/06/2013 tarihli ve 38772063/20/1325335 sayılı onayı ile uygun bulunmuştur. Yayının basım ve yayım hakları Millî Eğitim Bakanlığı Öğretmen Yetiştirme ve Geliştirme Genel Müdürlüğü ile Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansına, yayında yer alan içeriğin tüm sorumlukları ise yazarlara aittir. Anılan kurumların ortak izni alınmadan yayının tümü, bölümleri ya da tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, satılamaz ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. II

SUNUŞ Bu bilgilendirici ve yönlendirici belge Milli Eğitim Bakanlığı ile Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) ile birlikte yürütülmekte olan Okul Tabanlı Afet Eğitimi Projesi gereğince hazırlanmıştır. Amaç ülkemizde pek bilinmeyen ve yaygın olmayan Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlaması konusuna yeni ve bütüncül bir bakış açısı getirmek ve afet planlaması kavramının genel esaslarını ortaya koyarak okullarımızı afet yönetim sisteminin önleme ve zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme olarak adlandırılan dört temel evresinde yapılması gereken faaliyetler hakkında bilgilendirmek ve bilinçlendirmektir. Okullarımızda bugüne kadar uygulanmakta olan ve afet ve acil durumlara müdahaleyi amaçlayan klasik şablon örgütlenme modelleri verme yerine, ana esasları vererek okullarımızın kendi tehlike ve tehditlerini, sorunlarını, imkân ve kaynaklarını dikkate alarak planları hazırlamaları ve bu planlar içersinde afet öncesi, sırası ve sonrasında yapmaları gereken faaliyetleri gerçekleştirmelerinin çok daha yararlı olacağı düşünülmüştür. Kılavuzda, giriş kısmında verilen genel kavram ve esaslardan sonra, afet ve acil duruma neden olan olayların öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gereken; önleme ve zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme evrelerindeki faaliyetler ayrı ayrı açıklanmıştır. Bu kılavuzun, Milli Eğitim Bakanlığı, JICA ve Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) yetkilileri, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarının, okul müdürü ve öğretmenlerimizin katkı, görüş ve önerileri doğrultusunda daha da geliştirileceği düşünülmektedir. III

IV

İÇİNDEKİLER Bölüm Konu Sayfa 1 GİRİŞ... 1 1.1. Amaç ve Tanımlar. 3 1.2. Planlama Esasları... 8 1.3. Kurumsal Yapılanma. 14 1.4. Görev, Yetki ve Sorumluluklar. 22 1.5. Bütçe ve Diğer Kaynakların Kullanımı... 26 1.6. İşbirliği ve Koordinasyon.... 27 1.6.1. Kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği 28 1.6.2. Özel sektör ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği. 28 2 AFET ÖNCESİNDE.. 29 2.1. Önleme ve Zarar Azaltma... 29 2.1.1. Amaç ve kapsam... 30 2.1.2. Okul ve çevresindeki tüm tehlike ve risklerin belirlenmesi 30 2.1.3. İmkân ve kaynaklarla eksikliklerin ve önceliklerin belirlenmesi. 32 2.1.4. Okulun afete hazırlığının kontrolü 32 2.1.4.1. Günlük hazırlıklar ve kontroller 33 2.1.4.2. Periyodik güvenlik kontrolleri.. 33 2.1.4.3. Yangın söndürücü cihazlar, yangın dolabı, yangın muslukları, yangın dedektörleri, alarm zili butonu ve elektrik aksamı gibi donanımın kontrolü.. 33 V

2.1.5. Önleme ve zarar azaltma strateji ve eylem planının hazırlanması ve uygulanması.. 34 2.1.6. Uygulama, tatbikatlar ve yaşanan olaylardan elde edilen derslerin ışığı altında faaliyetlerin güncellenmesi 35 2.2. Hazırlık...... 36 2.2.1. Amaç ve kapsam... 36 2.2.2. Afete hazırlık ve müdahale planının hazırlanması, tanıtımı, yaygınlaştırılması ve görevlilerin eğitimi, bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi.... 36 2.2.3. Erken uyarı, tahliye, sığınak düzeni, koruma, kurtarma ve ilk yardım gibi alt planların hazırlanması.... 37 2.2.4. Öğrenciler, veliler ve görev verilmemiş diğer tüm çalışanlar için eğitim programları ve materyallerinin hazırlanması ve geliştirilmesi 37 2.2.5. Muhtarlık, belediye, ilçe veya il afet ve acil durum planları ile işbirliği ve koordinasyonun sağlanması.. 38 3 AFET SIRASINDA.. 39 3.1. Müdahale...... 39 3.1.1. Amaç ve kapsam.. 39 3.1.2. Olayın büyüklüğü ve etkileri hakkında bilgi toplanması 39 3.1.3. Müdahale ekiplerinin göreve başlaması ve/veya sevk edilmesi 40 3.1.4. Afetin türüne göre tahliye ya da yerinde korunma kararı verilmesi....... 40 3.1.5. Sorumlu kurum ve kuruluşlardan yardım talebi 42 3.1.6. Yetkililerin ve velilerin bilgilendirilmesi. 42 3.1.7. Öğrenci, öğretmen ve çalışanların korunması ve acil ihtiyaçlarının sağlanması.. 43 3.2. Çeşitli Afetler Sırasında Davranış Esasları. 44 VI

3.2.1. Genel.. 44 3.2.2. Deprem sırasında.. 44 3.2.3. Yangın sırasında... 46 3.2.4. Sel, heyelan, fırtına, hortum, çığ, tsunami sırasında 48 4 AFET SONRASINDA... 55 4.1. İyileştirme... 55 4.1.1. Amaç ve kapsam... 55 4.1.2. Yönetsel iyileştirme.. 55 4.1.3. Eğitsel iyileştirme... 55 4.1.4. Psikolojik iyileştirme.. 56 4.1.4.1. Velilere yönelik.... 56 4.1.4.2. Öğrenciye yönelik... 57 4.1.4.3. Öğretmene yönelik.... 57 4.1.5. Bina ve tesislerin fiziksel/yapısal iyileştirilmesi.. 57 4.1.6. Okulun yeniden açılması.. 58 4.1.7. Afet müzeleri veya köşelerinin kurulması 59 5 AFET YÖNETİMİ FAALİYETLERİ İÇİN YILLIK PLAN.. 62 5.1. Afet yönetimi eğitim ve tatbikatlarının değerlendirilmesi ve geliştirilmesi.. 65 5.2. Eğitim ve tatbikatların planlanması ve uygulanması. 66 6 PLANLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 68 7 EKLER..... 73 VII

8 TERİMLER SÖZLÜĞÜ... 89 9 YARARLANILAN KAYNAKLAR. 126 VIII

ŞEKİLLER Şekil Konu Sayfa 1 Risk Yönetim Modeli... 11 2 Okul için Afet Yönetimi Döngüsü...... 14 3 Kurumsal Yapılanma Örneği... 20 4 Tehlike ve Zarar Görebilirliğe göre Risk Değerlendirmesi. 31 5 Zarar Azaltma Planı Döngüsü.... 35 6 Afete Hazırlık Planı Döngüsü..... 38 7 Müdahale Planı Döngüsü... 43 8 İyileştirme Planı Döngüsü 60 9 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Döngüsü.. 61 10 Yıllık Faaliyetler İçin Plan Döngüsü. 62 IX

X

EKLER Ek Konu Sayfa 1 Yapısal ve Yapısal Olmayan Faaliyetler... 74 2 Okul Kapasitesini Aşan Afet ve Acil Durumda Yardım 80 İstenecek Kamu Kurum ve Kuruluşların Listesi...... 3 Okul ve Çevresindeki Tüm Tehlike ve Riskler... 81 4 Risk Değerlendirmesi ve Öncelik Belirleme Tablosu. 84 5 Afet ve Acil Duruma Göre İzlenecek Yol.... 85 6 Planda Olması Gereken Haritalar... 87 7 Yıllık Plan İçin Örnek Form 88 XI

XII

1. GİRİŞ Türkiye de ilk, orta ve yüksek öğretimde afet yönetim sisteminin geliştirilmesi ve afet planlarının hazırlanması henüz başlangıç aşamasındadır. 1 Mayıs 2003 günü Bingöl de yerel saatle 03.27 de meydana gelen 6.3 büyüklüğündeki bir depremde yeni yapılmış olan Çeltiksuyu Yatılı Bölge Okulu yatakhane binası ile okul binasının tamamen çökmesi sonucunda 1 öğretmenle 84 öğrencinin hayatını kaybetmiş olması bile konu üzerine yoğunlaşmamızı sağlayamamıştır. Açıkça ifade etmek gerekirse ülkemizin sahip olduğu afet tehlikesi ve okullarımızın depremler karşısındaki hasar görebilirlikleri dikkate alındığında bu güne kadar İran, Pakistan, Çin Halk Cumhuriyetinde yaşanan büyük öğrenci ve öğretmen kayıplarıyla karşılaşılmamış olmasını büyük bir şans olarak değerlendirebiliriz. Birleşmiş Milletler tarafından her yıl Ekim ayının on üçüncü günü Dünya Afet Risklerinin Azaltılması Günü olarak belirlenmiştir. Birleşmiş Milletler Doğal Afet Zararlarının Azaltılması Sekretaryası (UN-ISDR) tarafından 2006 ve 2007 yıllarında tüm etkinliklerde ana tema Afet Risklerinin Azaltılması Okulda Başlar şeklinde belirlenmiş olmasına rağmen ülkemizde bu konuda etkin bir faaliyete rastlanmamıştır. Yine aynı örgüt tarafından 13 Ekim 2011 12 Ekim 2012 tarihleri arası için ana tema Gençlerin ve Çocukların Afet Risklerinin Azaltılması Çalışmalarına Dahil Edilmesi olarak belirlenmiş olması çalışmanın önemini bir kat daha artırmıştır. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 1

Türkiye de ilk ve orta öğretimde her gün yaklaşık olarak 16 milyon öğrenci, günün önemli bir bölümünü okullarda geçirmekte ve okul yönetimlerine emanet edilmektedir. Diğer yandan Türkiye; başta depremler olmak üzere sel, heyelan, kaya ve çığ düşmeleri, çamur akması ve fırtına gibi doğal kökenli olayların yanı sıra, yangın, kaza, gıda zehirlenmesi, salgın hastalık, şiddet ve terör gibi insan kökenli olaylarla da çok sık karşılaşmaktadır. Ülke topraklarının % 96 sının farklı büyüklüklerde deprem tehlikesine sahip olduğu ve bu toprakların % 66 sının aktif fay kuşakları içersinde yer aldığı dikkate alındığında okullarımızın acil müdahaleyi gerektiren günlük olaylar dışında, afete dönüşebilecek olaylarla karşılaşma olasılığının ne kadar yüksek olduğu açıklıkla görülmektedir. Halen aktif fay kuşaklarının yer aldığı birinci ve ikinci derece deprem bölgeleri içersindeki 34 bin okulda 8 milyonun üzerinde öğrencinin eğitim gördüğü bilinmektedir. Doğal, teknolojik veya insan kökenli tehlike ve tehditler hangi büyüklükte olursa olsun, bunlara karşı önceden koruyucu ve önleyici önlemler almayan ve hazırlıklı olmayan kurum veya kuruluşların olaylarla karşılaştığında, olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale etme ve olayı en az zarar ve kayıplarla atlatma şansı bulunmamaktadır. Bu gerçeğe karşın bu güne kadar okullarımızda bir afet yönetim sistemi kurulamamış önleme ve risk azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme faaliyetlerini kapsayan strateji ve eylem planları hazırlanamamıştır. 2 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Ülkemizde mevcut okullarımızın % 64 ünün depremlere karşı güçlendirilmeye ihtiyaç duyması dikkate alındığında okul afet yönetimlerinin süratle oluşturulması, afet ve acil durum yönetimi planlarının ivedilikle hazırlanmasının gereği daha iyi anlaşılacaktır. Bu açıdan Milli Eğitim Bakanlığı ile Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansının 2010 yılında başlatmış olduğu Okul Tabanlı Afet Eğitimi Projesi ile okullarımızda afet yönetimi birimleri kurulması ve afet ve acil durum yönetimi planlarının hazırlanması faaliyetlerine başlanmış olacaktır. Bu kılavuz kitap okullarımızda afet ve acil durum yönetim komitelerinin oluşturulması, afet ve acil durum planlarının hazırlanması ve etkili olarak uygulanabilmesi/kullanılabilmesi amacına katkıda bulunmak ve yol gösterici olmak üzere hazırlanmıştır. Kılavuzda bir takım şablon örnekler verme yerine tanımlar, kavramlar ve genel esaslara ağırlık verilerek her okulun bulunduğu yerde tehlike ve risklerle, var olan imkân ve kaynaklarını dikkate alarak kendi gerçekçi planlarını hazırlamaları yaklaşımı tercih edilmiştir. 1.1. Amaç ve tanımlar Okullarda afet ve acil durum yönetimi planlamasının temel amacı; afet öncesinde; afete neden olabilecek tehlike ve risklerin belirlenmesi, mümkünse önlenmesi veya olası etkilerinin azaltılması ve olaylara karşı Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 3

eğitim ve tatbikatlarla tüm paydaşların hazırlıklı olmasının sağlanması ve afetlere karşı bilinçli ve dirençli nesiller yetiştirilmesi, afet sırasında; eğitim ve tatbikatlarla kazanılmış doğru davranış biçimleri uygulanarak arama-kurtarma ve ilk yardım ve güvenli tahliye işlemlerinin aksatılmadan uygulanması, afet sonrasında ise; olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale ederek kayıpların en düşük düzeyde tutulması, olabilecek zincirleme etkiler veya ikincil afetlerin önlenmesi ve okulun normal programına bir an önce dönebilmesi için gereken iyileştirme faaliyetlerinin belirlenmesi ve uygulanmasını sağlayacak örgütlenme modelleri ile imkân ve kaynakları sağlamaktır. Afet ve acil durum yönetimi planları ile ilgili tanım ve kavramlar Terimler Sözlüğü bölümünde geniş olarak verilmiştir. Aşağıda kılavuzun daha iyi anlaşılabilmesi için, çok kısa olarak bazı temel kavram ve tanımlar yeniden verilmektedir. Acil durum: Dilimize İngilizce "emergency" sözcüğünün karşılığı olarak girmiştir. İvedilikle müdahale etmeyi ve acil yardım faaliyetlerini yürütmeyi gerektiren tüm olay, durum ve haller karşılığı olarak kullanılmaktadır. Afetin meydana gelmesi hâli olarak da ifade edilebilir. Olay sırası ve sonrasında olağanüstü tedbirlerin alınmasına ve faaliyetlerin yürütülmesine gerek duyulan geçici bir durumdur. Bazı 4 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

kuruluşlar acil durumu, kuruluşun kendi imkân ve kaynaklarını kullanarak baş edebildiği olaylar olarak da tanımlamaktadır. Acil yardım: Afetten etkilenen insanların aranması, kurtarılması, ilk yardım ve tedavileri, tahliye, barınma, beslenme, korunma, güvenlik, temizlik, haberleşme, psikolojik destek gibi hayati ihtiyaçlarının karşılanması ve afetin salgın hastalıklar, yangınlar, seller gibi zincirleme etkilerini önlemek için yapılan yardım ve faaliyetlerdir. Afet: İnsanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen ve etkilenen topluluğun kendi imkân ve kaynaklarını kullanarak üstesinden gelemeyeceği, doğal, teknolojik veya insan kökenli olayların sonuçlarına afet denilmektedir. Afet ve acil durum yönetimi: Afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla bir afet olayının öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gereken çalışmaların, planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi ve uygulanabilmesi için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla, kaynakların bu ortak hedefler doğrultusunda yönetilmesini gerektiren çok geniş bir kavramdır. Başka bir ifadeyle: afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılabilmesi için, afete yol açabilecek tehlike ve risklerin iyi bilinmesini ve bu tehlike ve riskleri, olaylar olmadan önce önleyecek önlemlerin, en akılcı yol ve yöntemlerle ortadan kaldırılmasını veya yol açabilecekleri olumsuz etkilerin azaltılmasını ve olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilmesini gerektiren topyekûn Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 5

bir mücadele sürecidir. Bu süreç içerisinde, en sade bireyden en yetkili makamlara kadar, herkese görev ve sorumluluk düşmektedir. Afet planlaması: Afetlerin önlenmesi, risklerinin azaltılması ve afet meydana geldiğinde olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilebilmesi amacıyla hazırlanan kısa, orta ve uzun vadeli politika, strateji ve eylemleri belirleyerek uygulama planlarının temelini oluşturan bir stratejik planlama sürecidir. Ana hatlarıyla; önleme ve risk azaltma, afete müdahale ve iyileştirme planları adları altında afet öncesinde hazırlanması gereken planlara verilen genel isimdir. Bu tür planlara risk azaltma strateji ve eylem planları adı da verilebilmektedir. Afet riski: Belirli bir tehlikenin gerçekleşmesi veya olayın meydana gelmesi hâlinde insanlara, insan yerleşmelerine ve doğal çevreye, bunların zarar veya hasar görebilirlikleri ile orantılı olarak verebileceği kayıplardır. Sigortacılık ve mühendislikte risk, kayıp olasılığı olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere, riskten veya kayıp olasılığından bahsedebilmek için; Belirli büyüklükte bir tehlike veya olayın varlığı, Bu tehlikeden etkilenecek varlıkların mevcudiyeti, Bu varlıkların tehlike veya olaydan etkilenme oranları veya zarar görebilirliklerinin 6 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

bilinmesi veya tahmin edilmesi gerekmektedir. Afet Risk Yönetimi: Afet öncesi, sırası ve sonrasında; risklerin değerlendirilmesi, önlenmesi, olası zararlarının azaltılması ve yol açabileceği olumsuz etkilerin bir an önce ortadan kaldırılabilmesi için gerekli hazırlıkların yapılmasını sağlayan sürekli, sürdürülebilir ve sistematik yöntem ve uygulamalar süreci olarak tanımlanabilir. İkincil afet: Bir afet sonrasında onun etkisi veya tetiklemesi sonucunda meydana gelen ve yeni afetlere yol açabilen olay veya olaylar zinciri. Depremler, seller, fırtına ve tayfunlar genel olarak, yangınlar, salgın hastalıklar, heyelanlar, ekonomik ve sosyal yıkımlar gibi ikincil veya zincirleme afetlere yol açabilirler. Tehlike: Can ve mal kayıpları, yaralanmalar, fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel zarar ve kayıplara yol açma potansiyeli bulunan olaylara verilen genel addır. Toplumlar için tehlike oluşturan dört ana olay türünü aşağıdaki gibi tanımlamak mümkündür. 1) Doğa kaynaklı olaylar: Deprem, kuraklık, sel, çığ, fırtına, tayfun vb. 2) Şiddete dayalı olaylar: Savaş, terör, iç çatışmalar vb. 3) Bozulmaya dayalı olaylar: Erozyon, çevre kirlenmeleri, ekonomik ve sosyal bozulmalar vb. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 7

4) Eğitim eksikliği ve yetersizliklere dayalı olaylar: Teknolojik kazalar, trafik kazaları, yangınlar vb. Zarar görebilirlik: Genel anlamda zarar görebilirliği; fiziksel, sosyal, ekonomik, kültürel, kurumsal ve çevresel faktör veya süreçlere bağlı olarak var olan tehlikelerin olumsuz sonuçlarını artıran faktör veya süreçler olarak tanımlayabiliriz. Önleme: Zarar ve kayıplara yol açabilecek bir tehlike veya tehditin meydana gelmesini önleyecek faaliyetler olarak ifade edilmektedir. Zarar azaltma: Meydana gelmesi önlenemeyen bir tehlike veya tehditin yol açabileceği zarar ve kayıpları önleyecek veya etkilerini azaltacak yapısal veya yapısal olmayan önlemlerin alınması sürecidir. 1.2. Planlama esasları Planlama, ne yapmak istediğinizin ve bunu nasıl, hangi imkân ve kaynakları kullanarak yapacağınızın belirlenmesi demektir. Hangi amaçla olursa olsun bir planlama faaliyeti; Öncelikle sorunlar ve ihtiyaçların belirlenmesi, Uygulanması mümkün olan çeşitli eylem yollarının tartışılıp düzenlenmesi, İmkân, fırsat ve kaynakların belirlenmesi, 8 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Mevcut imkân ve kaynaklarla gerçekleştirilmesi mümkün olan eylem yollarının belirlenmesi, Amaca ulaşmak için gereken insan gücü, malzeme kaynakları ve örgütlenme şeklinin belirlenmesi, Ölçülebilir göstergeler belirleyerek eylemlerin izlenmesi ve gerektiğinde yeni düzenlemeler yapılması, gibi bir çok faaliyeti kapsamaktadır. Afet planlaması kavramı da genel olarak yukarıdaki ana faaliyetleri kapsayacaktır. Kapsamlı bir planlama olan afet ve acil durum yönetimi planlaması kavramının daha iyi anlaşılabilmesi için planın uygulama zamanlarına göre aşağıdaki şekilde bölümlere ayrılması da mümkündür. a- Önleme ve risk azaltma planlaması Adından da anlaşılacağı üzere afet öncesinde ve afet planlaması genel çerçevesi içersinde öncelikle hazırlanması gereken bu plan aşağıdaki hususları içermelidir: Okul ve çevresindeki tehlikelerin belirlenmesi, analizi ve değerlendirilmesi, Okul nüfusu, yapı, alt yapı ve insan faaliyetleri envanterinin çıkarılması, Fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel zarar görebilirliklerin (etkilenme oranları) belirlenmesi, Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 9

Risklerin belirlenmesi, Ölüm ve yaralanma riskleri, Tehlikenin yol açabileceği zincirleme veya ek tehlike ve riskler, Fiziksel riskler (yapı, altyapı, elektrik, mekânik tesisat ve okul donanımının riskleri) Sosyal, psikolojik ve ekonomik riskler, Çevresel riskler, o Afet senaryolarının hazırlanması, o İmkân ve kaynaklarla güçlü ve zayıf yönlerin, fırsat ve tehditlerin belirlenmesi (SWOT analizi), o Risk azaltma stratejilerinin belirlenmesi ve maliyet fayda analizleri, o Yasal, kurumsal ve finansal olanakların belirlenmesi, o En akılcı stratejik amaç hedef ve eylemlerin belirlenmesi ve uygulanması, o Performans kriterleri ile izleme ve değerlendirme yöntemlerinin belirlenmesi, o Uygulamanın izlenmesi, aksayan yönlerin belirlenmesi ve gerekiyorsa planın güncelleştirilmesi. Önleme ve risk azaltma süreci şematik olarak aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. 10 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

RİSK YÖNETİM MODELİ TEHLİKENİN BELİRLENMESİ ZARAR GÖREBİLİRLİĞİN BELİRLENMESİ RİSKİN BELİRLENMESİ KAYIPLARIN BELİRLENMESİ ZAYIF YÖNLERİN BELİRLENMESİ STRATEJİ ve POLİTİKALARIN BELİRLENMESİ Şekil 1: Risk Yönetim Modeli Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere önleme ve risk azaltma planlaması afet ve acil durum yönetim sisteminin temelini oluşturmakta ve gerek müdahale ve gerekse iyileştirme planlarının gerçekçi olarak hazırlanabilmesi için gerekli olan ana girdileri (afet senaryoları) sağlamaktadır. Bu tür bir senaryo olmadan müdahale ve iyileştirme planları hazırlamak, başımıza gelecekleri tahmin etmeden uygulama şansı olmayan planlar hazırlamaktır. Ayrıca bu plan içersine hazırlık aşamasındaki faaliyetler de dahil edilmelidir. b- Müdahale planlaması Ülkemizde yaygın olarak acil durum planlaması adı ile tanınan müdahale planının ana amacı; acil durum veya afet sonucu oluşan olaylara zamanında hızlı ve etkili olarak müdahale ederek can kaybı ve yaralanmaların Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 11

artmaması, afetin neden olabileceği yangınlar, patlamalar, salgınlar gibi ek tehlike ve risklerle can ve mal kaybının büyümemesi ve okulun normal faaliyetlerine bir an önce dönebilmesi için gerekli tüm faaliyetlerin; - hangi örgütlenme şekliyle, - kimler tarafından, - ne zaman, - hangi görev ve yetkiyle, - hangi kaynaklar kullanılarak yürütüleceğini açıkça tanımlayan bir belgedir. c- İyileştirme planlaması Afet veya acil durumların neden olduğu fiziksel, eğitsel, yönetsel, psikolojik, sosyal ve çevresel kayıp ve zararların hangi imkân ve kaynaklar kullanılarak nasıl giderilebileceğini, afetin fırsata dönüştürülerek okul ve çevresinin nasıl daha güvenli ve emniyetli bir hâle getirilebileceğini, okulun normal faaliyetlerine bir an önce dönebilmesini ve eğitim kalitesinin yükselmesini sağlayan planlama türüdür. Afet planları uygulamada çok sık görüldüğü gibi bir kez hazırlanıp daha sonra unutulan belgeler olmamalıdır. Başka bir ifadeyle afet planlaması bir plan elde etmek için bir kez yapılan bir çalışma olmayıp gerçek olaylardan elde edilen dersler, eğitim ve tatbikatlar sırasında görülen eksiklikler dikkate alınarak sürekli geliştirilmesi ve güncelleştirilmesi 12 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

gereken belgelerdir. Afet planlaması bir eylem değil bir süreçtir ve zaman içersinde afet türlerinin, büyüklüklerinin ve sıklıklarının değişimi, bilim ve teknolojideki yeni gelişmeler, imkân ve kaynaklardaki artışlara bağlı olarak sürekli güncellenmelidir. Afet planlarında dikkate alınması gereken ana özellikleri aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür. - Gerçekçi ve kabul edilebilir olmalıdır. - Gerçekçi afet senaryoları esas alınarak hazırlanmalıdır. - Farklı gruplar ve kuruluşlar arasında en uygun yardımlaşma, işbirliği ve koordinasyon esaslarını belirlemelidir. - Görev, yetki ve sorumluluklar açıklıkla belirtilmeli, belirsizlik, görev girişimleri ve tekrarlanmalara fırsat verilmemelidir. - Yönetim, komuta ve kontrol mekanizmalarının ve bilgi akışının nasıl olacağı açıklıkla belirlenmeli ve yönetim karmaşasına neden olunmamalıdır. - Yeni kaynak ve yeni kuruluşlara ihtiyaç gösteren belgeler yerine, mevcut imkân ve kaynaklarla neler yapılabileceğini, ilave imkân ve kaynakların gerçekçi olarak nereden ve nasıl karşılanacağını gösteren belgeler olmalıdır. Okul afet ve acil durum yönetiminin ana paydaşları; okul yöneticileri, öğretmenler, veliler, okul çalışanları, öğrenciler, okul servis sürücüleri olarak tanımlanabilir. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 13

1.3. Kurumsal yapılanma Okullarda afet ve acil durum yönetim sistemi oluşturabilmek afet planlaması ve afetlerle ilgili çalışmaları yürütebilmek için öncelikle afet veya acil durumu gerektiren sürecin hangi safha veya aşamalardan oluştuğunu dikkate almak gerekmektedir. Bu safhalar afet döngüsü veya zinciri adı verilen aşağıdaki şekilde şematik olarak gösterilmiştir. Şekil 2: Okul İçin Afet Yönetimi Döngüsü Yapılan faaliyetlerin birbirleriyle iç içe girmiş, birbirlerini takip etmek zorunluluğu olan ve bir önceki safhada yapılan çalışmaların büyük ölçüde bir sonraki safhada yapılacak olan çalışmaların başarısını etkilemesi ve bu nedenle de süreklilik göstermesi nedenleriyle bu şekle afet döngüsü veya 14 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

zinciri adı verilmiştir. Oklar afet ve acil durum yönetim sisteminin bir süreç olduğunu ve sistemin eğitim, tatbikatlar ve meydana gelen olaylardan elde edilen derslerle sürekli geliştirilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Şekilden de görüleceği üzere, safhalardan üstteki ikisi afetler olmadan önce, alttaki ikisi ise afet anında ve sonrasında yapılan faaliyetlerdir. Afet planlaması ve yönetiminde temel esas; tehlikelerin, risklerin, imkân ve kaynakların doğru ve kapsamlı olarak belirlenmesi, gerekli önlemlerin alınması, bütün safhalarda yapılması gereken işlerin belirlenmesi ve tüm paydaşların afet öncesi, sırası ve sonrasındaki faaliyetlere etkin katılımlarının sağlanmasıdır. Bu husus, okul afet yönetiminin öncelikle sağlaması gereken temel görevidir ve kurumsal yapılanma oluşturulurken mutlaka dikkate alınmalıdır. Bu nedenle sistemin farklı safhalarında ele alınması gereken ana faaliyetler aşağıda özetlenmiş detaylı bir şekilde ise ilgili bölümlerde anlatılmıştır. Önleme ve Risk Azaltma Safhası: Mümkünse afet tehlikesi ve riskinin önlenmesi veya büyük kayıplar doğurmaması için alınması gereken yapısal ve yapısal olmayan tüm önlemler ve faaliyetler bu safhada yapılmalıdır. Yapısal ve yapısal olmayan faaliyetler Ek.1 de verilmektedir. Bu safhada, yukarıda belirtildiği gibi zarar ve kayıplara yol açabilecek tehlikelerin, tehditlerin, risklerin belirlenmesi, bu risklerin önlenmesi veya olabilecek olumsuz etkilerinin azaltılması amacıyla risk azaltma Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 15

strateji ve eylem planlarının hazırlanması ve uygulanması yapılması gereken çalışmaların başında gelmektedir. Hazırlık Safhası: Önleme ve risk azaltma safhasında yapılan çalışmalar ve alınan önlemlerle olayların durdurulması veya önlenmesi her zaman mümkün olmayacağı için, hazırlık safhasında öğrenci, öğretmen ve çalışanların canı ve malı ile milli servetleri, afetlerin yıkıcı etkilerinden koruyacak bazı faaliyetlerin yürütülmesi zorunlu olmaktadır. Bu faaliyetler arasında; - afete müdahale ve iyileştirme planlarının hazırlanması, - bu planlarda görev alacak kişiler (öğretmenler, öğrenciler, çalışanlar ve veliler) için eğitim ve tatbikat programlarının hazırlanması ve uygulanması, - ihtiyaç duyulan araç-gerecin temini, - okul içi haberleşme, bilgi ve iletişim sistemlerinin geliştirilmesi, - yangın alarm ve erken uyarı düzeneklerinin kurulması, gibi faaliyetler yer almaktadır. Hazırlık safhasındaki faaliyetler yalnızca afetin alarm süresi içerisinde yapılan kısa süreli faaliyetler olarak görülmemelidir. Bu faaliyetler, olayın yıkıcı etkilerini azaltacak, can, mal ve milli serveti koruyacak uzun ve kısa süreli birçok faaliyeti de içerebilir. Bu yönüyle önleme ve risk azaltma aşamasında belirtilen faaliyetlerle iç içe girmişlerdir. 16 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Müdahale Safhası: Bir afetin oluşunu takip eden ve afetin oluşundan hemen sonra başlayarak afetin neden olduğu hasar ve kayıplara bağlı olarak birkaç günlük bir süre içerisinde yapılan faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerin ana hedefi, mümkün olan en kısa süre içerisinde en fazla insanın hayatını kurtarmak ve ilk yardımı yapmak; yangın, patlama, elektrik ve gaz sızıntıları gibi ek riskleri önlemek, binayı güvenli bir şekilde tahliye etmek, ailelerle irtibat kurarak imkân varsa öğrencileri ailelerine teslim etmek veya açıkta kalanların barınma, korunma, ısınma, yiyecek, giyecek gibi hayati ihtiyaçlarını en kısa süre içerisinde ve en uygun yöntemlerle karşılamaktır. Etkin bir müdahale için okul müdür yardımcısının başkanlığında, her tür haberleşme imkânına sahip bir yönetim merkezinin kurulması gerekebilir. Müdahale faaliyetleri; afet veya olayın türü, süresi, büyüklüğü, etki alanı, yol açtığı zarar ve kayıplar dikkate alınarak yürütülmelidir. İyileştirme Safhası: İyileştirme faaliyetleri genel olarak aramakurtarma ve ilk yardım faaliyetlerinin hemen sonrasında başlar. Bu faaliyetlerin hazırlık faaliyetleri sırasında planlanması, etkin olarak uygulanabilmesi için gerekli olmaktadır. İyileştirme faaliyetleri uzun sürelidir ve okullar eğitime başladıktan sonra da devam eder. İyileştirme faaliyetleri ana hatlarıyla aşağıdaki dört farklı alanda yürütülmektedir. a. Fiziksel (yapısal) iyileştirme faaliyetleri Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 17

b. Yönetsel iyileştirme faaliyetleri c. Eğitim ortamının iyileştirilmesi faaliyetleri d. Psiko-sosyal destek faaliyetleri Afet ve acil durum yönetim sisteminin yukarıda açıklanan temel özellikleri dikkate alındığında etkin, sürekli ve sürdürülebilir kurumsal yapılanmalar oluşturulmadan afetler ve acil durumlarla baş edebilmek mümkün olmayacaktır. Okullarda afet yönetimi komite veya birimlerinin oluşturulmasının temel gerekçeleri aşağıdaki gibidir. Okullar her an her türlü olayın meydana gelebildiği mekânlardır. Çocuklar afetlere karşı hassas ve kolay zarar görebilir grupların başında gelmektedir. Çocuklar ülkelerin gelecekteki hazineleridir ve mutlaka korunmalıdırlar. Çocuklardan büyüklerin eğitiminde ve ailelerin bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesinde yararlanılabilir. Öğretmenler toplumda değişim ve gelişimin öncüleridirler. Bu yönleriyle toplumda afetlere karşı bir güvenlik kültürü oluşturulmasında öncü unsurlardır. Okullar toplumların her konuda eğitim ve gelişiminin odak noktalarıdır. Gerektiğinde acil barınma yeri olarak da kullanılabilirler. 18 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Okul afet yönetiminin ana amacını ise; Katılımcı bir yaklaşımla okulu etkileyebilecek tehlike ve tehditlerle riskleri belirlemek ve değerlendirmek, İmkân varsa bu tehlike ve riskleri önlemek veya etkilerini azaltacak yapısal ve yapısal olmayan önlemleri olaylar olmadan önce almak, Okul yöneticileri, öğretmenler, öğrenciler, çalışanlar ve velilerin afet öncesi, sırası ve sonrasındaki davranış esasları konularında eğitilmelerini ve olaylara karşı hazırlıklı olmalarını sağlamak, Bir olayla karşılaşıldığında olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edebilmek, kaos ortamının oluşmasını, can ve mal kaybının artmasını önlemek, İyileştirme faaliyetlerini ivedilik ve etkinlikle yürüterek okulun bir an önce normal faaliyetlerine dönebilmesini sağlamak, şeklinde özetlemek mümkündür. Bu amaçları gerçekleştirmek için atılması gereken temel adımlar; Önleme, Korunma ve risk azaltma, Hazırlık ve erken uyarı, Olaylara zamanında, hızlı ve etkili müdahale, İyileştirme olarak özetlenebilir. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 19

Okul afet yönetiminin kurumsal yapıları ve örgütlenme modelleri, karşı karşıya bulundukları tehlike ve risklerinin çeşidi, büyüklükleri, sıklıkları, yol açabilecekleri zincirleme etkiler dikkate alınarak modüler bir şekilde belirlenmelidir. Bu yapılanmada önceden belirlenmiş katı ve değişmez şablonlar yerine esnek ve ihtiyaca göre değişebilen örgütlenmeler esas alınmalıdır. Bu konuda bir kurumsal yapılanma modeli örneği aşağıdaki şekilde verilmektedir. Şekil 3: Kurumsal Yapılanma Örneği Bu şekilden de görüleceği üzere okullarda afet yönetim komitelerinin ana çerçevesini; planlama ve hazırlık, risk yönetimi, müdahale, kaynak temini ve lojistik destek gibi dört temel grup oluşturmaktadır. Müdahale grubu bir olay meydana geldiğinde olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale etmesi gereken arama-kurtarma ve ilk yardım, yangın, tahliye- 20 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

güvenlik ve aile ilişkileri, tespit, onarım ve iyileştirme gibi alt hizmet gruplarından oluşabilir. Okul afet ve acil durum komitelerinin kurulması; okulu etkileyebilecek tehlike ve risklerin tür, büyüklük ve sıklıkları, okulun öğrenci sayısı, türü, imkân ve kaynakları, okul binaları ve müştemilatının fiziksel özellikleri ve çevre koşulları, okul, aile ve yerel yönetim ilişkileri, gibi bir çok değişkene bağlı olduğu için bu kılavuzda standart komite örnekleri önermek yerine, sorun ve çözüm yaklaşımları verilerek, her okulun kendi tehlike ve riskleri ile imkân, kaynak ve önceliklerini esas alarak kendi okulları için en doğru komiteyi oluşturmalarının daha doğru olacağı düşünülmüştür. Okul afet yönetimi komiteleri veya kurulları aşağıdaki kişilerden oluşturulabilir. Başkan: Okul Müdürü, Başkan Yrd : İlgili Müdür Yrd. Üyeler: Öğretmenler arasından seçilen en az 3 kişi, Okul Aile Birliği ve Okul Koruma Dernekleri, Başkanları veya görevlendirecekleri 2 kişi, Sivil savunma kolu veya izcilik kolu yetkilisi, Okul idari görevlisi, Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 21

Varsa öğrenci temsilcileri. Bu komitede okul müdürünün bizzat bulunması afet ve acil durum planlaması ve afete etkili müdahale çalışmalarının başarılı olması için gerekli görülmektedir. 1.4. Görev, yetki ve sorumluluklar Okul afet yönetimi komitesinin ana görevleri: Afet öncesinde okulun tehlike ve risk azaltma planı ile müdahale ve iyileştirme planlarını yapmak ve okulun güvenliğini sağlamak, Planda yer alacak görev gruplarını ve bu grupların görev yetki ve sorumluluklarını belirlemek, Gruplarda görev alacak kişileri ve grupların çalışma esaslarını belirlemek (öğretmen komite üyeleri bilgi ve deneyimleri dikkate alınarak grup veya alt grup sorumlusu olarak ta görevlendirilebilirler.), Afet yönetimi konusunda öğretmenler, çalışanlar, veliler ve öğrenciler için uygulanacak eğitim programlarını belirlemek ve uygulanmasını sağlamak, Masa başı ve saha tatbikatları düzenlemek, Tatbikat, günlük olaylar ve karşılaşılan afetlerden elde edilen derslerin ışığı altında planları güncelleştirmek, Görev gruplarının ihtiyaç duyacağı ekipman, malzeme, yayın ve insan gücü desteğini sağlamak, 22 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Afet ve acil durum planlaması ve yönetimi konularında ilgili üniversiteler, kamu kurum ve kuruluşları, yerel yönetimler, gönüllü kuruluşlar ile yakın işbirliği yapmak, eğitim ve lojistik destek sağlamak, Afet anı ve sonrasında en kısa süre içersinde doğru bilgilere ulaşarak grupların olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale etmelerini sağlamak, gerekiyorsa tahliye veya yerinde sığınak kararı vermek ve olayı yönetmek, Gerektiğinde itfaiye, polis, ambulans, arama- kurtarma ekipleri gibi kurum ve kuruluşlardan yardım istemek ve olay hakkında yetkili makamları bilgilendirmek, Planı gözden geçirmektir. Afet ve acil durum yönetim sistemi içersinde sınıf öğretmenlerinin afet öncesi, sırası ve sonrasındaki başlıca görevleri: Afet öncesinde: - Okul afet ve acil durum planları hakkında bilgi sahibi olmak ve öğrencileri bu planlarla farklı afet türleri karşısındaki davranış kuralları konusunda bilgilendirmek ve bilinçlendirmek, - Sınıflarında tehlike avı yaklaşımını kullanarak yapısal olmayan tehlike ve riskleri belirlemek, bunların önlenmesi veya etkilerinin azaltılabilmesi için önlemler almak veya okul afet yönetimi komitesine bildirmek, Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 23

- Öğrencilerde afetlere direnç ve güvenlik kültürü oluşturmak amacıyla uygulamalı afet eğitimi faaliyetlerini aksatmadan yürütmek, - Afetlerle ilgili özel gün ve haftalarda veliler ve öğrencilerle toplantılar yaparak afete hazırlık, afet risklerinin azaltılması gibi konularda okul, aile ve toplum için önemli olabilecek konularda bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri yürütmek. Afet sırasında: - Eğitim ve tatbikatlarla belletilmiş farklı afet türleri karşısında doğru davranış kurallarının uygulanmasını sağlamak (depremler sırasında; çök, kapan, tutun veya tahliye sırasında; koşma, konuşma, itişme, geri dönme gibi.), - Varsa yaralı öğrencilere ilk yardım yapmak ve yönetimi ivedilikle bilgilendirmek, - Korku ve paniğe kapılan öğrencileri sakinleştirmek ve olan olay hakkında bilgi vermek, - Okul afet yönetiminin tahliye veya yerinde sığınak kararı sonrasında tahliye planına uygun olarak öğrencileri sevk etmek ve güvenli toplanma alanına götürmek, - Öğrenci mevcudu ve veli haberleşme listelerini yanında bulundurmak, - Öğrencilerin velilerine veya yetkililere teslim edilene kadar başlarından ayrılmamak. 24 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Afet sonrası okul yeniden açıldığında: - Öğrencilere yumuşak yaklaşarak onları dinlemek, gözlemek, afet sonrasında yaşamış oldukları psikolojik sorunları anlamaya çalışmak, - Sorunlu olarak değerlendirdikleri öğrenciler için profesyonel destek sağlamak, - Öğrencilere güven duygusu aşılamak, örneğin okullarının yetkili teknik heyetler tarafından kontrol edilmiş olduğunu, olabilecek artçı depremler karşısında korku ve paniğe kapılmalarına gerek olmadığını, aslında korku ve paniğin can güvenlikleri açısından çok daha tehlikeli olduğunu, yapılacak en doğru hareketin eğitim ve tatbikatlarda yapıldığı gibi çök-kapan-tutun hareketini tekrarlama olduğunu vurgulamak, - Öğrencilere depremlerin oluşumu, nedenleri, ülkemizin deprem tehlikesi, depremler sırasında sınıfta, teneffüste, yolda, evde, çarşıda nasıl davranmaları gerektiği konusunda her fırsatta bilgiler vermek, - Öğrencilere sınıfta, koridorlarda, teneffüste, bahçede, laboratuvar, spor salonu, kantin ve tuvaletlerde tehlikeli olabilecek yerler ve davranışlar hakkında bilgi vermek, bu konuda tehlike avı uygulamaları yapmak, - Deprem sonrasında çıkan söylenti, dedikodu ve yetkililer tarafından onaylanmayan medya açıklamaları hakkında öğrencileri bilgilendirmek, - Öğrencilere öğretmenlerine, okul yöneticilerine, yerel yöneticilere ve devlet yöneticilerine karşı güven duygusu aşılamak, Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 25

- Öğrencilere afete uğramış kişilere yardım etmenin, afetler sonrasında toplum olarak bütünleşmenin bir erdem ve özveri işi olduğunu öğretmek ve bu konularda resim ve kompozisyon yarışmaları düzenlemek, - Öğrencilere başta depremler olmak üzere tüm afetleri önleme, olabilecek etkilerini azaltma ve sonuçlarını süratle gidermenin mümkün olduğunu örneklerle anlatmak ve öğrencilerde güven ve baş edebilme duygusu yaratmak. 1.5. Bütçe ve diğer kaynakların kullanımı Okulların hemen hemen hiçbirinde afet ve acil durum planlaması, yapısal ve yapısal olmayan tehlikelerin azaltılması faaliyetleri için ayrılmış bir ödenek bulunmamaktadır. Bu durumda okul afet ve acil durum yönetimi komitelerinin yapması gereken en önemli faaliyet, iyi hazırlanmış ve öncelikleri iyi belirlenmiş önleme ve risk azaltma planları, müdahale ve iyileştirme planlarının uygulanabilmesi için ihtiyaç duydukları ödenekleri ilgili makamlardan talep etmek olacaktır. Genellikle pek çalışmayan bu yöntemin dışında, il özel idareleri ve belediyeler gibi yerel yönetimlerden destek aramak, okul aile birlikleri ve koruma dernekleri kanalıyla imkânı olan velilerin katkısını sağlamak yolları da denenmelidir. Bu konuda unutulmaması gereken ana husus, onarım ve güçlendirme gibi yapısal önlemler dışında kalan önleme ve risk azaltma faaliyetlerinin genellikle büyük bütçelere ihtiyaç duymadığı hususudur. Özellikle imkân ve kaynakların elverdiği ölçüde doğru belirlenmiş öncelikler esas alınarak 26 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

kademeli olarak uygulanacak planların başarı şansının daha çok olduğu unutulmamalıdır. 1.6. İşbirliği ve koordinasyon Afet ve acil durum yönetimi, günlük yaşamda her gün karşılaştığımız emniyet, trafik, sağlık, itfaiye gibi toplumun önceden organize olmuş kuruluşları tarafından rutin olarak yürütülen, münferit olayların yönetim şeklinden çok farklıdır. Afet ve acil durum yönetimi; gerek önleme ve risk azaltma ve gerekse olaya müdahale ve iyileştirme aşamalarında toplumun tüm imkân ve kaynaklarının ortak amaçlar doğrultusunda kullanılmasını gerektirdiği için, yapılacak her faaliyetin etkin bir şekilde yönlendirilmesi, koordine edilmesi ve işbirliği içersinde yürütülmesi sistemin temelini oluşturmaktadır. Sağlıklı bir işbirliği ve etkili bir koordinasyon sağlanmadan yapılan faaliyetler afet öncesinde, kaynak ve zaman israfına, afet sonrasında ise ilk günlerde tam bir kaos'a, daha sonra ise büyük ölçüde kaynak ve zaman israfına neden olmaktadır. Bu gerçek okul afet ve acil durum yönetimleri için de geçerlidir. Okulların afet ve acil durum planlarını etkili olarak uygulayabilmeleri için yörelerindeki kamu kurum ve kuruluşları, yerel kuruluşlar, özel sektör ve gönüllü kuruluşlarla yakın işbirliği içersinde olmaları kaçınılmazdır. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 27

1.6.1. Kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği Okul afet ve acil durum yönetimleri, afet yönetim sisteminin her safhasında kapasitelerini aşan her durumda ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından yardım istemek zorundadır. Yardım istenecek kurum ve kuruluşların listesi Ek.2 de verilmiştir. Okullar hangi tür olayda, hangi düzeyde ve hangi kamu kurum ve kuruluşundan yardım isteyeceklerini kendi müdahale planlarında açıklıkla belirlemek zorundadır. 1.6.2. Özel sektör ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği Yukarıda da belirtildiği üzere okullar afet öncesinde önleme ve risk azaltma planlarında belirledikleri eylemlerin gerçekleştirilebilmesi için ihtiyaç duydukları mali ve insan gücü desteğini sağlamak için öncelikle yörelerindeki özel sektör kuruluşları ve gönüllü kuruluşlarla yakın temas ve işbirliği içersine girmeli ve bu kuruluşların desteğini sağlayabilmelidir. Unutulmamalıdır ki yapılmak istenen faaliyet onların çocuklarının da can ve mal güvenliğini sağlamak amacına yönelik olacaktır. Afet sonrasında ise yöredeki arama-kurtarma, ilk yardım, tıbbi ve psikolojik yardım gibi konularda destek verebilecek sivil toplum kuruluşlarıyla protokoller imzalanarak işbirliği içersine girilmesi de ihmal edilmemelidir. 28 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

2. AFET ÖNCESİNDE 2.1. Önleme ve Zarar Azaltma Afet ve acil durum yönetim sisteminin temel amacı; afetler olmadan önce yapılacak çalışmalar ve alınacak önlemlerle meydana gelebilecek olayları ve olayların neden olabileceği olumsuz sonuçları önlemek veya azaltmak ve olaylara karşı hazırlıklı olunmasını sağlamaktır. Risk azaltma faaliyetleri olarak da adlandırılan bu faaliyetler afet ve acil durum yönetim sisteminin hemen her safhasında uygulanabilen faaliyetlerdir ve mutlaka afet öncesinde planlanması ve etkin olarak uygulanması gereklidir. Okul afet ve acil durum yönetim kurullarının birinci görevi bu faaliyetleri belirlemek ve etkin olarak uygulayabilmek için Okul Önleme ve Zarar Azaltma Strateji ve Eylem Planlarını hazırlamak olmalıdır. Bu tür planlar yukarıda belirtilen temel hedefleri gerçekleştirmek amacıyla belirlenecek olan ana stratejiler ve bu stratejileri gerçekleştirecek eylemleri belirleyen planlardır. Başka bir ifadeyle bu planlar; afetlere dirençli ve baş edebilir bir okul oluşturmak için kısa, orta ve uzun vadeli temel ilke ve stratejileri, eylem ve öncelikleri, performans ölçütlerini, hedeflere ulaşabilmek için izlenecek yöntemler ve kaynak dağılımlarını içeren plandır. Stratejik planlar stratejik plan hazırlama usullerine uygun olarak hazırlanmalıdır. Stratejik bir planlama çalışması yapmak isteyen okulların ana misyonu, sürdürülebilir, etkin ve dinamik bir önleme ve zarar (risk) azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme politika ve stratejileri uygulayarak, öğrencilerin, öğretmenlerin ve çalışanların can ve mal güvenliğini sağlamak, okulu afetlerin yıkıcı etkilerinden Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 29

korumak ve eğitimin bir an önce yeniden başlatılabilmesi için gerekli çalışmaları yapmak ve etkin eğitim programları uygulayarak öğrencilerin ve öğrenciler kanalıyla velilerin afetler konusunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi faaliyetlerine katkıda bulunmak olarak düzenlenebilir. 2.1.1. Amaç ve kapsam Yukarıda da belirtildiği üzere okul afet ve acil durum planlamasının afet öncesindeki ana amacı; afet sonucu doğurabilecek tehlike ve risklerin belirlenmesi, mümkünse önlenmesi veya olası etkilerinin azaltılması ve olaylara karşı eğitim ve tatbikatlarla tüm paydaşların hazırlıklı olmasının sağlanması ve afetlere karşı bilinçli ve dirençli nesiller yetiştirilmesi, şeklinde özetlenebilir. 2.1.2. Okul ve çevresindeki tüm tehlike ve risklerin belirlenmesi Okul afet ve acil durum yönetim komitesi oluşturulduktan sonra yapılması gereken temel çalışma, okul ve çevresindeki tüm tehlike ve tehditleri belirlemek ve bu tehlike ve tehditlerin, büyüklük ve sıklıkları, meydana gelme ihtimalleri, neden olabilecekleri kayıp ve zararlar yani risklerin neler olabileceğinin belirlenmesi çalışmaları olacaktır. Bu konuda hazırlanmış olan bir tablo Ek.3 de verilmiştir. Okulun bulunduğu bölgenin deprem tehlikesi, resmi makamlarca hazırlanmış daha büyük ölçekli bir tehlike ve risk haritası yoksa, Mülga Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca hazırlanmış ve bakanlar kurulu kararıyla yürürlüğe girmiş olan 1996 tarihli 30 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ndan alınabilir. Sel, taşkın, heyelan ve diğer afetlerle ilgili bilgiler ise İlin Afet ve Acil Durum Yönetimi Müdürlüklerinden elde edilebilir. Okulun içersinde bulunduğu bölge hakkında yukarıdaki genel bilgiler elde edildikten sonra, okulun yakın civarındaki tehlike ve tehditlerle okul binaları ve okul bahçesindeki tehlike ve tehditler için Ek.3 de verilen tehlike avı yöntemi uygulanarak tehlikeler ve neden olabilecekleri zarar ve kayıplar, yani riskler belirlenir. Risklerin önem ve öncelikleri ise genel olarak aşağıdaki şekilde verilen matris değerlendirmeleri dikkate alınarak elde edilebilir. Her afet türü için ayrı ayrı hazırlanması gereken bu tür matris değerlendirmeleri okul ve çevresi için yapılması gereken risk azaltılması çalışmalarının önceliklerini göstermesi açısından önemli olmaktadır. Genel olarak çok büyük ve büyük olarak değerlendirilen riskler doğal olarak daha büyük öncelikler alacaktır. Risk = Tehlike x Değer x Zarar Görebilirlik Tehlike Zarar Görebilirlik Çok Küçük Küçük Orta Büyük Çok Büyük Çok Yüksek Orta Büyük Büyük Çok Büyük Çok Büyük Yüksek Orta Orta Büyük Büyük Çok Büyük Orta Küçük Orta Orta Büyük Çok Büyük Küçük Küçük Orta Orta Orta Büyük Çok Küçük Küçük Küçük Orta Orta Büyük Şekil 4: Tehlike ve Zarar Görebilirliğe göre Risk Değerlendirmesi Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 31

Genel olarak çok küçük veya küçük olarak değerlendirilmiş olan riskler kabul edilebilir riskler olarak değerlendirilir. Büyük ve çok büyük olarak değerlendirilen riskler ise, yapısal veya yapısal olmayan önlemlerle mutlaka azaltılması ve okul risk azaltma strateji ve eylem planı içersinde yer alması gereken risklerdir. Afet tehlike ve risklerinin belirlenmesi amacıyla hazırlanmış olan bir tablo da Ek.4 de verilmiştir. 2.1.3. İmkân ve kaynaklarla eksikliklerin ve önceliklerin belirlenmesi Yukarıda planlama esasları bölümünde de belirtildiği üzere, her tür planlama çalışmasının temelinde ihtiyaçların, önceliklerin, imkân ve kaynakların, tehdit ve fırsatların sağlıklı olarak belirlenmesi yatmaktadır. Afet ve acil durum planlaması çalışmalarında ise bu konu çok daha önemli olmaktadır. Acil bir durumda kullanılabilecek kaynakların envanterinin doğru bir şekilde çıkarılması (insan, ekipman, malzeme, parasal kaynak vb.), belirlenen eksikliklerin öncelik sırasına göre süratle giderilmesi çalışmalarını kapsar. 2.1.4. Okulun afete hazırlığının kontrolü Önleme, zarar azaltma ve hazırlık faaliyetleri durağan, bir kez hazırlanıp uygulandıktan sonra gündemden düşen faaliyetler değildir. Okullar değişim ve gelişime açık mekânlar oldukları için karşılaşabilecekleri tehlike, tehdit ve riskler sürekli değişebilmekte ve yeni sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle önleme, zarar azaltma ve hazırlık faaliyetlerinin ilgili görevlilerce sürekli izlenmesi ve yeni ortaya çıkan 32 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

tehlike ve tehditler için yeni önlemler alınması gerekmektedir. Tüm bu faaliyetlerin periyodik olarak kontrol edilmesi, ihmal edilmemesi gereken bir faaliyet olarak dikkate alınmalıdır. 2.1.4.1. Günlük hazırlıklar ve kontroller Okulun emniyet ve güvenliğiyle uygun bir çalışma ortamının her gün sağlanmış olması okul yönetiminin temel görevleri arasındadır. Ayrıca giriş-çıkış güvenliği, tahliye yolları, sınıflar, koridorlar, kazan dairesi, spor alanları, kantin alanı ve laboratuvarlar gibi yerlerde yeni tehlike ve tehdit yaratabilecek değişikliklere izin verilmemesi günlük hazırlıkların ve kontrollerin başında gelen faaliyetler arasında sayılabilir. 2.1.4.2. Periyodik güvenlik kontrolleri Altı aydan fazla olmamak kaydıyla belirli aralıklarla afet ve acil durum yönetimiyle ilgili yapılması gereken faaliyetelerin kontrollerinin yapılması. 2.1.4.3. Yangın söndürücü cihazlar, yangın dolabı, yangın muslukları, yangın dedektörleri, alarm zili ve elektrik aksamı gibi donanımın kontrolü Bu tür teknik donanımlar teknik şartnamelerinde belirtilen süreler içersinde mutlaka kontrol edilmeli ancak her durumda kontrollerin altı aydan fazla olmamasına dikkat edilmelidir. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 33

2.1.5. Önleme ve zarar azaltma strateji ve eylem planının hazırlanması ve uygulanması Bu kılavuzun birçok bölümünde belirtildiği üzere Önleme ve zarar azaltma strateji ve eylem planları okulların afet ve acil durum yönetim sisteminin ana çerçevesini oluşturan kapsamlı planlardır. Bu planlarda; - Okulun karşılaşabileceği doğal, teknolojik ve insan kökenli tüm tehlike ve tehditler dikkate alınmalı, tehlike ve tehditlerle ilgili tüm veri, bilgi ve sonuçlar dikkate alınarak kayıp ve zarar senaryoları oluşturulmalı, - Afet ve acil durum yönetim sisteminin önleme ve zarar azaltma, hazırlık, müdahale, iyileştirme olarak adlandırılan tüm evrelerinde alınması gereken önlemler ve yapılması gereken çalışmalar belirlenmeli, - Plan belirli aralıklarla yapılacak eğitim ve tatbikatlarla öğretmenler, çalışanlar, veliler, öğrenciler, varsa gönüllü kuruluşlar ve diğer ilgililerle paylaşılmalı ve denenmeli, - Gelişen veya değişen koşullar veya yaşanan olaylardan alınan derslerle sürekli güncelleştirilmelidir. Okul afet ve acil durum yönetimi komitesinin planlama ve risk azaltmadan sorumlu kişileri bu planda belirlenmiş olan eylemlerin izlenmesi ve değerlendirilmesinden sorumlu olmalı, gerektiğinde eylemi uygulamakla görevli birim veya kişilerle yakın işbirliği içersinde çalışmalıdır. 34 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

2.1.6. Uygulama, tatbikatlar ve yaşanan olaylardan elde edilen sonuçların ışığı altında faaliyetlerin güncellenmesi Bilindiği üzere stratejik planlar, kurumların orta ve uzun vadeli amaçlarını, temel ilke ve politikalarını, hedef ve önceliklerini, performans ölçütlerini, bunlara ulaşmak için izlenecek yöntemler ile kaynak dağılımlarını içeren kapsamlı ve dinamik planlardır. Bu nedenle de düzenli olarak gözden geçirilmeleri ve değişen koşullara göre uyarlanmaları gerekmektedir. Ayrıca stratejik planlama süreci kuruluşun en üst düzey yetkilisi tarafından tam olarak desteklenmeli ve tüm paydaşların bu sürece katılmaları sağlanmalıdır. ZARAR AZALTMA PLANI Tehlike ve riskleri önle veya azalt Tehlikeleri belirle Varsa eksiklikleri gider Zarargörebilirlikleri belirle Mevcut imkan ve kaynakları belirle Riskleri belirle Öncelikleri belirle Şekil 5: Zarar Azaltma Planı Döngüsü Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 35

2.2. Hazırlık Afet öncesinde önleme ve zarar azaltma aşamasında alınan tüm önlemlere karşın deprem, ani seller, fırtına ve tayfunlar gibi bazı tehlikeleri önlemek ve risklerini tamamen ortadan kaldırmak mümkün olamayacağı için hazırlık aşamasında bazı önemli faaliyetlerin yürütülmesi kaçınılmazdır. Bu faaliyetlerin önemlileri aşağıda maddeler halinde açıklanmaktadır. Bu faaliyetlerin yanı sıra okullar kazalar, kavgalar, zehirlenmeler, küçük çaplı yangınlar gibi acil durumlarla çok sık karşılaştıkları için gerekli hazırlık faaliyetlerini sürekli güncel ve uygulanabilir düzeyde tutmak zorundadırlar. 2.2.1. Amaç ve kapsam Temel amaç bir afet veya acil durum meydana geldiğinde tüm paydaşların (okul yöneticileri, öğretmenler, öğrenciler, çalışanlar ve veliler) nasıl davranmaları, neler yapmaları gerektiğinin önceden belirlenmesi ve tüm paydaşların bu konuda sürekli yapılan eğitim ve tatbikatlarla hazır bulunmalarının sağlanmasıdır. 2.2.2. Afete hazırlık ve müdahale planının hazırlanması, tanıtımı, yaygınlaştırılması ve görevlilerin eğitimi, bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi Hazırlık aşamasında yapılması gereken en öncelikli faaliyet; farklı tehlike ve riskler için müdahale planlarının hazırlanması, bu planların başta 36 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

öğretmenler, çalışanlar, öğrenciler, yetkili kamu kurum ve kuruluşları, veliler olmak üzere varsa işbirliği yapılacak sivil toplum kuruluşlarına tanıtılması ve onların görüş ve önerileri doğrultusunda yenilenmesi, planda görev verilen kişilerin eğitim ve tatbikatlarla gelişmelerinin sağlanması, öğrenciler ve veliler için eğitim, bilgilendirme ve bilinçlendirme programları düzenlenmesi faaliyetleridir. 2.2.3. Erken uyarı, tahliye, sığınak düzeni, koruma, kurtarma ve ilk yardım gibi alt planların hazırlanması Okul afete müdahale planlarında, şiddetli yağış, rüzgâr, fırtına, sel gibi önceden tahmin edilebilen ve erken uyarı verilebilmesi mümkün olan bazı tehlike türleri için çök, kapan, tutun, tahliye, geri tahliye, kilitlenme, yerinde barınak gibi standart davranış eylem planları da olmalıdır. 2.2.4. Öğrenciler, veliler ve görev verilmemiş diğer tüm çalışanlar için eğitim programları ve materyallerinin hazırlanması ve geliştirilmesi Afetlerin önlenmesi ve risklerinin azaltılması konusunda okulların düzenleyecekleri sürekli ve sürdürülebilir eğitim programları ve materyalleri dolaylı olarak toplumda bir zarar azaltma ve güvenlik kültürü oluşturulmasının ilk adımı olmaktadır. Bu nedenle bu tür programların oluşturulması ve materyallerin hazırlanmasında yerel tehlike ve risklere öncelik vermek, standart ulusal veya uluslar arası hazır materyaller yerine yerel sorunlara öncelik veren materyaller geliştirmek tercih edilmelidir. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 37

2.2.5. Muhtarlık, belediye, ilçe veya il afet ve acil durum planları ile işbirliği ve koordinasyonun sağlanması Okul afet ve acil durum yönetimi planları hazırlanırken il, ilçe ve belediye ölçeğindeki diğer acil durum planlarıyla koordinasyon sağlanmalı ve ilgili bakanlık, kamu kuruluşları, meslek teşekkülleriyle üniversitelerin ve diğer mahalli idarelerin görüşü alınmalıdır. HAZIRLIK PLANI Eksikliklerin tespit edilmesi ve giderilmesi Planın tanıtılması, yaygınlaştırılması Tatbikat Görevlilerin eğitimi, bilgilendirilmesi, ve bilinçlendirilmesi Diğer planlarla işbirliği ve koordinasyon Eğitim materyallerinin hazırlanması Erken uyarı, tahliye, sığınak düzeni, kurtarma ve ilk yardım gibi alt planların hazırlanması Şekil 6: Afete Hazırlık Planı Döngüsü 38 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

3. AFET SIRASINDA 3.1. Müdahale 3.1.1. Amaç ve kapsam Mümkün olan en kısa süre içerisinde, öğrencilerin, öğretmenlerin ve personelin hayatını kurtarmak ve yaralılara ilk yardım yapmak, su, yiyecek, giyecek, ısınma, barınma, korunma, psikolojik destek gibi hayati ihtiyaçlarını en kısa sürede ve en uygun yöntemlerle karşılamak, afetlerin doğurabileceği ek tehlike ve risklerin yeni afetler doğurmasını engellemek ve okul faaliyetlerini bir an önce normal düzeye getirmektir. Afetin oluşundan hemen sonra başlar ve yol açtığı zararın büyüklüğüne bağlı olarak bir iki ay sürebilir. 3.1.2. Olayın büyüklüğü ve etkileri hakkında bilgi toplanması Okul müdürü veya yetkilendirdiği müdür yardımcısı bir afet veya acil durum meydana geldiğinde sorumlu olay yöneticisidir. Olay hakkında ivedilikle toplayabildiği bilgiler ve önceden almış olduğu eğitim ve deneyimlerine dayanarak uygulanması gereken tahliye, geri tahliye, kilitlenme, yerinde sığınak gibi ilk eyleme karar vermesi, bu kararı herkese duyurması ve müdahale ekiplerini göreve sevk etmesi gerekmektedir. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 39

3.1.3. Müdahale ekiplerinin göreve başlaması ve/veya sevk edilmesi Olayın hemen sonrasında olayın yeri, büyüklüğü ve olabilecek olumsuz sonuçlarını tahmin ederek en uygun eylem kararını verebilmek için, okul afet müdahale planının çok iyi bilinmesi ve afet öncesinde periyodik eğitim ve tatbikatlarla sürekli denenmiş olması gerekmektedir. Kendi müdahale ekiplerini hemen göreve yönlendiren sorumlu olay yöneticisi, olayın türüne göre hiç vakit kaybetmeden itfaiye, ambulans, polis gibi asli görevli unsurları da göreve çağırmalıdır. Sorumlu olay yöneticisinin veya yardımcısının herhangi bir nedenle görev yerinde bulunamadığı durumda okul müdahale ekipleri kendiliklerinden değerlendirme yaparak olaya müdahale etmek zorundadırlar. 3.1.4. Afetin türüne göre tahliye ya da yerinde korunma kararı verilmesi Yukarıda da belirtildiği gibi okullarda sorumlu olay yöneticisinin öncelikle vermesi gereken ilk karar okulun tahliye edilip edilmeyeceği kararıdır. Burada afetin türüne göre aşağıdaki standart eylemlerden birine karar verilmesi gerekir (Ek.5). - Tahliye Deprem, yangın, heyelan, çığ gibi olaylar sonrasında ve temel olarak bina içinin dışından daha güvensiz olduğu durumlarda uygulanır. Doğru ve 40 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

güvenli bir tahliye işleminin uygulanabilmesi için okulun mutlaka doğru hazırlanmış bir tahliye planının olması ve bu planın yaygın bilgilendirme faaliyetleri, eğitim ve tatbikatlarla öğretmenler, çalışanlar ve öğrenciler tarafından iyice bilinmesi sağlanmalıdır. Tahliyede öğrencilerin mutlaka sakin ol, korkma, koşma, konuşma, itişme, geri dönme gibi temel davranışları biliyor olmaları sağlanmalıdır. - Tersine tahliye Sel, fırtına, tayfun, şiddetli yağış gibi bina içersinin bina dışarısından daha güvenli olduğu durumlarda uygulanır. Öğrenciler afet müdahale planlarında önceden belirlenmiş olan güvenli yerde toplu hâlde veya sınıflarında, koridorlarda camlardan uzak konumlarda bekletilirler. Tersine tahliye öğrencilerin teneffüste veya açık alanda bulundukları durumlar için gereklidir. - Kilitlenme Genellikle okula karşı değişik amaçlı saldırılar, okul bahçesi veya dışında patlamalar meydana geldiğinde uygulanır. Okulun tüm giriş ve çıkışları kilitlenir ve öğrenciler sınıflarında, imkân varsa perdeler kapatılarak ve sınıf kapıları kilitlenerek pencerelerden uzak tutulurlar. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 41

- Yerinde sığınak Öğrencilerin tahliyesi için yeterli zamanın olmadığı veya binanın terk edilmesinin daha riskli olduğu durumlarda uygulanır. Tehlikeli madde sızıntıları ve yayılmaları veya ani gelişen fırtına, tayfun, hortumlar gibi durumlarda uygulanır. 3.1.5. Sorumlu kurum ve kuruluşlardan yardım talebi Daha öncede belirtildiği gibi kendi müdahale ekiplerini hemen göreve yönlendiren sorumlu olay yöneticisi, olayın türüne göre hiç vakit kaybetmeden itfaiye, ambulans, polis gibi asli görevli unsurları bilgilendirmek ve göreve çağırmak zorundadır. 3.1.6. Yetkililerin ve velilerin bilgilendirilmesi Okul afet yöneticisinin bir afet sonrasında yapması gereken önemli görevlerden birisi de; uygulanan tahliye yöntemi konusunda aileleri bilgilendirmek, yardımlarını istemek ve gerektiğinde öğrencileri, önceden hazırlanmış öğrenci teslim formlarına uygun olarak velilerine teslim etmek olacaktır. Bu işlem mutlaka sınıf öğretmenlerinin gözetiminde veya onlar tarafından yapılmalıdır. 42 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

3.1.7. Öğrenci, öğretmen ve çalışanların korunması ve acil ihtiyaçlarının sağlanması Öğrenci, öğretmen ve çalışanların barınma, beslenme, korunma, ısınma, güvenlik, psikolojik destek vb. gibi hayati gereksinimlerinin en kısa süre içerisinde karşılanması, yaralıların önceliklerine göre uygun yerlere naklinin ve tedavilerinin yapılması çalışmalarını kapsar. MÜDAHALE PLANI Psikososyal destek Olayın büyüklüğü ve Okul çevresindeki etkileri hakkında bilgi topla Öğrenci, öğretmen ve çalışanların korunması ve acil ihtiyaçlarının sağlanması Müdahale ekiplerinin göreve sevk edilmesi Yetkililerin ve velilerin bilgilendirilmesi Sorumlu kurum ve kuruluşlardan yardım talebi Afet türü ve etkisine göre davranış şekli (tahliye veya yerinde korunma gibi) Şekil 7: Müdahale Planı Döngüsü Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 43

3.2. Çeşitli Afetler Sırasında Davranış Esasları Afet ve acil durumlar karşısında doğru davranış esaslarının bilinmesi ve uygulanmasının can kaybı ve yaralanmaları önemli oranda azalttığı iyi bilinmektedir. Bilgisizlik ve eğitimsizliğin en somut örneklerine, depremler sırasında, pencere ve balkonlardan atlayarak yaralanan insanların çokluğu, panik içersinde sınıflarını terk etmeye çalışan öğrencilerin sayıca çokluğu, sel suları içersinde oynayan çocuklarımızın varlığı delil teşkil etmektedir. Çocukluktan başlayan eğitim ve tatbikatlarla içselleştirilmesi gereken doğru davranış esaslarının temeli şüphesiz ki okullarda atılmalıdır. 3.2.1. Genel Afet sırasında her şey çok hızlı geliştiğinden, korunmak için yapılması gerekenleri düşünme süresi çok azdır. Bu nedenle afet sırasında yapılması gerekenleri önceden bilmek, tatbikatlarla bunları uygulamak afet sırasında doğru davranış gösterilebilmesi için çok önemlidir 3.2.2. Deprem sırasında Deprem sırasında binaları yıkan, zarar veren sarsıntı ilk hissedilen sarsıntıdan beş on saniye sonra meydana gelir. İşte bu sarsıntıdan önce güvenli bir yere ulaşıp en doğru pozisyonun alınması gerekir. 44 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Olabildiğince sakin olunuz, paniğe kapılmayınız, kaçmaya çalışmayınız ve okul afet planında belirlemiş olduğunuz güvenli bir yerde çök kapan - tutun kuralını uygulayınız. Eğer yakınınızda masa, sıra, koltuk gibi sığınılacak bir eşya yoksa pencerelerden uzak bir iç duvar köşesinde çöküp kapanarak başınızı ve ensenizi koruyunuz ve sarsıntının geçmesini bekleyiniz. Sarsıntı durduktan sonra, öğrencilerin durumunu kontrol ediniz, gerekiyorsa onlara basit ilk yardımları yapınız. Varsa elektrik, gaz ve su vanalarını kapatarak süratle binayı terk ediniz. Asansörleri asla kullanmayınız. Eğer açık alandaysanız düşerek veya yıkılarak size zarar verebilecek her şeyden (binalar, duvarlar, elektrik hatları, direkler ve tabelalar vb.) süratle uzaklaşınız. Deprem başladığı anda zemin ve 1. katta iseniz daha önce yaptığınız deprem durum planına uygun olarak en kısa sürede dışarı çıkınız. Bu süre 5-10 saniye kadardır. Bu süre depremin oluştuğu yerin bulunduğunuz yere uzaklığına göre değişir. Çok katlı yapıda ve 1. kattan daha yukarıda iseniz deprem bitinceye kadar binayı terk etmeniz mümkün olmaz. Bu durumda çök-kapantutun kuralını uygulayarak sıra veya masanın altına giriniz. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 45

Yapılmaması gerekenler Balkona çıkmayınız. Cam veya balkondan atlamayınız. Asansörü ve merdivenleri kesinlikle kullanmayınız. Paniklemeyiniz, kaçmaya çalışmayınız. Ayakta durmaya çalışmayınız. 3.2.3. Yangın sırasında Yangın güvenliğini sağlamak için öncelikle okullarda duman dedektörünün kullanılması, yangın söndürme cihazlarının bulundurulması, çok sayıda elektrikli aletin tek bir prize bağlanmaması ve yangına sebep olabilecek cihazların açık bırakılmaması gerekmektedir. Çıkan Yangın sırasında; Alev ya da duman görürseniz hemen Yangın var! diye bağırarak etrafımızdakileri uyarmalı varsa yangın alarmını çalıştırmalıyız. Eğer yangın küçükse hemen söndürün; kontrolden çıkmışsa dumana dikkat ederek orayı hemen boşaltınız. Yangının çok hızlı ilerlediğini unutmayınız. Mümkünse hemen 110 Alo İtfaiyeyi arayınız. Önce kendi güvenliğinizi düşünerek ve tehlikede olan insanları kurtarmaya çalışarak yangın yerinden hemen uzaklaşınız. 46 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Ateşin oksijensiz bırakılarak söndürüldüğünü unutmayınız. Mümkünse kapı ve pencereleri kapatınız ya da ateşin üstünü örtünüz. Duman ya da yanık kokusu başka bir oda, sınıf vb den geliyorsa, kapıyı elinizin tersiyle kontrol ediniz; sıcaksa açmayınız. Telaşa kapılmadan tahliye kurallarına uyarak yangın yerini boşaltınız. Okul binasını terk ederken sakin olunuz, kargaşa ve paniğe neden olmayınız. Uzaklaşırken yangın alanıyla aranızdaki kapıları kapayınız, varsa kapı altlarını ıslak bir bezle tıkayınız. Varsa yangın merdivenlerini kullanınız. Önceden belirlenmiş olan acil durum toplanma-buluşma alanlarına gidiniz ve orada bekleyiniz. Eğer okul binasından çıkmak olanaksızsa kendinizi pencereden dışarıdakilere göstermeye çalışınız. Dumandan boğulmamak için, yardım gelene kadar eğilerek veya çömelerek ilerleyiniz, mümkünse ağzınızı ve burnunuzu ıslak mendil veya bez parçasıyla örterek nefes alınız. Giysiniz tutuşursa durup yere yatıp yuvarlanınız. Yanıklara hiçbir şey sürmeyiniz, yanığı soğutmak için 10-15 dakika su altında tutunuz. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 47

3.2.4. Sel, heyelan, fırtına, hortum, çığ, tsunami sırasında SEL Öncesinde; Okulunuzun sele maruz kalma riskini öğreniniz. Sel riskine karşı nasıl hazırlanacağınızı ve korunabileceğinizi öğrenebileceğiniz eğitim programlarına katılınız. Sel konusundaki uyarıları radyo ve TV den mutlaka takip ediniz. Gerektiğinde Meteoroloji den telefonla bilgi alınız. Kısa süreli yoğun yağışların ani sele, uzun süreli yağışların ise nehirlerin taşmasına neden olacağını unutmayınız. Okul afet ve acil durum planını hazırlarken sel riskini göz önünde bulundurunuz. Tahliye güzergâhını buna göre belirlemek gibi gerekli önlemleri alınız. Gerektiğinde kullanmak üzere kum, kum torbaları, naylon, çivi, kontrplak, tahta vb. inşaat malzemelerini depolayınız ve bir alet sandığını hazır bulundurunuz. Okul binasında yer seviyesi altında kullanılan bölümlerin rampa aşağıya olan giriş kısımlarında kum torbası vb. setler oluşturunuz. Özellikle mazgallar ve su tahliye sistemleri ile çatı giderlerinin temizliğini yapınız; tıkanıklıkları gideriniz. Suyun sürükleyerek zarar verebileceğini düşündüğünüz eşya ve makineleri mümkün olduğunca üst seviyelere çıkarınız. 48 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Sel uyarısı yapıldığında; Sel öncesi hazırlıklarınızı gözden geçiriniz, planınızı uygulamaya koyarak gerekli ek önlemleri alınız. Sel sularının çok şiddetli akacağını ve önüne katacağı araç, ağaç ve ağır maddeleri sürükleyeceğini dikkate alarak dere yatağı, nehir, hendek, vadi ve kanyon gibi yerlerden uzak durunuz. Her an tahliye olabilecek şekilde hazırlıklı olunuz; afet ve acil durum çantanızı yanınıza alınız. Elektrikli aletleri fişten çekiniz; sigortaları ve vanaları kapatınız. Sel uyarısı yapıldığında veya daha öncesinde, okul binası dışında bulunan akıntıyla sürüklenip zarara yol açabilecek mangal, çöp kovası vb. eşyaları bağlayınız ya da daha güvenli bir yere kaldırınız. Sırasında; Sakin olunuz. Zaman kaybetmeden mümkün olduğunca yüksek yerlere çıkınız. Su birikintileri sığ görünse de içine girmeyiniz ve bu alanlardaki suların kısa sürede yükselebileceğini unutmayınız. Okulunuzun çevresindeki emniyet ve istinat duvarlarının yıkılabileceğini düşünerek bu bölümlerden uzak durunuz. Sel suyu, akıntı ya da nehirlerde yürümeye çalışmayınız. Hızla akan 15-20 cm derinlikteki suyun bir insanı devirip sürükleyebileceğini aklınızdan çıkarmayınız. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 49

Okulu boşaltmanız gerekiyorsa elektrik, doğalgaz gibi tesisatları kapatınız. Kopmuş elektrik telleriyle temas halinde olabilecek su birikintilerinden uzak durunuz. Sonrasında; Sel, suların geri çekilmesiyle sona ermeyebilir. Bu nedenle yetkililer tarafından Dönün! uyarısını almadan kesinlikle evlerinize dönmeyiniz. Okulunuzda herhangi bir hasar olup olmadığını kontrol ediniz. Okula girmeniz gereken durumlarda, çevresel kontrollerinizi yapınız ve kişisel güvenlik önlemlerinizi alınız. Okulda gaz sızıntısı olmadığından, suyun altında kalmış elektrik aksamı veya elektrikle çalışan eşyalar bulunmadığından emin olunuz. Sele maruz kalmış binadaki kopmuş hiçbir kabloya ve elektrikli aletlere dokunmayınız. Suyun iletken olduğunu unutmayınız. Elektriğe kapılma riski nedeniyle eşyalarınızı kurtarmak adına da olsa suyla kaplı alanlara girmeyiniz. Sel sonrası insan sağlığına zarar vermemesi için lağım çukuru ve atık su sistemlerini mutlaka yetkililere kontrol ettiriniz. Sel suyu ile temas etmiş hiçbir gıda malzemesini ambalajlı olanlar dahil kullanmayınız. Koşullara uygun kişisel hijyen önlemlerinizi (örneğin plastik çizme, plastik ve/veya lateks eldiven, vb.) almadan sel suyu ile temas etmiş hiçbir malzemeye dokunmayınız. 50 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Sele maruz kalmış bölgelerde kaynağını bilmediğiniz suları kullanmayınız. Kuyu sularını ancak kuyudan belli bir süre su çekildikten ve kaynatıldıktan sonra kullanınız. Güvenliğinden emin olmadığınız kuyu sularının ölçümlerini yaptırmayı ihmal etmeyiniz. Mümkünse şişe suyu kullanınız. Sel sırasında yaralandıysanız tetanos aşısı yaptırmanız gerektiğini unutmayınız. Sel suyuna temas etmiş giysi ve eşyalarınızı çok iyi şekilde yıkayıp temizleyiniz; kişisel hijyeninize dikkat ediniz. Mümkün olduğunca özel ihtiyaç sahibi kişilere ve hayvanlara yardım ediniz. Okula sel sırasında yılan ve benzeri zararlı hayvanların girmiş olabileceğini düşünerek bu konuda inceleme yapınız. HEYELAN Öncesinde; Okul ve okulun yakın çevresindeki heyelan riskleri hakkında bilgi edininiz. Heyelan riskine karşı nasıl hazırlanacağınızı ve korunacağınızı öğrenebileceğiniz eğitim programlarına katılınız. Okul yeri olarak heyelan riski taşıyan bölgeleri seçmeyiniz. Okul binasının zemin etütlerini yaptırarak güvenlik seviyesini artırıcı önlemler alınız. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 51

Okul afet ve acil durum yönetimi planını hazırlarken heyelan riskini göz önünde bulundurunuz. Tahliye güzergâhını buna göre belirlemek gibi gerekli ek önlemleri alınız. Heyelan belirtileri konusunda gerekli bilgilere sahip olun: Kapılarda ve pencerelerde sıkışmaların gözlenmesi. Yer altı su borularında sızıntıların ve kanalizasyon kanallarında kırılma ve çatlakların oluşması. Daha önce o bölgede heyelan meydana gelmiş olması. Arazi veya yollarda çatlakların, yarıkların veya açılmaların oluşması. Olağan dışı seslerin duyulması (ağaç çatlaması sesleri, birbirine sürtünen kaya vb. cisimler). Yoğun veya kesintisiz yağan yağmurlar. Tel veya ahşap çitlerde yer değiştirmelerin görülmesi. Telefon direklerinde, çitlerde ve ağaçlarda yamaç aşağı eğilme ve yatmaların gözlemlenmesi. Arazide daha önce olmayan kaynak sularının, suya doygun alanların ve su sızıntılarının oluşması. Okul binasının temelleri altında çatlama, yarılma veya ayrılmaların gözlemlenmesi. Okul binasının döşemelerinde ve duvarlarda sürekli genişleyen çatlakların oluşması. Yukarıdaki belirtilerden herhangi biri veya birkaçı gözlemlendiğinde, öncelikle 179 Alo valilik, il afet ve acil durum müdürlükleri, belediye, polis, itfaiye gibi kurumların bilgilendirilmesi. 52 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Yoğun ve kesintisiz yağan yağmurlar gibi çamur akıntısı riskinin yüksek olduğu durumlarda yetkili kurumların yapacağı duyuru ve anonsların takip edilmesi. Sırasında; Okul binasından çıkmak ve heyelan bölgesinden uzaklaşmak için yeterli vaktiniz varsa tahliye olunuz. Kapalı Alandaysanız; Okul binasından çıkmak veya heyelan bölgesinden uzaklaşmak için yeterli vaktiniz yoksa içeride kalınız. Sağlam eşyaların altında ve/veya yanında ÇÖK KAPAN TUTUN hareketini uygulayınız. Hissettiğiniz hareket sona erinceye kadar yerinizden ayrılmayınız. Dışarıdaysanız; Heyelan veya çamur akıntısının hareket yolunun üzerinde durmayınız. Çevrenizdeki insanları uyararak heyelanın hareket yolundan uzaklaşınız ve mümkün olduğu kadar yükseklere doğru çıkınız. Heyelan veya çamur akıntısından kaçabilecek zamanınız veya etrafınızda arkasına saklanabileceğiniz sağlam bir şey yoksa, olduğunuz yerde ÇÖK KAPAN TUTUN hareketini yaparak başınızı ve boynunuzu koruyunuz. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 53

Sonrasında; Her şeyden önce öğrencilerin, öğretmenlerin ve okul personelinin güvende olduğundan emin olunuz. Olayın tekrarlanması ihtimaline karşı mümkünse herkesin bölgeden uzaklaşmasını sağlayınız. Kendi güvenliğinize dikkat ederek çevrenizde yardıma ihtiyacı bulunan kişi olup olmadığını kontrol ediniz. Yangın veya yeni bir çamur akıntısı gibi tehlikeler yoksa yaralı ve yardıma muhtaç kişileri yerinden oynatmayınız. Yardım için gelen yetkilileri, bu kişilere yönlendiriniz. Mümkünse okulda bulunan elektrik, gaz ve su tesisatlarını kapatınız. Çevrenizde gaz kaçağı olmadığından emin oluncaya dek, yanıcı madde kullanmayınız. Bulunduğunuz yeri kibrit veya diğer yanıcı maddelerle aydınlatmaya çalışmayınız. Telefonları meşgul etmeyiniz. Risk yaratabilecek duvar, çatı ve bacaların etrafında dolaşmamaya özen gösteriniz. Radyo vb. kitle iletişim araçları yoluyla, yapılan uyarıları dinleyiniz ve söylenenleri uygulayınız. Cadde ve sokakları acil yardım araçları için boş bırakınız. Eşya almak amacıyla, zarar görmüş okul binası içine girmeyiniz. Heyelan veya çamur akıntısı sonrası meydana gelebilecek sellenmelere karşı dikkatli olunuz. 54 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

4. AFET SONRASINDA 4.1. İyileştirme 4.1.1. Amaç ve kapsam Okulun bir an önce açılması ve normal programına dönebilmesi için iyileştirme planında öngörülen eylemlerin uygulanmasını sağlamaktır. Ana hedef eğitimin mümkün olan en kısa süre içersinde başlayabilmesinin temini ve meydana gelen olaydan elde edilen derslerin ışığı altında daha güvenli ve emniyetli bir okul ve eğitim ortamı oluşturmaktır. 4.1.2. Yönetsel iyileştirme Bu faaliyetler başta okulun her hangi bir nedenle eksilmiş olan öğretmen ve personel eksikliğini gidermeyi, kullanılamayacak hâle gelen ek bina ve tesisler yerine geçici tesisler temin etmeyi, gerektiğinde hibe ve yardımlar alarak çalışmaları yürütmeyi öngören faaliyetlerdir. 4.1.3. Eğitsel iyileştirme Yaşanan afetin büyüklüğüne bağlı olarak uygulanmakta olan eğitim programının ve süresinin yeniden gözden geçirilmesi, gerektiğinde azaltılması, ihtiyaç varsa ek programlar oluşturulması, eğitim ortamının yeniden düzenlenmesi, imkân varsa uzaktan eğitim programlarının geçici Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 55

olarak devreye sokulması, barınma ve beslenme olanakları sağlanması gibi faaliyetlerdir. 4.1.4. Psikolojik iyileştirme Afet gibi önemli bir travma geçirmiş olan öğrencilerle öğretmenler ve personelin normal eğitim sürecine başlamadan önce mutlaka bir psikososyal destek programından geçirilmesi ve bu destek programının çıktıları esas alınarak normal eğitim programının uygulanmaya başlaması faaliyetleridir. Yeterli ve etkili psiko-sosyal destek faaliyetleri uygulanmadan normal eğitim faaliyetlerine başlanması halinde öğrenciler ve hatta bazı öğretmenlerde verimlilik düşmesi ve travma sonrası stres bozukluklarında ciddi artışlar olabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Aslında psikolojik destek faaliyetlerinin okullar açılmadan ve olayın hemen akabinde başlatılması şarttır. Okul açıldığında ise rehberlik öğretmenleri ve sosyal hizmet uzmanları tarafından öğrencilerin dikkatle izlenmesi ve desteğe ihtiyaç duyan öğrenciler için gerektiğinde profesyonel destek sağlanması gerekmektedir. Psikolojik iyileştirme faaliyetleri hakkında çok geniş bilgiler vermenin kılavuz mantığına uygun olmadığı düşüncesiyle burada kısa bilgiler vermekle yetinilmiştir. 4.1.4.1. Velilere yönelik Yukarıda da belirtildiği üzere afet veya kriz sonucu doğuran her büyük olayın başta çocuklar olmak üzere veliler, öğretmenler ve çalışanlar üzerinde önemli duygusal ve psikolojik tepkiler doğurması kaçınılmazdır. 56 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Çocukların ve eğitim ortamının iyileştirilmesi ve normale döndürülebilmesi için velilerin de eğitime tabi tutulması ve gerektiğinde psiko-sosyal destek alması gerekmektedir. Bu tür eğitim ve desteğin temelinde travma yaşayan çocukların davranışları ve onlara yaklaşım yollarının öğretilmesi esas alınmalıdır. 4.1.4.2. Öğrenciye yönelik Bilindiği üzere çocuklar afet ve acil durumlardan en çok etkilenen kitlelerin başında gelmektir. Bu nedenle de ivedilikle psiko-sosyal destek almaları gerekmektedir. 4.1.4.3. Öğretmene yönelik Bir afet sonrasında okul yöneticilerinin, öğretmenlerin ve çalışanların kendileri de afetzede olmalarına rağmen, görevleri gereği öğrencilere ve velilere bilgi ve destek vermek durumundadır. Bu yoğun stresle baş edebilmeleri için afet öncesi ve sonrasında gerekli eğitim ve desteği almış olmaları zorunlu olmaktadır. Afet ve acil durumların neden olduğu travmalar ve afet sonrası psikososyal destekler konusunda geniş bilgiler değişik kaynaklarda mevcuttur. 4.1.5. Bina ve tesislerin fiziksel/yapısal iyileştirilmesi Başta depremler, yangınlar, heyelanlar, seller, patlamalar olmak üzere hemen her tür olay sonrasında okul binalarının yetkili mühendislerce Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 57

incelenmesi ve güvenle kullanılabileceğinin belgelenmesi gerekmektedir. Bu konu okul afet yönetimlerinin yerine getirmesi gereken en öncelikli önlemdir. Okulun güvenle kullanılabileceği kararından sonra okul afet ve acil durum yöneticileri bina ve tesislerin fiziksel iyileştirme faaliyetlerini planlayarak uygulamaya başlayabilir. Bu faaliyetler; okul binaları ve müştemilatlarının dış ve iç cephelerinde meydana gelen mimari (yapısal olmayan) elemanlardaki hasarlar, elektrik ve mekânik sistemlerde meydana gelen hasarlar, bilgisayar ve haberleşme sistemleri, kütüphane ve laboratuvarlar, sınıf içi donanım ve malzeme kayıpları gibi fiziksel unsurların ivedilikle temini, onarımı ve okulun fiziksel olarak kullanıma açılmasını sağlayan faaliyetlerdir. Bu onarımlar yapılırken okulun ilerde olabilecek afetlerden etkilenmeyecek veya çok az etkilenebilecek yöntemler kullanılarak onarılması yaklaşımı tercih edilmelidir. Örneğin içe açılan kapıların değiştirilmesi, kırılmış camlar yerine dağılmayan camlar kullanılması, yoksa yangın alarm sistemlerinin kurulması gibi. 4.1.6. Okulun yeniden açılması Bir afet veya acil durum sonrasında okulların mümkün olan en kısa süre içersinde yeniden açılabilmesi, topluma hayatın yeniden normale dönmekte olduğu güvencesinin verilmesi açısından son derece önemlidir. Okulların yukarıda belirtilen yapısal, yönetsel, eğitsel ve psikolojik iyileştirme faaliyetlerinin tamamlanması sonrasında okul yeniden eğitime açılabilir. 58 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

Psikolojik iyileştirme faaliyetlerinin okullar açıldıktan sonra da devam ettirilmesi ihmal edilmemelidir. 4.1.7. Afet müzeleri veya köşelerinin kurulması Afet ve acil durumların önlenmesi ve risklerinin azaltılması çalışmalarında başta okullarda olmak üzere her düzeyde eğitim, bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetlerinin önemi çok büyüktür. Ancak bu faaliyetlerle halkta kalıcı bir farkındalık ve risk azaltma kültürü oluşturulabilmektedir. Meydana gelen afetler sonrasında yaşanan problemler ve bu olaydan elde edilen derslerin kalıcı olmasında okullarda ve diğer kurum ve kuruluşlarda kurulacak afet köşeleri ve müzelerin önemi büyüktür. Bu konu 2012 yılından itibaren etkin olarak uygulanmak üzere yürürlüğe girmiş olan Ulusal Deprem Stratejisi ve Eylem Planı içersinde de önemli bir görev olarak yer almıştır. Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 59

İYİLEŞTİRME PLANI Okulun yeniden açılması Bina ve tesislerin fiziksel/yapısal iyileştirilmesi Psikolojik iyileştirme Yönetsel iyileştirme Eğitsel iyileştirme Şekil 8: İyileştirme Planı Döngüsü 60 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu

ZARAR AZALTMA PLANI HAZIRLIK PLANI Tehlike ve riskleri önle veya azalt Tehlikeleri belirle Eksikliklerin tespit edilmesi ve giderilmesi Planın tanıtılması, yaygınlaştırılması Varsa eksiklikleri gider Zarargörebilirlikleri belirle Tatbikat Görevlilerin eğitimi, bilgilendirilmesi, ve bilinçlendirilmesi Mevcut imkan ve kaynakları belirle Öncelikleri belirle Riskleri belirle Diğer planlarla işbirliği ve koordinasyon Eğitim materyallerinin hazırlanması Erken uyarı, tahliye, sığınak düzeni, kurtarma ve ilk yardım gibi alt planların hazırlanması İYİLEŞTİRME PLANI MÜDAHALE PLANI Psikososyal destek Olayın büyüklüğü ve Okul çevresindeki etkileri hakkında bilgi topla Okulun yeniden açılması Bina ve tesislerin fiziksel/yapısal iyileştirilmesi Öğrenci, öğretmen ve çalışanların korunması ve acil ihtiyaçlarının sağlanması Müdahale ekiplerinin göreve sevk edilmesi Psikolojik iyileştirme Yönetsel iyileştirme Yetkililerin ve velilerin bilgilendirilmesi Afet türü ve etkisine göre davranış şekli (tahliye Eğitsel iyileştirme Sorumlu kurum ve veya yerinde korunma gibi) kuruluşlardan yardım talebi Şekil 9: Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Döngüsü Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu 61

5. AFET YÖNETİMİ FAALİYETLERİ İÇİN YILLIK PLAN Okul afet ve acil durum yönetimi planları bir kere hazırlanarak bırakılan belgeler olmamalıdır. Okulun kapasitesi ve durumundaki değişimlere, tatbikatlardan ve yıllık eylem planındaki faaliyetlerden elde edilen deneyim ve derslere göre yılda en az bir kere revize edilmelidir. Okul afet ve acil durum planıyla uyumlu olacak şekilde yıllık faaliyet planının hazırlanması ve uygulanması son derece önemlidir. Yıllık faaliyetlerin planlama döngüsü Şekil 10 da gösterildiği gibi planla, uygula, kontrol et ve harekete geç şeklinde olmalıdır. Her faaliyetin mutlaka bir değerlendirmesi yapılarak problemler saptanmalı ve düzeltilmesi için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Şekil 10: Yıllık Faaliyetler İçin Plan Döngüsü 62 Okul Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlama Kılavuzu