NÜKLEER ENERJİ ALANINDA ÜÇÜNCÜ TARAF SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN PARİS SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA NÜKLEER TESİS İŞLETENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI NÜKLEER ENERJİ ALANINDA ÜÇÜNCÜ TARAF SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN PARİS SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA NÜKLEER TESİS İŞLETENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU Yüksek Lisans Tezi Aslı Arda Ankara-2005

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI NÜKLEER ENERJİ ALANINDA ÜÇÜNCÜ TARAF SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN PARİS SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA NÜKLEER TESİS İŞLETENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU Yüksek Lisans Tezi Aslı Arda Tez Danışmanı Prof. Dr. Hasan İşgüzar Ankara-2005

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI NÜKLEER ENERJİ ALANINDA ÜÇÜNCÜ TARAF SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN PARİS SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA NÜKLEER TESİS İŞLETENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hasan İşgüzar Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı...... İmzası Tez Sınavı Tarihi:

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I KAYNAKÇA... V KISALTMALAR... XIII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM SORUMLULUK SEBEPLERİ 1. GENEL OLARAK SORUMLULUK SEBEPLERİ...3 A. Kusur Sorumluluğu...4 B. Sebep Sorumluluğu...5 I. Sebep Sorumluluğunun Çeşitleri...6 1. Olağan Sebep Sorumluluğu...6 2. Tehlike Sorumluluğu...7 C. Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi...10 2. NÜKLEER TESİS İŞLETENİN SORUMLULUĞUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ...12 İKİNCİ BÖLÜM SORUMLULUĞUN SUJESİ OLARAK NÜKLEER TESİSİN İŞLETENİ 1. SORUMLULUĞUN SUJESİ...14 A. İŞLETEN...14 I

I. Tanımı...14 II. İşletenin Sorumluluğu ve Sorumluluğun Kanalizasyonu İlkesi...16 1. Nükleer Tesis İçinde Meydana Gelen Kazalar...16 2. Taşıma Sırasında Meydana Gelen Kazalar...18 a. Gönderen Nükleer Tesisi İşletenin Sorumluluğu...18 b. Gönderilen Nükleer Tesisi İşletenin Sorumluluğu...20 c. Taraf Olmayan Devlete Nükleer Madde Gönderilmesi...22 d. Taraf Olmayan Devletten Nükleer Madde Gönderilmesi...23 e. İşleten Sıfatının Taşıyıcıya Devri...24 f. Nükleer Maddelerin Geçici Olarak Depolanması...25 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SORUMLULUĞUN ŞARTLARI 1. NÜKLEER TESİS...27 A. Tanım ve Kapsam...27 B. Nükleer Tesis Kavramı İçinde Değerlendirilemeyecek Tesisler...28 2. NÜKLEER KAZA...29 A. Tanım...29 B. Paris Sözleşmesi Kapsamında Nükleer Kaza...30 3. ZARAR...32 A. Türk Hukuku nda Zarar Kavramı...32 I. Genel Olarak...32 1. Maddi Zarar...33 a. Şahsa Verilen Zarar...33 II

b. Şeye Verilen Zarar...34 c. Diğer Zararlar...34 2. Manevi Zarar...35 B. Paris Sözleşmesi nde Zarar Kavramı...36 I. Sorumluluğun Kapsamı...37 II. Tesis İçinde Çalışanların Uğradığı Zarar...38 4. NEDENSELLİK BAĞI...39 A. Genel Olarak...39 B. Uygun Nedensellik Bağı...40 C. Nükleer Kaza ve Nükleer Zarar Arasında Nedensellik Bağı ve İspat Sorunu..42 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SORUMLULUĞUN YÖNELTİLMESİ 1. PARİS SÖZLEŞMESİ NE GÖRE...45 A. Dava Hakkı...45 B. Rücu Hakkı...47 2. TÜRK HUKUKU NDA DURUM...48 A. Bina ve Diğer İnşa Eseri Sahibinin Sorumluluğu...49 B. Çevrenin Kirletilmesinden Doğan Sorumluluk...53 III

BEŞİNCİ BÖLÜM TAZMİNAT HAKKININ SINIRLARI, SİGORTA SORUMLULUĞU VE SORUMLULUKTAN KURTULUŞ SEBEPLERİ 1. TAZMİNAT HAKKININ SINIRLARI...59 A. Tazminat Hakkının Süre Bakımından Sınırlandırılması...59 I. Sürenin Niteliği...59 II. Paris Sözleşmesi ne Göre Tazminatın Süre Bakımından Sınırlandırılması.60 1. On Yıllık Süre...60 2. İki Yıllık Süre...62 3. Nükleer Yakıt, Radyoaktif Madde veya Atıkların Çalınması, Kaybolması, Denize Atılması veya Terk Edilmesi Halinde Süre...62 4. Birden Fazla Devletin Mahkemelerinin Yetkili Olması Halinde Süre...63 B. Tazminat Hakkının Miktar Bakımından Sınırlandırılması...63 2. SİGORTA SORUMLULUĞU...67 3. SORUMLULUKTAN KURTULUŞ SEBEPLERİ...70 A. Düşmanca Hareketler, Doğal Afetler ve İç Savaş...71 B. Zarar Görenin Kusuru...72 SONUÇ...74 ÖZET...78 SUMMARY...80 IV

KAYNAKÇA AKÜNAL Teoman, Haksız Fiillerden Doğan Zararlarda Denkleştirme Sorunu, İstanbul 1977 ATAMER Yeşim, Haksız Fiillerden Doğan Sorumluluğun Sınırlandırılması, Özellikle Uygun Nedensellik Bağı ve Normun Koruma Amacı Kuramları, İstanbul 1996 BOZER Ali, Sigorta Hukuku, Genel Hükümler-Bazı Sigorta Türleri, Bankacılık ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 2004/II de LA FAYETTE Louise, Towards a New Regime of State Responsibility for Nuclear Activities, Nuclear Law Bulletin No:50, S.7-35, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-50-en.pdf, (23.02.2004) DESCHENAUX Henri/ TERCİER Pierre, Sorumluluk Hukuku, (Çeviren Salim Özdemir), Ankara, 1983 EREN Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 2003 ERİŞGİN Nuri, Tehlike Bağı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.49, Sayı:1-4, S.137-154 V

ERİŞGİN Nuri, Tehlike Sorumluluğunda Kıyas, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, C.XX, Sayı:3, S.83-104, (Erişgin, Kıyas) ERTEN M.Ali, Türk Borçlar Hukuku na Göre Bina ve İnşa Eseri Sahiplerinin Sorumluluğu (BK md.58), Ankara, 2000 GÖKDAYI İsmail/ TOPÇUOĞLU Metin, Türk Çevre Hukukunda Sorumluluklar ve Yaptırımlar, Türk İdare Dergisi, Yıl:69, Sayı, 417, S.147-171 GÜNEYSU Gülin, Nükleer Reaktörlerin Yol Açtığı Zararlardan Doğan Kanunlar İhtilafı, Ankara, 1989, (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi GÜNEYSU Gülin, Nükleer Reaktörlerin Yol Açtığı Zararlardan Doğan Hukuki Sorumluluk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.41, Sayı:1-4, S.207-223, (Güneysu, Makale) HOLTZ Catarina, The Concept of Property damage and Related Issues in Liability Law-Possible Implications For The Paris Convention on Third party Liability in The Field of Nuclear Energy, Nuclear Law Bulletin No:40, S.87-98, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-40-en.pdf, VI

İŞGÜZAR Hasan, Türk Sorumluluk Hukukuna Göre Sivil Hava Aracı İşletenin Akit Dışı Sorumluluğu, Ankara 2003 KANTAR H. Elvend, Çevre Hukukunda Sorumluluk Kavramı, İstanbul Barosu Dergisi, C.58, Sayı:1-2-3; S.20-42 KARAYALÇIN Yaşar, Mesuliyet ve Sigorta Hukuku Bakımından Başlıca İşletme Kazaları, Ankara 1960, s.51 KILIÇOĞLU Ahmet, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2005 KILIÇOĞLU Mustafa, Sorumluluk Hukuku, C.1, Sözleşme Dışı Sorumluluk, Ankara 2002 McRAE Ben, The Compensation Convention: Path To A Global Regime For Dealing With Legal Liability and Compensation For Nuclear Damage, Nuclear Law Bulletin, No:61, S.25-38, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-61/benfinal.pdf ÖZEL Çağlar, Sözleşme Dışı Sorumlulukta Yansıma Zarar ve Giderimine İlişkin Bazı Düşünceler, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Yıl:2001, C.50, Sayı:4, S.81-105 REİSOĞLU Sefa, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 2005 VII

SANDS Philippe/ GALİZZİ/Paolo, The 1968 Brussels Convention and Liability for Nuclear Damage, Nuclear Law Bulletin No:64, S.7-27, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-64/sands&galizzi.pdf SC O HİGGİNS Paul/ BL McGRATH Patrick, Third Party Liability in the Field of Nuclear Law An Irish Perspective, Nuclear Law Bulletin No:70, S.7-2, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-70/007_021.pdf SİRMEN Lale, Çevre Kanunu na Göre Çevrenin Kirletilmesinden Doğan Sorumluluk, Ankara Barosu Dergisi, Yıl:47, Sayı:1, Şubat 1990, S.22-30 STAHLBERG Pauli, Causation and The Problem of Evidence in Cases of Nuclear Damage, Nuclear Law Bulletin No:53, S.22-29, www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-53_en.pdf STOİBER Carlton/BAER Alec/ PELZER Norbert/ TONHAUSER Wolfram, Handbook on Nuclear Law, www-pub.iaea.org/mtcd/publications/pdf/pub1160_web.pdf (25.11.2003) VIII

TANDOĞAN Haluk, 72 Sayılı Çevre Kanununa Göre Çevrenin Kirletilmesinden Doğan Sorumluluk, Danıştay Dergisi, 1986, Yıl:16, S. 60-61 (Tandoğan, Çevre) TANDOĞAN Haluk, Kusura Dayanmayan Sözleşme Dışı Sorumluluk Hukuku, Ankara 1981 (Tandoğan, Kusura Dayanmayan) TANDOĞAN Haluk, Tehlike Sorumluluğu Kavramı ve Türk Hukukunda Tehlike Sorumluluklarının Düzenlenmesi Sorunu, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Aralık 1979, C. X, Sayı: 2, S.291-321 (Tandoğan, Tehlike Sorumluluğu) TANDOĞAN Haluk, Türk Mesuliyet Hukuku, (Akit Dışı ve Akdi Mesuliyet), Ankara 1961, (Tandoğan, Mesuliyet) TEKİNAY Selahattin Sulhi/ AKMAN Sermet/ BURCUOĞLU Haluk/ ALTOP Atilla, Tekinay Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, İstanbul 1993 TİFTİK Mustafa, Akit Dışı Sorumlulukta Maddi Tazminatın Kapsamı, Ankara 1994 TURGUT Nükhet, Çevre Hukuku, Ankara 2001 IX

ULUSAN İlhan, Medeni Hukukta Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi ve Uygulama Alanı, İstanbul 1977, (Ulusan, Denkleştirme) ULUSAN İlhan, Tehlike Sorumluluğu Üstüne, Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, 1970, Sayı:6, S.23-57 UYGUR Turgut, Açıklamalı İçtihatlı Borçlar Kanunu, Sorumluluk ve Tazminat Hukuku, C.3, Ankara 2003 X

DİĞER KAYNAKLAR Atom Enerjisinin Barışçı Kullanımı ve Zararlarına Karşı Koruma Kanunu, Nuclear Law Bulletin Supplement To No:70 www.nea.fr/html/law/nlb/index.html Brussels Supplementary Convention, www.nea.fr/html/lw/nlbrussels.html Convention on Nuclear Safety, www.iaea.org/publications/documents/infcircs/others/inf449.shtml Convention on Supplementary Compensation for Nuclear Damage, www.iaea.org/publications/documents/conventions/supcomp.html Exposé des Motifs, www.nea.fr/html/law/nlparis_motif.html International Conventions & Agreements, Vienna Convention on Civil Liability for Nuclear Damage, Background, Civil Liability for Nuclear Damage:International Framework, www.iaea.org/publications/documents/conventions/liability.html Nükleer Enerji Alanında Ücüncü Taraf Sorumluluğuna İlişkin Paris Sözleşmesi, RG. 13.6.1967, No: 12620, s.1-4; www.cevre.org/sozlesmeler/nukleer%20enerji.htm XI

OECD Secretariat, Potential Liability of Contractors Working On Nuclear Safety Improvement Projects in Central and Eastern Europe, Nuclear Law Bulletin No:53, www.nea.fr/html/law/nlb-53-en.pdf Paris Convention, Decisions, Recommendations, Interpretations, www.nea.fr/html7law7paris-convention-dec-rec-int.pdf (27.05.2005) Protocol to Amend The Vienna Convention on Civil Liability for Nuclear Damage, www.iaea.org/publications/documents/conventions/protamend.html (27.02.2004). Radyoaktivitenin Sebep Olduğu Zarara İlişkin Hukuki Sorumluluk Hakkında Federal Kanun, Nuclear Law Bulletin Supplement To No:63 www.nea.fr/html/law/nlb/nlb-63/index.htm Vienna Convention on Civil Liability for Nuclear Damage, www.iaea.org/publications/documents/infcırcs/1996/inf500.shtml, www. investopedia.com/terms/s/sdr.asp www.cevre.org/tcm/sozlesmeler/nukleer%20enrji.htm www.nea.fr/html/general/press/2004/2004-01.html www.taek.gov.tr/uluslararasi/sozlesmeler/paris.htm XII

KISALTMALAR bkz. C p RG s S Sözleşme : Bakınız : Cilt : Paragraf : Resmi Gazete : Sayfa : Sayfa Aralığı : Paris Sözleşmesi XIII

GİRİŞ Teknikteki gelişmeler ve dünya nüfusunun giderek artmakta oluşu farklı enerji kaynakları yaratılmasını zorunlu hale getirmektedir. Bu anlamda alternatif bir enerji kaynağı olarak nükleer enerji ve nükleer tesislerin işletilmesi konuları önem arz eden bir alan olarak ortaya çıkar. Nükleer enerji önemli bir enerji kaynağı olmakla beraber bu enerjinin açığa çıkarılma süreci ciddi güvenlik önlemlerinin alınmasını da gerekli kılmaktadır. Süreçte yaşanılacak en küçük bir hata ya da aksama telafisi mümkün olmayacak büyüklükte zararlı sonuçlara yol açabilir. Çünkü herhangi bir nükleer kaza sonucu meydana gelebilecek zararın kendini gösterdiği alan çok geniş boyutlara ulaşabileceği gibi çoğu zaman zararın bu şekilde yayılmasının önüne de geçilememektedir. Diğer taraftan radyoaktif maddelere maruz kalınması sonucu cansız varlıklar üzerinde meydana gelen zarar daha kısa bir zaman dilimi içinde ortaya çıkarken aynı olay nedeniyle insan vücudunda meydana gelen zarar çok uzun yıllar sonra kendini gösterebilir. Geçmiş dönemlerde yaşanan nükleer tesis kazalarının insan ve çevreye olan yansımaları bugün bile tartışma yaratır niteliktedir. Bir yandan nükleer enerjinin büyük ve önemli bir enerji kaynağı olduğu kabul edilirken diğer yandan yaratmış olduğu tehlike nedeniyle, nükleer tesislerin işletilmesi çoğu insanın zihninde endişelere sebep olmaktadır.

Nükleer tesis işletenin hukuki sorumluluğu, bir tehlike sorumluluğu türü olarak birçok ülke mevzuatında kanunla düzenlenmiştir. Ülkemizde ise bu alanda kanun çalışmaları halen devam etmektedir. Nükleer Enerji Alanında Üçüncü Taraf Sorumluluğuna İlişkin Paris Sözleşmesi kapsamında nükleer tesis işletenin hukuki sorumluluğunun incelendiği bu çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sorumluluk sebepleri üzerinde durulmuş ve nükleer tesis işletenin sorumluluğunun hukuki incelenmiştir. İkinci bölümde sorumluluğun sujesi olarak nükleer tesis işleteni konusu ele alınmış; kavramdan yola çıkılarak olası kazalarda sorumluluğun hangi işletene ait olacağı açıklanmıştır. Üçüncü bölümde sorumluluğun şartları incelenmiş; bu şartların neler olduğu açıklanmıştır. Dördüncü bölümde nükleer kaza sonucu meydana gelen zararın tazmini için kime başvurulacağı konusu incelenmiştir. Beşinci ve son bölümde tazminat hakkının sınırları, sigorta sorumluluğu ve sorumluluktan kurtuluş sebepleri açıklanmıştır. Çalışmanın sonuç kısmında ise genel bir değerlendirme yapılmıştır. 2

BİRİNCİ BÖLÜM SORUMLULUK SEBEPLERİ 1. GENEL OLARAK SORUMLULUK SEBEPLERİ İnsanların toplum olarak birarada yaşamaları onların hukuken korunmakta olan değerlerinin ihlal edilmesini çoğu zaman kaçınılmaz kılmakta; hatta bazen insanlar birbirlerinin yaşam alanlarına müdahale etmek zorunda kalmaktadırlar. Diğer taraftan hızla ilerleyen teknolojik gelişmeler hayatı kolaylaştırmakla beraber bir takım tehlikeleri de içinde barındırmakta ve insan ilişkilerinin karmaşıklaşmasına sebep olmaktadır. Zarar kavramının, tüm bu değişim ve gelişmelerin toplumsal hayata yansıyış biçimlerinden biri olarak ortaya çıkması da pek doğaldır. Kural olarak herkes, hukuken korunmakta olan varlıklarında meydana gelen zarara bizzat katlanmak zorundadır. Ancak bu kuralın katı biçimde uygulanması bazı haksız sonuçları ortaya çıkarabilir. Çünkü bazen zarar gören kişi, belli sebeplerin varlığı halinde, uğramış olduğu zararın bir başkası tarafından tazmin edilmesini isteyebilmelidir. İşte, zararın bir başka şahsa yükletilmesini haklı gösteren sebeplere sorumluluk sebepleri denilmektedir 1. Hukuki sorumluluğun konusu, zarar görenin uğramış olduğu zararın tazmin edilmesidir. Şu halde sorumluluk hukukuna tazminat hukuku demek de mümkündür 2. 1 Eren Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 2003, s.445 vd. 2 Tiftik Mustafa, Akit Dışı Sorumlulukta Maddi Tazminatın Kapsamı, Ankara 1994, s.33; Eren, s. 444

Hukuki sorumluluğu kusur sorumluluğu, sebep sorumluluğu ve fedakarlığın denkleştirilmesi ilkesi veya hukuka uygun müdahaleden doğan sorumluluk olmak üzere üçlü bir ayrımda incelemek mümkündür 3. A. Kusur Sorumluluğu Kusur sorumluluğuna göre zarar görenin uğramış olduğu zararın bir başkasına tazmin ettirilmesi, ancak zararın bu kişinin kusurlu bir davranışı nedeniyle doğmuş olması halinde mümkündür. Aksi halde zarar gören bu zarara kendisi katlanacaktır 4. Kusur ilkesine göre olumlu ve olumsuz olmak üzere iki sonuç ortaya çıkmaktadır. Olumlu sonuca göre zarar veren ancak kusurlu olduğu takdirde sorumludur; başka bir ifadeyle kusuru olan mutlaka sorumlu tutulmalıdır 5. Olumsuz sonuca göre ise; kusur yoksa sorumluluk da yoktur 6. Borçlar Kanunu nun 41 ve devamı maddelerinde düzenlenen haksız fiilden doğan zararın tazminine ilişkin hükümler ile 96 ve devamı maddelerinde düzenlenmiş olan borca aykırılık hallerinden doğan zararın tazminini düzenleyen hükümler, kusur sorumluluğunun geniş uygulama alanını oluştururlar 7. Kusur ilkesi uzun bir süre sorumluluğun kurulması için gerekli ve yeterli görülse de, 19 uncu yüzyılla birlikte artan makineleşme, teknik araç ve gereçlerin 3 İşgüzar Hasan, Türk Sorumluluk Hukukuna Göre Sivil Hava Aracı İşletenin Akit Dışı Sorumluluğu, Ankara 2003, s.24; Eren, s.447 4 Tandoğan Haluk, Kusura Dayanmayan Sözleşme Dışı Sorumluluk Hukuku, Ankara 1981, s.1 5 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.1; Eren, s. 448 6 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.1 7 İşgüzar, s.25 4

kullanımının yaygınlaşmaya başlaması, hem kullananlar hem de çevre için büyük tehlikeler oluşturabilecek aletlerin, ulaşım araçlarının ve enerji kaynaklarının kullanımı, zararın ortaya çıkması ihtimalini de arttırmış ve yoğunlaştırmıştır. Bu süreç içerisinde ise kusurun rolü azalmış, hatta bazen ortadan kalkmıştır 8. Diğer taraftan sırf tehlike arz ediyor olmaları nedeniyle bu makinelerin ve enerji kaynaklarının kullanılmasından vazgeçilmesi, topluma sağlamış oldukları kolaylık ve faydalar nedeniyle mümkün olamamaktadır. İşte tam bu noktada kusur ilkesi tamamen terk edilmemekle beraber, kusursuz sorumluluğa ilişkin ilkeler de kabul edilmeye başlanmıştır 9. B. Sebep Sorumluluğu Sebep sorumluluğu kusur sorumluluğuna oranla daha toplumsal bir görüşü yansıtmaktadır. Çünkü bu sorumluluk sebebi, sorumlu tutulan kişinin sözkonusu olaydaki bireysel davranışından çok onun toplumsal ve ekonomik hayattaki durumuna dayanmakta; bazı kişilere daha ağır bir sorumluluk yüklenmektedir 10. Sebep sorumluluğunun gerçekleşmesi için zararı doğuran olay ile zarar arasında nedensellik bağının bulunması yeterlidir. Böylece kusur, sebep sorumluluğunda kurucu bir unsur olmaktan çıkarılmıştır 11. Sebep sorumluluğunda kusur şartı aranmaması nedeniyle, sorumlu kişinin ya da eylemlerinden sorumlu 8 Eren, s.450.; Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.1 vd. 9 Eren, s. 450; Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.2; İşgüzar, s. 25 10 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.10 11 Eren, s. 449; Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.7 5

tutulduğu kişilerin temyiz kudretine sahip olmamaları da, bu sorumluluğu ortadan kaldırmaz 12. I. Sebep Sorumluluğunun Çeşitleri Olağan sebep sorumluluğu ve tehlike sorumluluğu olmak üzere sebep sorumluluğunun iki çeşidi vardır. 1. Olağan Sebep Sorumluluğu Olağan sebep sorumluluğu, objektif bir özen gösterme ödevinin yerine getirilmemesine dayanan bir sorumluluk türü olarak, kusur sorumluluğu ile tehlike sorumluluğu arasında yer alır ve sebep sorumluluğunun en hafif şeklini oluşturur 13. Olağan sebep sorumluluğu hallerinden adam çalıştıranın (BK m. 55), hayvan tutucusunun (BK m. 56), ev başkanının (MK m. 369) sorumluluğu objektif özen ve gözetim ödevinin ihlalinden kaynaklanırken; taşınmaz malikinin sorumluluğu (MK m. 730) mülkiyet hakkının aşkın kullanılmasına, bina ve diğer inşa eseri sahibinin sorumluluğu ise (BK m.58) yapım bozukluğuna veya bakım eksikliğine dayanmaktadır. Buna karşılık ayırt etme gücünden yoksun olanların sorumluluğu (BK m. 54) hakkaniyet icabıdır 14. 12 İşgüzar, s. 26 13 Eren, s. 452; Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s. 23; İşgüzar, s. 26 14 Eren, s. 453; İşgüzar, s.27 6

Medeni Kanun ve Borçlar Kanununda sayılmakta olan olağan sebep sorumluluğu halleri sınırlı sayıda olmayıp örnek niteliğindedir ve bunlar dışındaki bazı hallerin de olağan sebep sorumluluğuna konu olması mümkündür 15. Olağan sebep sorumluluğu hallerinden bazılarında kurtuluş kanıtı getirme olanağı vardır. Buna göre, sorumlu kişi, gerekli her türlü özeni gösterdiğini ya da gerekli özeni göstermiş olsaydı bile yine zararın ortaya çıkacağını ispat etmek suretiyle sorumluluktan kurtulabilir 16. Buna karşılık bina ve diğer inşa eseri sahibinin sorumluluğunda yapım bozukluğu ve bakım eksikliği gerçekte özensizliğe dayanmakla beraber, sorumluluğun sebebi özensizlik olmayıp yapım bozukluğu ve bakım eksikliğidir. Bu nedenle, sorumlu, her türlü özeni göstermiş olmasına rağmen yapım bozukluğu ve bakım eksikliğini öğrenemese de, bu nedenlerden bir zarar meydana geldiğinde, sorumlu olur 17 ; gerekli özeni göstermiş olduğunu ispat ederek sorumluluktan kurtulamaz. Bu nedenle de bina ve diğer inşa eseri sahibinin sorumluluğu, kurtuluş kanıtı getirme imkanı olmayan bir olağan sebep sorumluluğu halidir ve bu özelliği nedeniyle de tehlike sorumluluğuna yaklaşmaktadır 18. 2. Tehlike Sorumluluğu Tehlike sorumluluğu ya da başka bir ifade ile ağırlaştırılmış objektif sorumluluk 19 özel ağırlıkta bir tehlike oluşturan faaliyet, işletme, nesne veya araçları 15 Eren, s.453 16 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s. 23 17 Kılıçoğlu Mustafa, Sorumluluk Hukuku, C.1, Sözleşme Dışı Sorumluluk, Ankara 2002, s.19 18 Eren, s.454 19 Deschenaux Henri/Tercier Pierre, Sorumluluk Hukuku, (Çeviren Salim Özdemir), Ankara, 1983, s.46 7

işleten, yürüten ya da elinde bulunduranlar için özel kanunlarla tanınmış bir sorumluluk türüdür 20. Türk, İsviçre ve Alman hukuklarında tehlike sorumluluğu halleri farklı zamanlarda çıkarılan özel kanunlarla düzenlenmişlerdir. Özellikle yabancı doktrinde, bu özel kanunlarda genel bir uyumun bulunmadığı gerekçesiyle, tehlike sorumluluğunu düzenleyen genel bir kuralın konulması görüşü savunulmaktadır 21. Ancak tehlike sorumluluğuna yol açan hallerin aynı ağırlıkta tehlike içermekte olduklarını iddia etmek de mümkün değildir. Nitekim motorlu aracın yol açacağı tehlike ve zarar ile bir nükleer santralden kaynaklanacak tehlike ve zararın boyutları ve etkisi farklı olacaktır 22. Diğer taraftan tehlike sorumluluğunun dağınık ve her olguya ayrı sonuçlar bağlanarak düzenlenmiş olması, tehlike sorumluluğu ile kusur sorumluluğu arasında kural-istisna ilişkisi varmış gibi yanıltıcı bir algılamaya da sebep olabilmektedir 23. Oysa doktrin ve uygulamada, bütün tehlike sorumluluğu olgularında, sorumluluğun nitelikli ve özel ağırlıkta bir tehlikeli duruma atfedildiği geniş ölçüde kabul edilmektedir 24 Tehlike sorumluluklarının başlıca iki özelliği; sorumluluğa neden olan faaliyetlerin, işletmelerin veya tesisatın zarara yol açmaya aşırı eğilimli olması veya 20 Tandoğan, Kusura Dayanmayan,, s.26; Eren, s. 455 vd.; İşgüzar, s. 28; Tiftik, s.42 21 Eren, s.457 22 İşgüzar, s.29 23 Erişgin Nuri, Tehlike Sorumluluğunda Kıyas, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, C.XX, Sayı:3, S.83-104, s.95 24 Erişgin, Kıyas, s.95 8

meydana gelen zararın nicelik veya nitelik bakımından sonuçlarının çok ağır olmasıdır 25. Bu sorumluluk türünde tehlikeli nesne veya işletme ile gerçekleşmiş olan zarar arasında uygun nedensellik bağının bulunması, sorumluluğun kabulü için yeterlidir 26.Yoksa kişinin kusurlu olması veya objektif özen ve gözetim ödevini ihlal etmesi şart değildir 27. Hatta işletmenin içermekte olduğu tehlike, zararın bu işletmeyle ilgili olup olmadığını tespit etmek bakımından başlıca ölçüt olmakla beraber, sorumluluğun gerçekleşmesi için somut olayda mutlaka bu tehlikenin gerçekleşmiş olması aranmaz; zararı doğuran olay işletmenin kendine özgü niteliğiyle ilişkili ise sorumluluğun varlığı kabul edilir 28. Çünkü bu tür işletme ve nesnelerin sebep oldukları zararlarda kusurun bulunup bulunmadığı veya etkisinin ne ölçüde olduğu çoğu zaman tespit edilemediği gibi, yine çoğu zaman sorumlu kişinin gerekli dikkat ve özeni göstermiş olması da zararın ortaya çıkmasını önleyememektedir 29. Tehlike sorumluluğunu düzenleyen kanunların çoğunda nedensellik bağını kesen sebepler sorumluluktan kurtulma olanağını vermektedir. Ancak bazı kanunlar üçüncü kişinin kusurunu sorumluluktan kurtulma nedenleri arasında saymamakta, zorlayıcı neden, doğal afet ve savaş durumu ile sınırlı tutmaktadır 30. 25 Tandoğan Haluk, 2872 Sayılı Çevre Kanununa Göre Çevrenin Kirletilmesinden Doğan Sorumluluk, Danıştay Dergisi, 1986, Yıl:16, S. 60-61, s. 18 26 Eren, s.455; Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s.27 27 İşgüzar, s.28 28 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s. 27 29 Eren, s.455 30 Tandoğan, Kusura Dayanmayan, s. 27 9

Bu sorumluluk türüne ilişkin bir başka husus da zorunlu sorumluluk sigortasıdır. Tehlike sorumluluğunun en önemlilerini düzenleyen kanunların çoğunda zorunlu sorumluluk sigortası öngörülmekte ve zarar görenin uğramış olduğu zararların tazmini için doğrudan sigortacıya başvurma olanağı tanınmaktadır 31. Tehlike sorumluluğuna ilişkin özel kanunların çoğunda sorumluluğu önceden sınırlayan ya da kaldıran anlaşmaların hükümsüz olduğu öngörülürken; bir kısmında ise sorumluluğun en yüksek haddi belli bir miktarla sınırlı tutulmuştur 32. Türk Hukukunda tehlike sorumluluğunu düzenleyen kanunlar; motorlu araç işletenin hukuki sorumluluğunu düzenleyen 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanunu, sivil hava aracının verdiği zarardan dolayı işletenin sorumluluğunu düzenleyen 2920 Sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu, devletin askeri manevralar ve atışlardan doğan sorumluluğunu düzenleyen 3634 Sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu, petrol hakkı sahibinin petrol ameliyelerinden doğan sorumluluğunu düzenleyen 6326 Sayılı Kanun olarak gösterilebilir. C. Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi Topluluk halinde yaşamak kişiler arası ilişkilerde çıkar çatışmalarını da beraberinde getirmektedir. Bu çatışmalar doğrudan doğruya bireyler arasında olabileceği gibi devletle bireyler arasında da kendini gösterebilir. Bu çıkar çatışmalarını asgari düzeyde tutmaya çalışan hukuk sistemi, bu amaçla, bazı çıkarları 31 Tandoğan Haluk, Tehlike Sorumluluğu Kavramı ve Türk Hukukunda Tehlike Sorumluluklarının Düzenlenmesi Sorunu, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Aralık 1979, C. X, Sayı: 2, S.291-321, s. 296 32 Tandoğan, Tehlike Sorumluluğu, s. 296 10

diğerlerine daha üstün tutmuş; düşük saydığı çıkarların ise, bazı müdahalelere katlanmak zorunda olduğunu kabul etmiştir 33. Bu temel düşünce sonucunda, üstün çıkarın korunmasına yönelik bir müdahale, buna karşılık, doğan zarara katlanma, yani fedakarlık, ve bu fedakarlığın üstün çıkar sahibi tarafından denkleştirilmesi olguları ortaya çıkmaktadır 34. Fedakarlığın denkleştirilmesi olarak tanımlayabileceğimiz bu ilkeye göre, hukuka uygun bir müdahale sonucu ortaya çıkmış olan zararın, bozulmuş olan menfaat dengesini yeniden sağlamak amacıyla tazmin edilmesi kabul edilmektedir 35. Fedakarlığın denkleştirilmesi ile tehlike sorumluluğu arasında benzer özellikler bulunmasına rağmen temel bazı farklılıklar bakımından birbirlerinden ayrılmaktadırlar 36. Herşeyden önce, iki sorumluluk türü de niteliği itibariyle kusursuz sorumluluk türleridir 37. Ayrıca her iki sorumluluk türü de zarar veren olguya hukuk düzeni tarafından izin verilmesi nedeniyle hukuka aykırı değildir 38. Buna karşılık fedakarlığın denkleştirilmesi ilkesine dayanan sorumlulukta, hukuka uygun müdahaleler bilerek ve isteyerek gerçekleştirilirken 39 ; tehlike sorumluluğunda zararın ne zaman ve ne şekilde gerçekleşeceği önceden bilinemediği gibi; sorumlu kişi zararlı sonucu istememekte ve bunu önlemek için gerekli olan tedbirleri almaktadır 40. 33 Ulusan İlhan, Medeni Hukukta Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi ve Uygulama Alanı, İstanbul 1977; s.8 34 Ulusan, Denkleştirme, s.8 35 İşgüzar, s.30 36 İşgüzar, s.30 37 Ulusan, Denkleştirme, s.37 38 Eren, s.459; İşgüzar, s.30 39 Ulusan, Denkleştirme, s.58 40 İşgüzar, s.30-31 11

Komşuluk ilişkisinden doğan müdahaleler ile zaruret halleri, fedakarlığın denkleştirilmesi ilkesine dayanan sorumluluğa örnek olarak gösterilebilir 41. 2. NÜKLEER TESİS İŞLETENİN SORUMLULUĞUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ Sorumluluk sebepleri hakkında yapmış olduğumuz tüm bu açıklamalar nükleer tesis işletenin sorumluluğu konusunda bizi tehlike sorumluluğuna yönlendirmektedir. Gerçekten bazı işletme ve faaliyetler insanlar ve çevre için büyük tehlike arz etmekte; bunlardan kaynaklanan zarar çok geniş boyutlara ulaşabilmektedir. Buradaki tehlike, zararın gerçekleşme ihtimalindeki sıklık ve yükseklik anlamında veya gerçekleşen zararın şiddet, büyüklük ve ağırlığı anlamında olmak üzere iki farklı açıdan görünüm arz edebilir 42. Nükleer kazaları ele aldığımız zaman, bu kazaların sıklıkla yaşanmasından çok; vermiş olduğu zararın boyutlarının ve bu zararın yayılma alanının ön plana çıktığını görmekteyiz. Nükleer Enerji Alanında Üçüncü Taraf Sorumluluğuna İlişkin Paris Sözleşmesi 43 hükümleri incelendiğinde, nükleer tesis işletenin sorumluluğunun 41 Eren, s.460 42 Eren, s.456 43 Paris Convention on Third Party Liability in The Field of Nuclear Energy, Paris Sözleşmesi olarak anılacaktır. Paris Sözleşmesi nin tam metni için bkz. RG. 13.6.1967, No: 12620, s.1-4; www.cevre.org/sozlesmeler/nukleer%20enerji.htm; Paris Sözleşmesi 29 Temmuz 1960 tarihinde imzaya açılmıştır. Türkiye bu Sözleşme yi 28 Ekim 1960 yılında imzalamış ve 16 Ekim 1961 tarihinde de gerekli hukuksal prosedürü tamamlayarak Sözleşme ye taraf olmuştur. Sözleşme nin 12

kusursuz sorumluluk hallerinden biri olarak düzenlendiği anlaşılmaktadır 44. Buna göre, işleten, kazanın meydana gelmesinde herhangi bir kusuru bulunmasa bile, ortaya çıkan zarardan sorumlu olacaktır. Diğer taraftan sorumluluk tamamen nükleer tesis işletene kanalize edilmiştir 45. İşletenin sorumlu tutulabilmesi için ise nükleer kaza ile zarar arasında nedensellik bağının bulunması yeterlidir. Nükleer tesis işletene, sorumluluktan kurtuluş sebepleri gösterebilme imkanı tanınmamakta; işleten ancak Sözleşmede gösterilen hallerden birinin varlığı halinde sorumluluktan kurtulabilmektedir 46. Bu nedenlerden ötürü, nükleer tesis işletenin sorumluluğu, tehlike sorumluluğu hallerinden biri olarak kendini gösterir. amacı, bir taraf ülkenin hukuki yetki alanındaki nükleer tesislerin işletilmesi veya nükleer maddelerin taşınması sırasında o ülke veya diğer taraf ülkelerdeki zarar gören üçüncü şahısların zararlarının tazmin edilmesine yönelik uluslararası bir sistem kurmaktır. Paris Sözleşmesi en son 12 Şubat 2004 tarihinde imzalanarak revize edilmiştir. Bu revizyonun ülkemiz açısından yürürlüğe girebilmesi için TBMM de onaylanması gerekmektedir. Bu bilgi için bkz. www.taek.gov.tr/uluslararasi/sozlesmeler/paris.htm 44 Exposé des Motifs, p.6, Tam metin için bkz. www.nea.fr/html/law/nlparis_motif.html; Stoiber Carlton/Baer Alec/Pelzer Norbert/Tonhauser Wolfram, Handbook on Nuclear Law, wwwpub.iaea.org/mtcd/publications/pdf/pub1160_web.pdf (25.11.2003), s.111 45 Sorumluluğun nükleer tesis işletene kanalizasyonu ilkesi İkinci Bölüm, 1.A.II de anlatılmaktadır. 46 Stoiber/Baer/Pelzer/Tonhauser, s.113; Bu konu Beşinci Bölüm, 3 te incelenmektedir. 13

İKİNCİ BÖLÜM SORUMLULUĞUN SUJESİ OLARAK NÜKLEER TESİSİN İŞLETENİ 1. SORUMLULUĞUN SUJESİ A. İŞLETEN I. Tanımı Nükleer Enerji Alanında Üçüncü Taraf Sorumluluğuna İlişkin Paris Sözleşmesi nin 1 nci maddesinin a bendinin 6 ncı alt bendine göre Bir nükleer tesis ile ilgili olarak işleten tabirinden maksat yetkili resmi makam tarafından o nükleer tesisin işleteni olarak seçilmiş ve tanınmış kimsedir. Lisanslama ve yetkilendirme sisteminde (system of licensing or authorization) işleten, lisans sahibi veya tam olarak yetkilendirilmiş kimsedir. Diğer durumlarda ise işleten, yetkili resmi makam tarafından, sözleşme hükümleri uyarınca, üçüncü kişilerin uğramış olduğu zarar risklerini karşılayacak gerekli mali korumaya sahip olması istenen kişi olacaktır 47. Nükleer Zarara İlişkin Hukuki Sorumluluk Hakkında Viyana Sözleşmesi 48 nin 1 nci maddesinin 1 nci fıkrasının c bendine göre ise işleten, Bir nükleer tesis ile ilgili olarak tesis devletince o tesisin işleteni olarak seçilmiş ve atanmış kimsedir. 47 Exposé des Motifs, p.15 48 Vienna Convention on Civil Liability for Nuclear Damage, Viyana Sözleşmesi olarak anılacaktır. Viyana Sözleşmesi nin tam metni için bkz. www.iaea.org/publications/documents/infcırcs/1996/inf500.shtml, 21 Mayıs 1963 tarihinde yürürlüğe giren bu Sözleşme, 29 Eylül 1997 de revize edilmiştir. Genellikle eski Doğu Bloku ülkeleri tarafından onaylanmıştır. Revize hali sadece dört ülke tarafından onaylandığı için yürürlükte değildir. Türkiye bu Sözleşme ye taraf değildir. Bu bilgi için bkz. www.taek.gov.tr/uluslararasi/sozlesmeler/paris.htm 14