Yumurta ve sperm hücreleri örnek olarak verilebilir.

MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME I. Kromozomlar Kromozomlar, hücre bölünmesi sırasında kromatin ipliğin kısalıp kalınlaşması sonucu meydana gelen yapılardır. DNA ve DNA yı kaplayan protein moleküllerinden oluşmuştur. Nükleik asit ve proteinden oluşan bu tip yapılar nükleoprotein adını alır. Canlıların özelliklerini belirleyen genler, kromozomlar üzerinde bulunur. Her canlı türü kendine özgü kromozom sayısına sahiptir. Ancak kromozom sayısı ile ilgili aşağıdaki iki maddeyi unutmamak gerekir: 1. Farklı canlı türleri, aynı sayıda kromozoma sahip olabilir. 2. Kromozom sayısının evrimsel gelişmişlikle ilgisi yoktur. A. Kromozom Tipleri a. Kardeş kromozom: Bölünmeye hazırlanan hücrede, kendini eşlemiş bir kromozomun her bir parçasıdır. b. Homolog kromozom: Biri anadan, diğeri babadan gelen; karşılıklı lokuslarında aynı karaktere etki eden genler bulunan kromozomlardır. Homolog kromozomların şekilleri ve büyüklükleri aynıdır. Örneğin, bir çift homolog kromozomun şekli ve üzerlerindeki genler aşağıdaki gibi olsun. Bu kromozomlar üzerinde taşınan genlerin sorumlu olduğu karakterler, dişilerde ve erkeklerde her zaman eşit olasılıklarla gözlenmez. İnsanlarda bulunan gonozom çeşitleri X ve Y kromozomlarıdır. B. Kromozom Sayısına Göre Hücre Tipleri a. Diploit (2n) Kromozomlu Hücreler: Homolog kromozomlar içeren hücrelerdir. Vücut hücreleri (deri hücresi, kemik hücresi, sinir hücresi vb.) ve eşey ana hücreleri (yumurta ana hücresi vb.) diploit hücre örnekleridir. b. Monoploit (Haploit)(n) Kromozomlu Hücreler: Homolog kromozom çiftlerinden sadece birini içerirler. Genellikle diploit hücrelerin mayoz bölünmesi ile oluşurlar. Yumurta ve sperm hücreleri örnek olarak verilebilir. İnsan türünün kromozom sayısı 2n=46 dır. Bu kromozomlardan 2 tanesi gonozom olduğuna göre, dişilerin kromozom formülü; 2n=44+XX erkeklerin kromozom formülü; 2n=44+XY dir. Buna göre gamet çeşitleri, 2 Hücre bölüneceği zaman, I ve II olarak isimlendirdiğimiz homolog kromozomlar kendilerini eşler ve aşağıdaki şekilde görünürler. Görüldüğü gibi I ve II, I ve IV, II ve III, III ve IV birbirlerinin homoloğu; I ve III ile II ve IV birbirinin kardeşidir. Yumurta formülleri Sperm formülleri Olarak bulunur. (O=Otozom, G=Gonozom) n kromozomlu hücrelerde 1, 2n kromozomlu hücrelerde 2 gonozom bulunur. Dişiler gonozom bakımından bir çeşit, erkekler iki çeşit gamet oluşturur. II. Hücre Bölünmeleri A. Hücre Bölünmesinin Nedenleri Bir hücrede gerçekleşen hücre bölünmesi evrelerinden önce, acaba hücre ne zaman bölünmesi gerektiğini nereden biliyor? sorusunu cevaplayalım. Bir bölünmenin başlangıcından, diğer bölünmenin başlangıcına kadar geçen süre hücrenin yaşam döngüsü olarak isimlendirilir. Bu süre içinde hücreler öncelikle büyürler. Büyüme evresi sonucu, Hücre yüzeyi ve hücre hacmi arasındaki oran bozulur: Hacim, yüzeye oranla daha çok arttığı için; yüzeyi oluşturan hücre zarı, sitoplazmanın besin alma, gaz alış verişi, artıkların uzaklaştırılması gibi gereksinimlerini karşılayamaz. Bu durum, bölünmenin gerekli olduğuna dair bir işarettir. Sitoplazma ve çekirdek arasındaki denge bozulur: Bunun sonucu, çekirdek sitoplazmayı yönetmede yetersiz kalır. Bu durum da, bölünmenin gerekli olduğuna dair bir işarettir. Çekirdekten iç emrin verilmesi: Yukarıda belirtilen dengeler bozulduğunda DNA kendini eşler ve bölünme süreci c. Otozom: Kan grubu, boy uzunluğu gibi vücut özellikleri ile ilgili genleri taşıyan kromozomlardır. Bu özelliklerin dişilerde ve erkeklerde görülme olasılıkları eşittir. d. Gonozom: Cinsiyeti belirleyen kromozomlardır. başlar. 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:1

Yukarıdaki olaylar, aşağıdaki deneylerle desteklenmiştir. 1. Hiçbir müdahale yapılmadan izlenen hücre (kontrol grubu) 2. Bir miktar büyümesine izin verilmiş fakat belirli büyüklüğü aşmasına izin verilmeden kesilmiş hücre 3. Büyümeye bırakılmış ancak, belirli bir büyüklüğü geçtiğinde kesilmiş hücre İnterfaz: İnterfaz; hücrenin bölünmeye hazırlandığı, büyüdüğü ve iç emrin verildiği bölünmeye hazırlık evresidir. Bu evrede meydana gelen olayları şu şekilde maddeleyebiliriz. Bölünme için gerekli proteinler, ATP vb. maddeler sentezlenir. DNA kendini eşler ve her kromozom iki kromatitli hale gelir. Varsa, sentrozomlar eşlenir. Kromatin iplik kısalıp kalınlaşmaya başlar. C. Hücre Bölünmesi Çeşitleri Amitoz bölünme: Genellikle basit yapılı tek hücreli canlılarda görülür. Gerçekleşmesi sırasında genetik yapı kendini eşleyip ikiye bölünürken, sitoplazma da boğumlanır ve iki hücre meydana gelir. Amaç, hücre sayısını kısa sürede artırmaktır. Gözlendiği hücrelere örnek olarak bakteri, amip ve kanser hücreleri verilebilir. Sonuç: Hücrelerin belirli bir büyüme sınırı vardır. Bu sınıra ulaşmasına izin verilmediğinde (sitoplazması kesilerek), dengeler bozulmadığı için bölünme gerçekleşmez. Hücre büyüklüğü bu sınıra ulaştığında ise, sitoplazma küçültülse bile, iç emir verilmiştir, DNA kendini eşlemiştir ve hücre bölünecektir. Verilen örneklerde de gözlendiği gibi hücre bölünmesi çekirdeğin emriyle başlar. Hücre döngüsü de genlerin kontrolündedir. Ancak bazı hücreler organizmanın kontrolünden çıkarak denetimsizce bölünürler. Bu durumda kanserli hücreler ortaya çıkar. B. İnterfaz Bir hücrenin yaşam döngüsü bölünme öncesi evre ve bölünme evresi olarak iki bölümde gerçekleşir. Bu evrelerin süreleri canlıdan canlıya ya da hücreden hücreye değişmekle birlikte yaklaşık oranları aşağıdaki grafikte verilmiştir. III. Mitoz Bölünme Tek hücreli canlılardan, çok hücrelilere kadar tüm canlılarda gözlenebilen bölünme şeklidir. Tek hücrelilerde üreme olayı ile sonuçlanan mitoz bölünme; çok hücrelilerde büyüme, gelişme ve onarımı sağlar. Karyokinez denilen çekirdek bölünmesi olan mitoz, 4 aşamadan oluşur. Bu aşamalar şunlardır: - Profaz - Metafaz - Anafaz - Telofaz 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:2

A. Karyokinez Profaz: Başlangıçta ince ve uzun olan kromatin iplik kısalıp kalınlaşır, kromozomlar iki kromotitli bir hâlde belirgin duruma geçerler. Kardeş kromatitler sentromer denilen bölgelerden birbirlerine bağlıdır. (Varsa) İnterfazda eşlenen sentrioller hücrenin kutuplarına doğru ilerler ve iğ iplikleri oluşur. Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. Metafaz: Sentrioller zıt kutuplara yerleşmiştir. Kromozomlar hücrenin ekvatorunda dizilir ve iğ ipliklerine bağlanır. Kromozomların en iyi gözlenebildiği evredir. Anafaz: İğ iplikleri kısalır, sentromer bölünmesi gerçekleşir. Her bir kromatit kendi sentromerine sahip kardeş kromozom haline gelir. Telofaz: Özetle, profazın tersidir. Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. Kromozomlar, kromatin iplik haline döner. İğ iplikleri kaybolur. Sitokinez başlar. Karyokinezden sonra sitokinez gerçekleşir. B. Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi) Sitoplazmanın yavru hücrelere paylaştırılma olayıdır. Hayvan hücrelerinde, hücre dışından, hücre içine doğru boğumlanma ile gerçekleşir. Bitki hücrelerinde, hücre içinden hücre dışına doğru ara lamel oluşumu ile gerçekleşir. Hayvan hücresinde sitokinez Bitki hücresinde sitokinez Mitoz Bölünmenin Özellikleri Tek hücrelilerde ve çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde gerçekleşir. (Sinir hücreleri gibi bazı hücreler hariç) Hem monoploit (n), hem de diploit (2n) hücrelerde gerçekleşebilir. Çok hücreli canlılarda, zigotta başlar ve canlının ölümüne dek sürer. Tek hücrelilerde üremeyi; çok hücrelilerde büyümeyi, gelişmeyi ve onarımı sağlar. 1 hücreden 2 yavru hücre oluşumuyla sonuçlanır. 1 karyokinez ve 1 sitokinezden meydana gelir. Genetik çeşitlilik sağlamaz. Oluşan hücrelerin genetik yapısı birbirlerinin ve ana hücrenin genetik yapısıyla aynıdır. Eşeysiz üremenin temelini oluşturur. Kromozom sayısında herhangi bir değişime neden olmaz. Bitki ve hayvan hücrelerinde gözlenen mitoz bölünmeler arasında iki temel fark bulunur: İğ ipliklerinin oluşumu: Hayvan hücrelerinde sentriyollerden meydana gelen iğ iplikleri; bitki hücrelerinde sitoplazmik proteinlerce oluşturulur. Sitokinez: Sitoplazma bölünmesi; bitki hücrelerinde içten dışa doğru ara lamel üzerinde selüloz birikimi ile gerçekleşirken, hayvan hücrelerinde dıştan içe doğru boğumlanma ile meydana gelir. Hücre Bölünmesinin Kontrolü ve Bunun Canlılar İçin Önemi Mitozun kontrolü canlılar için çok önemlidir. Kontrolsüz hücre bölünmeleri, kanser hücreleri gibi tehlikeli hücreleri oluşturur. Bir hücrenin yaşam döngüsü sırasında, evreler arasında düzenin oluşmasını sağlayan belirli kontrol noktaları vardır. Bu noktalarda verilen dur ve devam et sinyalleri, hücre döngüsünün kontrolünü ve düzenli şekilde devamını sağlar. Bu sinyaller sayesinde, hücre döngüsündeki bir evre bitmeden diğer evre başlamaz. Ancak bazı durumlarda hücre döngüsü kontrolden çıkar. Örneğin; büyüme faktörü adı verilen bir faktör, hücreleri bölünmeleri için uyarır. Bu faktörün etkisi ile bölünen ve sayıca artan doku hücrelerinin bölünmesi, hücre sayısı belirli bir noktaya ulaştığında durur. Ancak büyüme faktörlerinin seviyesi yeterli değilse, hücreler dur sinyaline uymaz ve bölünme sürer. Bu durumda hücre döngüsü kontrolden çıkar. Büyüme faktörü dışında, hatalı DNA parçalarının onarılamaması ve bazı dış etkenler de hücre döngüsünün kontrolden çıkmasına neden olur. Kanser hücreleri, vücudun kontrol mekanizmasına normal cevap vermezler. Aşırı ölçüde bölünerek diğer dokuları da istila ederler. Kanser hücreleri sürekli olarak besin maddeleriyle desteklendiğinde sonsuz sayıda bölünebilirler. Bir başka deyişle bu hücreler ölümsüzdür. Herhangi bir dokudaki bir hücrenin değişimi sonucu kanser hücresi oluşabilir. Fakat vücudun bağışıklık sistemi bu hücreyi istilacı olarak tanır ve normalde onu ortadan kaldırır. Ancak bu hücre yok edilmekten kurtulursa bir tümör oluşturmak üzere hızla çoğalabilir. Herhangi bir doku içindeki anormal hücre kütlesine tümör adı verilir. Anormal hücreler başlangıç noktalarında kalırlarsa, kütle iyi huylu tümör adı verilir. İyi huylu tümörler genellikle önemli sorunlara neden olmaz. Kötü huylu tümörler ise istilacıdır ve kanser adını alır. Kötü huylu tümör hücreleri aşırı derecede üremelerinin yanı 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:3

sıra birçok bakımdan anormaldirler. Alışılmadık sayıda kromozom taşırlar, her türlü yıkıcı faaliyeti gerçekleştirirler ve başlangıç tümöründen ayrılarak vücudun diğer bölgelerine yayılabilirler. Bu olaya metastaz denir. Tümörü yok edebilmek ya da büyümesini durdurmak için kemoterapi ve radyoterapi uygulaması yapılır. Kanser kendiliğinden oluşabildiği gibi; X ışınları, radyasyon, virüsler ve sigara gibi bazı etkenlerle hücrelerin DNA larının mutasyona uğraması sonucu da meydana gelebilir. 2. Tomurcuklanma Ana canlının vücudunda mitoz ile oluşan bir çıkıntıdan yavru oluşumudur. Bira mayalarında, bazı bir hücrelilerde, hidralarda, mercanlarda ve bazı bitkilerde görülür. Oluşan birey, ana canlıdan ayrı yaşayabileceği gibi, ayrılmayıp koloni de oluşturabilir. Bira mayasında tomurcuklanma Tümör tek bir kanser hücresinden oluşur. Kanser hücreleri komşu dokuları istila eder Kanser hücreleri lenf ve kan damarları aracılığı ile diğer vücut kısımlarına yayılırlar. Kötü huylu göğüs tümörünün büyümesi ve metastaz yapması IV. Eşeysiz Üreme Eşeysiz üreme, mitoz temeline dayanan, ana bireyin aynı kalıtsal özelliklerine sahip yavrular meydana getirildiği bir üreme şeklidir. A. Genel Özellikleri Bir ana canlıdan yavru oluşumudur. Mitoz bölünmeye dayalıdır. Oğul döllerin kalıtsal yapıları birbirleri ve ana canlı ile aynıdır, kalıtsal çeşitlilik oluşmaz. Üreme hızı yüksektir, kısa sürede çok sayıda birey oluşur. Bireyler arasında kalıtsal çeşitlilik sadece mutasyonla sağlanır. Evrim için doğrudan bir katkı sağlamaz. B. Eşeysiz Üreme Çeşitleri Canlılarda; bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme, vejetatif üreme ve rejenerasyon ile üreme gibi eşeysiz üreme çeşitlerine rastlanır. 1. Bölünme Prokaryotlarda (örneğin bakteriler ve arkeler) ve tek hücrelilerde (örneğin amip, terliksi hayvan ve kamçılı hayvan) gözlenir. Canlının yapısına göre farklı bölgelerden gerçekleşir. Örneğin amipte her yönden, öglenada boyuna, paramesyumda enine bölünmeye rastlanır. Hidrada tomurcuklanma 3. Sporla Üreme Özelleşmiş hücreler olan sporlarla gerçekleşen üreme şeklidir. Spor, olumsuz koşullara dayanıklı, n kromozomlu bir yapıdır ve uygun koşullarda döllenmeden mitoz bölünmeler geçirerek gelişebilirler. Mantarlarda, çiçeksiz (tohumsuz) bitkilerde, bazı bir hücrelilerde gözlenebilir. Eğrelti otu ve karayosunu gibi tohumsuz bitkilerde; sporların çimlenmesiyle oluşan n kromozomlu yapılar, mitoz bölünme ile yumurta ve sperm hücrelerini oluşturur. Bu hücrelerin döllenmesi ile 2n kromozomlu bitkiler meydana gelir. Çiçeksiz bitkilerde gözlenen, eşeyli üremenin eşeysiz üremeyi takip ettiği bu üreme şekline döl almaşı (metagenez) adı verilir. 4. Vejetatif Üreme Yüksek yapılı bitkilerde gözlenen, ana bireyden alınan bir doku ya da vücut parçasından yeni bireylerin oluşmasıdır. Vejetatif üreme; sürünücü gövde ile yumru ile soğan ile rizom ile gerçekleşebilir. 5. Rejenerasyon ile üreme Rejenerasyon bir organizmanın kopan ya da zarar gören bölümünün kendini yenilemesi demektir. Canlının gelişmişlik derecesi arttıkça, rejenerasyon yeteneği azalır. Örneğin; * İnsanda rejenerasyon doku düzeyindedir. (Örnek, kesilen derinin kendini yenilemesi) * Daha ilkel bir canlı olan kertenkelede organ düzeyine yükselir. (Örnek, kopan kuyruğun yerine yenisinin yapılması) *Diğerlerinden daha da ilkel olan denizyıldızı ya da yassı solucanda (planarya) ise sistem düzeyindedir ve üreme ile sonuçlanır. Terliksi hayvanda bölünme Amipte bölünme 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:4

Eşeysiz Üremenin Tarımsal Üretimdeki Önemi Birçok ev bitkisi, odunsu süs bitkileri ve meyve ağaçları çelik olarak isimlendirilen bitki parçalarından eşeysiz olarak üretilir. Bitkinin kesilen gövde ucunda farklılaşmamış hücrelerden oluşmuş bir yapı meydana gelir (Kallus). Daha sonra bu yapıdan kökler gelişir.(ancak, kök parçası bir nodyuma sahipse, bir kallus evresi olmaksızın kök oluşumu gerçekleşir.) Bazı bitkiler (örneğin Afrika menekşesi) tek bir yapraklarından üretilebilirler. Patates gibi bazı bitkiler ise depo gövdelerinden üretilirler. Örneğin bir patates, her biri bir vejetatif tomurcuk ya da göz içeren parçalara ayrılabilir ve bu parçaların her birinden bir patates bitkisi gelişebilir. Bir bitkiden bir dal ya da tomurcuk alınarak yakın bir akraba türe ya da aynı türün farklı bir çeşidine aşılanabilir. Bu da vejetatif üretimin bir başka biçimidir. Aşılama, farklı türlerin ya da varyetelerin en iyi özelliklerinin tek bir bitkide birleştirilmesini sağlar. Aşılama çoğunlukla bitki gençken yapılır. Kök sistemini sağlayan ana bitki stok, bu bitkiye aşılanan ince dal ise aşı (kalem) olarak isimlendirilir. Bütün bunlar dışında bitki biyoteknologları yeni bitki çeşitleri bulabilmek için değişik yöntemler geliştirmektedirler. Bu yöntemlerden biri de besin elementleri ve hormon içeren bir yapay ortamda, ana bitkiden kesilen küçük bitki parçalarını ya da hatta tek bir hücreyi, hazırlanan kültüre alarak bütün bir bitkinin oluşumunu sağlamaktır. MAYOZ 1 (Karyokinez 1) : Profaz 1, Metafaz 1, Anafaz 1 ve Telofaz 1 evrelerinden oluşur. Mayoz 1 i Sitokinez 1 izler. Profaz 1: Kromatin iplik kısalıp kalınlaşır, kromozomlar belirgin hale geçer. Sentrioller birbirlerinden ayrılıp, hücrenin kutuplarına göçer. İğ iplikleri oluşur. Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. Tetrat (4 kromatitli yapı), sinapsis (homolog kromozomların birbirine yaklaşması) ve krossing over (homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasındaki parça değişimi) meydana gelir. Sinapsis olayı sırasında, kromatitlerin birbirine değdiği noktaya kiyazma noktası denir. Mayoz bölünmenin Profaz I evresinde homolog kromozomlar birbirlerine sarılır (sinapsis) ve tetratlar meydana gelir. Bu sırada, kiyazma noktalarında kopan kromatitler yer değiştirir ve krossing over meydana gelir. Havuç bitkisinin kültür ortamında gelişimi MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME I. Mayoz Bölünme Özel bir hücre bölünmesidir. Amacı, kromozom sayısının yarıya inmesini sağlamaktır. Böylece, döllenmeyle oluşan yavru canlının kromozom sayısı ebeveynlerin kromozom sayısı ile aynı olur ve kromozom sayısı aynı türde nesiller boyunca korunur. Mayoz bölünme, Mayoz 1 ve Mayoz 2 olmak üzere iki aşamada gerçekleşir. Mayoz bölünmeden önce de bir interfaz evresi vardır. İnterfaz: Bölünme için gerekli proteinler, ATP vb. maddeler sentezlenir, hücre büyür. DNA kendini eşler, her kromozom iki kromatitli hale geçer. Varsa sentrozomlar kendini eşler. Kromatin iplik kısalıp kalınlaşmaya başlar. Krossing over, genetik açıdan farklı eşey hücrelerinin oluşumunu sağladığı için; biyolojik çeşitlilikte de önemli bir rol oynar. Bu olay sayesinde aynı anne babadan meydana gelen kardeşler bile genetik açıdan birbirlerinden farklıdır. 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:5

Profaz 1: 2n=4 kromozomlu bir hücrenin Profaz 1 deki görünümü yandaki şekilde verilmiştir. Metafaz 1: Tetratlar hücrenin ekvatorunda toplanır, homolog kromozomlar iğ ipliklerine bağlanır. Anafaz 1: İğ iplikleri kısalır, homolog kromozomlar zıt kutuplara göçer. Telofaz 1: Telofaz 2: Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. İğ iplikleri kaybolur. Kromozomlar kromatin ipliğe dönüşür. Telofaz 2 yi, sitokinez izler ve monoploit (n) kromozomlu 4 hücre oluşur. Mayoz bölünmenin canlılarda genetik çeşitliliğe neden olmasının 2 sebebi vardır: Profaz 1 de gerçekleşen krossing over olayı Anafaz 1 evresinde homolog kromozomların rastgele dağılımı Mitoz ve Mayoz Bölünmenin Karşılaştırılması Hem mitozun özelliklerini tekrarlamak hem de mayozun özelliklerini görüp, karşılaştırabilmek için aşağıdaki şekli inceleyim. MİTOZ MAYOZ Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. Telofaz 1 i, sitokinez 1 izler MAYOZ 2 (Karyokinez 2) : Mayoz 1 tamamlandığında Mayoz 2 oluşur. Profaz 2, Metafaz 2, Anafaz 2, Telofaz 2 evrelerinden oluşur. Mayoz 2 aynen mitoz gibidir. Mayoz 2 yi sitokinez 2 izler. Mayoz 1 sonucu oluşan iki hücre Mayoz 2 ye devam eder. Mayoz 2 de meydana gelen olaylar şu şekilde özetlenebilir: Profaz 2: İğ iplikleri yeniden oluşur. Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. Metafaz 2: Kromozomlar, hücrenin ekvatorunda toplanır. Anafaz 2: Kardeş kromatitler birbirinden ayrılıp zıt kutuplara göç eder. 2n ya da n kromozomlu hücrelerde görülür. lerde görülür. Yalnız 2n kromozomlu hücre- Sonuçta 2 hücre oluşur. Yalnız eşeyli üreyen canlılarda 1 karyokinez, 1 sitokinezden görülür. oluşmuştur. Sonuçta 4 hücre oluşur ve oluşan hücrelere gamet denir. Sinapsis, tetrat, krossing över görülmez. 2 karyokinez, 2 sitokinez oluşmuştur. Oluşan hücrelerin kromozom sayısı ana hücrenin aynısıdır. Sinapsis, tetrat ve krossing Çok hücrelilerde büyümeyi, över görülür. gelişmeyi, onarımı, tek hücrelilerde üremeyi sağlar. sayısı, ana hücrenin yarısıdır. Oluşan hücrelerin kromozom Evrim için, kalıtsal benzerliğin Evrim için çok önemlidir, kalıtsal çeşitliliği sağlar. devamlılığını sağlar. Vücut hücrelerinde kromozom sayısının sabit Türdeki bireylerin dölden döle kalmasını sağlar kromozom sayılarının sabit kalmasını sağlar 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:6

II. Eşeyli Üreme A. Genel Özellikleri İki farklı gametin birleşmesi ile yeni bir bireyin meydana gelmesidir. Mayoz bölünme ve döllenme olaylarına dayalıdır. Tür içinde çeşitliliği sağlar. Evrim için önemlidir. Üreme hızı düşüktür. Basit yapılı canlılarda da, bitkilerde de, hayvanlarda da görülür. B. Canlılarda gamet oluşumu Mayoz bölünme sonucu gametler oluşuyorsa, olay gametogenez adını alır. Dişide meydana gelen gametogeneze oogenez; erkekte meydana gelen gametogeneze spermatogenez denir. Oogenez: Dişi bireyde gerçekleşir. Her oogenez sonucu 1 yumurta hücresi meydana gelir. (Kutup hücreleri bir süre sonra yok olur.) Sonuçta oluşan yumurta hücresinin özellikleri şunlardır: Çok büyüktür. Bol miktarda besin maddesi (vitellüs) içerir. Hareketsizdir Spermatogenez: Erkek bireyde gerçekleşir. Her spermatogenez sonucu 4 sperm hücresi meydana gelir. Sonuçta oluşan sperm hücresinin özellikleri şunlardır: Küçüktür. İçerdiği besin maddesi miktarı çok çok azdır. Hareketlidir. Bazı hayvan türleri iki cinsiyete ait üreme organlarına da sahiptir ve hem sperm hem de yumurta üretebilir. Bu olaya hermafroditlik adı verilir. Hermafroditlik, yassı solucanlarda, halkalı solucanlarda ve başka birçok hayvan grubunda görülür. Çiçekli bitkiler eşeyli üreme yaparlar. Bitkilerin üreme organı çiçekleridir. Çiçek yapısına baktığımızda dıştan içe dairesel dizilmiş bir yerleşim görürüz. Dıştan içe sırasıyla çanak yapraklar, taç yapraklar, erkek ve dişi organlar ya da bu organlardan sadece bir çeşidi görülür. Çiçekli bitkilerde erkek ve dişi organlar aynı çiçek üzerinde bulunursa bu çiçeklere tam çiçek adı verilir. Çiçekli bitkilerde erkek organlarda polen, dişi organda ise yumurta hücreleri mayoz ile üretilir. Polenler dişi organa ulaştığında tozlaşma gerçekleştirilir. Tozlaşma rüzgâr, su, böcekler ya da başka hayvanlar yardımıyla gerçekleştirilebilir. Tozlaşma sonrasında döllenme gerçekleşir, ancak çiçekli bitkilerde çifte döllenme denilen bir olay görülür. Çiçekli bitkilerde embriyo tohum içinde bulunur. Çimlenme başlayana kadar tohumun metabolizması çok yavaştır. Çimlenme (tohum çimlenmesi) uygun sıcaklık ve nem olduğunda oksijenli bir ortamda başlar. Embriyo gelişerek yeni bitkiyi meydana getirir. C. Döllenme: Dişi üreme organında üretilen yumurta ve erkek üreme organında üretilen sperm hücrelerinin birleşmesi, çekirdeklerinin kaynaşması olayına döllenme denir. n kromozomlu üreme hücrelerinin döllenerek meydana getirdikleri 2n kromozomlu hücreye zigot adı verilir. Zigot, metabolizma hızı yüksek olan, geçirdiği gelişim sonucu yeni bir bireyi oluşturacak olan hücredir. Döllenmenin gerçekleşeceği ortamda birçok sperm hücresi bulunmasına rağmen, yumurta hücresi sadece bir sperm hücresi tarafından döllenebilir. ÖNEMLİ Mayoz bölünme ile yarıya inen kromozom sayısı, döllenme ile yeniden iki katma çıkar. Böylece tür içinde kromozom sayısı sabit kalır. Döllenme sırasında yumurtanın rastgele bir sperm ile döllenmesi çeşitliliğe neden olur. III. Basit Yapılı Canlılarda Eşeyli Üreme Canlılarda çeşitliliğin sağlanabilmesi için mayoz bölünme ve döllenme olaylarının mutlaka bir arada gerçekleşmesi gerekmez. Konjugasyon ve partenogenez olayları da farklı kalıtsal yapıların oluşumunda etkilidir. A. Konjugasyon: Bazı bakterilerde ve paramesyum gibi protistlerde görülür. Tür içi çeşitliliğe neden olur. 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:7

Olay sırasında iki hücre yan yana gelir, aralarında sitoplazmik köprü kurulur ve hücreler arasında kalıtsal materyal değişimi gerçekleşir. Örneğin paramesyumda konjugasyon Şekil l Özellik k Eş oluşturmaya uygun iki birey yan yana gelir ve kısmen kaynaşır. İki hücre genetik yapı bakımından birbirinden farklıdır. Her bir bireydeki mikronükleusların mayoz geçirmesiyle haploit dört mikronükleus meydana gelir. Bunlardan biri mitozla bölünür ve diğer üçü eriyerek kaybolur. Döllenmemiş yumurtanın gelişmesi ile bir bireyin meydana gelmesidir. Anlarda, karıncalarda, su pirelerinde, bazı kelebeklerde vb. gözlenir. Örneğin arılarda partenogenez; Kraliçe arıda, üreme kanalına bağlı sperm kesesi bulunur. Çiftleşme sırasında erkek arıdan aldığı spermleri bu kesede depolar. Yumurta bırakacağı zaman bazen bu kesenin açılmasını sağlar ve yumurtayı dölleyerek bırakır, bazen keseyi kapalı tutar ve döllenmemiş yumurta bırakır. Sonuçta, döllenmemiş yumurtalardan erkek arılar, döllenmiş yumurtalardan dişi arılar oluşur. Dişi arılardan, arı sütü ile beslenenler kraliçe arıya dönüşür, polenle beslenenlerden ise işçi arılar oluşur. Kraliçe arı verimli, işçi arı ise kısır döldür. Erkek anların, Vücut hücreleri n kromozomludur. Sperm hücreleri, mitoz bölünmeyle oluşur. Eşler, daha sonra birer mikronükleusu değiş tokuş yapar. Değişen mikronükleuslar birbiriyle kaynaşır, diploit bir mikronükleus oluşur Her bir mikronükleus, art arda 3 endomitoz geçirir ve 8 mikronükleus oluşur. Eski makronükleuslar erimiş ve kaybolmuştur. Yeni oluşan mikronükleuslardan 4 ü makronükleuslara dönüşür. Diğer 4 mikronükleus olduğu gibi korunur. (Şekilde paramesyumlardan sadece biri gösterilmiştir. Aynı olaylar diğer paramesyumda da gerçekleşir.) Her bir paramesyumdan, çekirdek eşleşmesi olmadan gerçekleşen art arda iki hücre bölünmesi sonucu birer makronükleus, birer mikronükleus içeren 4 yeni hücre meydana gelir. Bakterilere, virüsler aracılığı ile de gen aktarımı söz konusu olabilir. Bu olaya transdüksiyon adı verilir. Bakteriler ortamda DNA mevcutsa, bunu bünyesine alabilir. Bu olaya ise transformasyon adı verilir. B. Partenogenez: Tür içinde çeşitliliğe neden olur. 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılı Giresun Kale Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 10. Sınıflar Biyoloji Notu I Sayfa:8