DIŞ ORTAM HAVASINDAKİ KOKU KONSANTRASYONUNUN ÖLÇÜMÜ (İMİSYON ÖLÇÜMLERİ)

KILAVUZ B DIŞ ORTAM HAVASINDAKİ KOKU KONSANTRASYONUNUN ÖLÇÜMÜ (İMİSYON ÖLÇÜMLERİ) Ön Bilgi Hava Kirliliği Önleme Komisyonu, bilim, endüstri ve idari uzmanlar, klavuzları (guideline) ve standartları kendi sorumlulukları dahilinde belirlemişlerdir. Bu yol göstericiler ve standartlar, yönetmelik konularında, hava kirliliği önleme konularıyla ilgili yasalarda ve idari bilgilendirmelerde temel esas alınarak uygulanmışlardır. Bu yol göstericiler Hava Kirliliği Önleme El Kitabı nı oluşturmak üzere biraraya getirilmiş olup, aşağıdaki konular hakkında bilgi sağlamaktadır: - Toz ve gazlar için emisyon kontrol prosedür ve ekipmanları ile emisyon değerleri - Atık gaz temizliği ve toz çökelmesi için proses ve cihazlar ile operasyon, onarım, fiyat analizi ve güvenlik teknikleri hakkında karakteristik datalar ve bilgilendirmeler - Emisyonla imisyon arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla atmosferdeki dağılım ve taşınım olayları - Hava kirleticilerinin insanlar, hayvanlar, bitkiler ve materyaller üzerindeki etkileri; maksimum imisyon değerleri ve etki ilişkili ölçüm ile araştırma metodları - Gaz partikül hava kirleticilerinin emisyon ve imisyon olarak ölçüm metodları ve bunların seçim kriterleri ile ölçüm sonuçlarının değerlendirilmesi, Bu kılavuzlar Resmi Gazatede duyurulduktan ve basıldıktan sonra halkın incelemesi için taslak olarak yayınlanmışlardır (Yeşil kopya). Bu, final baskısından önce konu ile ilgili olan değişik grupların farklı düşüncelerinin de dikkate alınmasını sağlamıştır. 1

Giriş Kokulu maddeler açık alanlarda bulunduğunda, artan koku şikayetlerinin önlenmesi imisyon korumasının görevidir. Bir veya daha fazla maddeden kaynaklanmayan koku bulunmamasına rağmen, kokunun belirlenmesi ve ölçülmesi hava kirliliği ölçümünde kullanılan metodlarla mümkün değildir. Bunun birinci nedeni kompleks bir gaz karışımının kokuya neden olmasıdır. İkinci neden ise tek tek kokulu maddelerin konsantrasyonlarının çok düşük olamsı ve dolayısıyla ölçümünün zor ve pahalı olmasıdır. Bunun yanında, ölçülen konsantrasyonlar nadiren algılanan kokuyla birbirini tutar. Bu yüzden açık alanlarda koku ölçümü için, diğer atmosferik kirleticilerin ölçümü için kullanılan metodlardan daha farklı method ve ölçüm parametrelerinin kullanılması gerekmektedir. Açık alanlarda koku ölçümü için tanımlanan metodlarda koku veren maddelerin insan burnunda yarattığı etkilerden yararlanılmıştır. Kokulu Zaman Yüzdesi (KZY) ; kokunun hangi sıklıkta tanıma eşik değeri ni aşarak denetleyicinin ayırtedebileceği düzeye ulaşması olarak tanımlanmıştır. Bu kılavuzun hazırlanışı sürecinde, saha çalışması metoduyla açık havada koku tayininin sonuçlarının tekrarlanabilirliği üzerinde hazır bir bilgi yoktu. Fakat bununla beraber Kokulu Zaman Yüzdesi sonuçlarından elde edilen açık hava koku özellikleri; koku durumunun araştırmalarının değerlendirilmesinde önemli rol oynamaya başlamıştır. Tek bir kaynaktan yayılan koku ve diğer maddelerin etkilerinin araştırılmasında, koku imisyon ölçümünün yeri doldurulamaz. 1. Amaçlar ve geçerlilik alanları Bu kılavuz, belirli noktalarda Kokulu Zaman Yüzdesinin ölçümü üzerinde kurulmuştur. Her denetleyici (panelist) belli bir noktaya gider ve belli bir sürede düzenli olarak nefes alıp vererek açık havadaki kokuları test eder (Tekil Ölçüm). Bu yüzden, bu metod mevcut durumu tanımlamada uygundur. Görevin tanımına göre (tek tek koku kaynaklarının değerlendirilmesi, çok kaynaklı alanların haritalandırılması, tasarlanan planlar ile ilgili kararlar, koku dağılım modellerinin 2

kalibrasyonu), tekil ölçümler, alan ilişikli mevcut koku imisyonunun ölçümü söz konusu ise kare (grid) ölçümlerin bir parçası, koku dumanının (huzmesinin) ölçümü gerekiyorsa plume (huzme) ölçümlerinin bir parçasıdır. Dış hava koku karakteristiğinin ölçümü için, tekil ölçümler, seçilen değerlendirme alanında belirlenen her bir ölçüm noktasında (grid noktaları) düzenli olarak 1 yıl boyunca gerçekleştirilir. Görevin tanımı eğer gelecekte yapılması planlanan olası bir koku kaynağının değerlendirilmesi ise açık hava koku karakteristiğinin ölçümü için dispersiyon modellerinin kullanılabilir veya benzeri mevcut tesislerde ölçümler yapılarak açık hava koku karakteristiği tahmin edilir. 2. Terimler ve tanımlamalar İmisyon Alanı: Belli bir kaynak veya birden fazla kaynaktan yayılan koku emisyonlarının etkilediği alandır. Değerlendirme Alanı: Koku imisyonlarının ölçüm ve değerlendirilmesi için tanımlanmış olan alandır. Değerlendirme alanı, araştırmanın görev alanına göre tanımlanır. Ölçümler için birbirine eşit uzaklıktaki noktalardan oluşan grid sistemi ölçüm yapılacak alanda belirlenir. Değerlendirme Karesi: Değerlendirme alanı üzerinde oluşturulan grid sisteminin her bir karesi değerlendirme karesi olarak tanımlanır. Değerlendirme karesi üzerinde ölçüm sonuçlarının değişimi görülür. Ölçüm (Grid) Noktası: Ölçüm (grid) noktaları, değerlendirme karelerinin köşeleridir. Bu köşe noktalarında imisyon ölçümleri yapılır. Değerlendirme Zamanı: Tekil ölçümlerin yapıldığı toplam zaman aralığıdır. Ölçüm periyodu, testin sonuçlarının diğer zamanlar içinde geçerli olabileceği bir aralıkta seçilmelidir. Değerlendirme zamanı genellikle bir yıldır. Ölçüm Zamanı: Belli bir ölçüm noktasında yapılan tekil ölçüm için gereken süredir. 3

Tekil Ölçüm: Belli bir ölçüm noktasında bir ölçüm zamanı içersinde yapılan koku emisyon ölçümüdür. Sonuçlar Kokulu Zaman Yüzdesi ya da ek olarak ölçülürse koku yoğunluğu dağılımı olarak sunulur. Koku İmisyonu: Kokunun insan üzerindeki etkisidir. Eşik değeri üzerindeki kokuların kalitesi (tipi), yoğunluğu ya da subjektif rahatsızlığı (hedonik ton) olarak da tanımlanır. Algılama Eşiği: Kokular için algılama eşiği, koku veren maddeye maruz kalanların % 50 oranda kokuyu ayırt edebildiği konsantrasyondur (X in kokusunu alabiliyorum.). Genellikle algılama eşiği hissetme eşiğinden (birşeyin kokusunu alabiliyorum) yaklaşık olarak 5dB od (3 OU/m 3 ) daha yüksektir. Algılama eşiği birey veya bir topluluk için saptanabilir, örneğin a) sadece bir kişi için veya b) bir grup insan için. Kokulu Zaman Yüzdesi: Bir ölçüm zamanı boyunca panelist kokunun algılanabildiği zaman aralıklarını kaydeder. Kokulu Zaman Yüzdesi, değerlendirme zamanı boyunca kaydedilen bu zaman aralıklarının toplam değerlendirme zamanına oranıdır. Koku Saati: Pozitif sonuç veren tekil ölçümdür. Eğer bir kokunun kolayca tanımlanabilme oranı daha önceden belirlenmiş olan belli bir oranı geçerse, tekil ölçüm pozitif olarak değerlendirilir. Dış Hava Koku Özelliği: Pozitif tekil ölçümlerin (koku saatlerinin) değerlendirme zamanı yapılan toplam tekil ölçümlere oranıdır. Gözlemler matematiksel temelde incelendiğinde, kokunun tam olarak algılanabildiği yıllık saat olarak da tanımlanır. Koku Dumanı : Koku dumanı, kokunun kesin olarak algılandığı alan olarak tanımlanır. Koku dumanının büyüklüğü, koku kaynağının çalışma koşullarına ve ölçüm zamanındaki dispersiyon koşullarına bağlıdır. Bu alan içerisinde daha önce tanımlanan Kokulu Zaman Yüzdesi aşılır. 4

3. Operatör ve panelistler 3.1 Genel Durumlar Aşağıdaki genel durumlar; panelistlerle beraber çalışırken ve çalışmadan önce incelenmelidir: Metodun amacı ve kullanılan metod (grid veya duman) panelistlere açıklanmalıdır. Panelistler önceden testin tarihini ve saatini bilmelidirler. Panelistlerin ölçümden önce alkol almamış ve ağızda tat veya koku bırakabilecek yiyeceklerden yememiş olmaları gerekmektedir. Panelistler ölçüm esnasında aç veya susuz olmamalıdır. Panelistler farkedilebilcek derecede koku yayan parfüm veya kozmetik ürünleri kullanmamalıdır (şampuan dahil). Sigara içimi sadece uzun zaman aralıklarında serbest bırakılmalı ve sigara kokusu panelistin giysilerine ve saçlarına sinmemiş olmalıdır. Panelistler ölçümlerini yemek yedikten en az yarım saat sonra gerçekleştirmelidirler. Eğer panelistin uzun bir yolculuğa çıkması gerekiyorsa, çalışmadan önce uygun dinlenme şekli sağlanmalıdır. Her saha çalışması öncesinde, panelistin sağlığı kontrol edilmelidir. Rahatsız olan (grip, nezle..) panelistler, panelden çıkarılmalıdır. Operator ile panelistler arasındaki konuşma minumuma indirilmelidir. Panelistlerin birbirlerini etkilemesi önlenmelidir. 3.2 Operatör Operatör, arazide panelistler tarafından yapılacak olan koku imisyon ölçümlerinin yürütülmesi için seçilir. Operatörün görevi; tüm ölçümleri organize etmek ve panelistlere gerekli bilgileri vermektir. Test planının hazırlanmasında ve ölçüm sonuçlarının tutulmasında özel önem gösterilmelidir. Bunların yanı sıra, operator, ölçüm için gerekli olan yoğunluk ölçeği ve koku kalitesi kodu gibi araçların panelistler tarafından iyice anlaşıldığından emin olmalıdır. Her bir panelist, operatörün saha çalışması esnasında düzeltmeler yapabileceğini 5

bilmelidir. Eğer, düzeltmeler esnasında panelistin çalışma şeklinde bir yanlışlık bulunursa, bu yanlışlar değerlendirilip gerekli düzeltmelerin yapılacağı bilinmelidir. 3.3 Panel (Panelist Topluluğu) Değerlendirme zamanı boyunca gerçekleştirilecek olan ölçümler için panelistlerden oluşan bir panel oluşturulmalıdır. Herhangi birgün için yapılacak olan ölçümlere panelistler bu grup içerisinden seçilir. Araştırmanın amacına göre panelin büyüklüğü seçilmelidir. Panelistleri seçerken, herhangi bir eksikliğe ve uygunsuz şarta mahal vermeyecek şekilde, panelin yeterince eğitimli elemanlara sahip olmasına özen gösterilmelidir. Organizasyonel sebepler nedeniyle, birçok ölçüm birimi sürekli belirli panelistlerle çalışır. 3.4 Panelistlerin Seçimi Panelistlerin seçimi hem psikolojik hem de fiziksel kriterler içerir. Yaş: Panelist 18 ile 50 yaşları arasında olmalıdır. Genellikle, yaşlı insanlar gençlere nazaran kokulara karşı daha az duyarlıdırlar, bu yüzden seçim, 18-50 yaş arasındaki panelistler içinden aynı yaş grubu içerisinden seçilmelidir. (Bu kriterden herhangi bir sistemetik sapma (öğrencilerin kullanılması), genellikle eşit eşik değer sonuçlarına ulaşılmasına neden olur. Bunun için bir düzeltme faktörünün kullanılması genllikle mümkün değildir. Çünkü koku hassasiyetinin yaşla değişimi aynı zamanda maddeden maddeye de değişir. Buna ek olarak her bir bireyde değişik maddelere olan duyarlılık doğal olarak farklıdır. Cinsiyet: İstatistiksel olarak erkek ve kadın panelistler arasında koku değerlendirmesinde önemli bir fark bulunamamıştır. Sigara Kullanımı: İstatistiksel olarak sigara içenler ve içmeyenler arasında koku değerlendirmesinde önemli bir fark bulunamamıştır. Olfaktor Duyusu: Her bir panelistin kokuya olan duyarlılığı, belirli aralıklarla yapılan kontrollerle test edilmelidir. Bu test, panelistin hidrojen sülfür ve n-butanol için eşik 6

değerlerinin saptanmasında en az 5 seri halinde ve bütün panel içinde değerlendirmenin yapılabilmesi için değişik günlerde yapılır. Bunlara ek olarak diğer bazı testlerde uygulanmalıdır. Örneğin; a) Panelist, koku yoğunluğu testinde koku konsantrasyonunun 10 luk faktörlerde değiştiği örnekleri az yoğundan çok yoğuna olacak şekilde doğru sıralamalıdır. b) Kalite testinde; panelistin kendisine söylenen bilgiyle, verilen kokuyu eşleştirebilmesi beklenir. c) Üçgen testinde ise panelistin, diğer ikisinden farklı olan kokuyu ayırt etmesi beklenir. Olfaktor duyusu geçici veya sürekli yetersiz kalan panelistler saha ölçümlerinden çıkartılmalıdır. Bu bağlamda adaptasyon (azalan algılama) ve etkilenme (kokunun izlenimi) gibi faktörler ele alınmalıdır. Adaptasyonda, panelist belli bir süre sonra kokuya karşı olan duyarlılığını yitirir, fakat etkilenmede ise panelist kokuyu tahmin etmeye çalışır. Sağlık: Panelistler her türlü hava şartlarında açık alanda çalışabilecek kadar sağlıklı olmalı ve olfaktor duyusunun rahatsızlığına sebep olan hastalıklar ve alerjiden yoksun olmalıdır. Eğer gerekliyse kulak, burun ve boğazın doktor muayenesinden geçmesi önerilir. Sorumluluk Duygusu: Panelistler ölçüm programının neden olduğu problemleri anlayabilmelidirler. Panelistler görevlerini dikkatli bir şekilde yerine getirmeli ve gereken değerlendirmeleri hızlı ve doğru olarak gerçekleştirmelidir. Koku testini bir oyun gibi değil, iş olarak algılamalıdırlar. Bu yüzden panelistlere uygun ödemelerin yapılması önerilir. Konsantrasyon Gücü ve Takım Çalışması: Panelistler görevlerini konsantre olmuş bir şekilde dikkatlerini dağıtmadan yerien getirmelidirler. Bu yüzden grup içinde uyum çok önemlidir. Sürekli modu değişen, grup içersinde hiyerarşi yanlısı tavır takınan panelistler uygun değildir. Bir organizasyon içinde seçilen gruplarda, hiyerarşik bir yapının olmamasınadikkat edilmelidir. Olfaktor duyusu için sürekli egzersiz veya eğitim gerekli değildir. Yeni panelistlerin ölçüm prosedürüne 1-2 seanstan sonra alışmaları tecrübeyle saptanmıştır. Paneliste ilk ölçümden önce bu testteki amacın kokuyu en iyi alan kişiyi seçmek 7

değil, gönderilen koku örneğine anında ve kesin bir yargıya vararak cevap vermek olduğu anlatılmalıdır. 4. Tekil ölçüm 4.1. Tekil ölçümün Yapılışı: Tekil ölçüm, değerlendirme zamanı boyunca ölçüm zamanı süresince tanımlanan ölçüm noktalarında yapılan koku imisyon ölçümüdür. Belli bir saatte temsili bir ölçümün en az %80 güvenilir olabilmesi için en az 10 dakikalık ölçüm süresi gerekmektedir. Tekil ölçümler grid ölçümleri olarak dış hava koku özelliğinin bulunmasında veya koku dumanı içinde koku frekans dağılımının bulunmasında kullanılır. Tekil ölçüm panel tarafından yürütülür. Her bir panelist belirlenen noktaya gider ve havayı soluyarak test eder. Kokulu zaman yüzdesinin hesaplanmasında 2 metod kullanılır. a) Panelist havayı belli aralıklarla test eder. (örneğin 10 dakikada 60 ölçüm olacak şekilde her 10 saniyede 1 ölçüm). Koku frekansı; pozitif sonuçların, toplam örneğe oranı olarak tanımlanır. b) Panelist her solukta havayı test eder. Kokunun hissedildiği ve kaybolduğu (koku episodu) aralıkta kronometreyi çalıştırır. Kokulu zaman yüzdesi koku episodlarının toplamının toplam ölçüm zamanına bölünmesiyle bulunur. Açık hava koku özelliği tanımına göre, panelist havayı kesin algılanabilir koku için test etmelidir. Panelist kokunun kalitesini kesin olarak tanımlayabildiğinde, koku kesin olarak algılanır. (Not: Olfaktor duyuların karakteristiği olarak, koku, koku eşiği konsantrasyonundan yüksek olduğu seviyelerde hissedilebilir. Koku konsantrasyonu arttığında panelist bir kokuyu almaya devam edr ancak tanımlayamaz (koku fark etme eşiği). Konsantrasyon biraz daha arttırıldığında panelist bunun ne kokusu olduğunu anlar (algılama eşiği). Algılama eşiği, fark etme eşiğinden 3-10 kat daha fazladır.) 8

Panelistlere, kokuyu kontrol edebilmeleri için koku kalite (tip) kodları verilir. Bu kodlar testin amacına göre daha önceden seçilmelidir. Ölçüm programına başlamadan önce, panelistlerin ilgili kokularla tanışık olması gerekir. Ancak panelist kokuları zaten biliyorsa buna gerek yoktur. Koku kodunda olmayan fakat tanımlanabilen kokular Diğer kokular olarak rapor edilmeli ve panelist koku tipini birkaç anahtar kelimeyle açıklamalıdır. Eğer ölçümün amacı bölgenin koku haritasını çıkartmak ise kokuların gelişmiş tanımlamaları mümkün yada hissedilebilir değilse ucu açık tanımlamalar kullanılır. Kokulu zaman yüzdesinin ölçümü yanında panelistten koku yoğunluğunu tanımlaması da beklenebilir. Her bir örnek koku, yoğunluğu bakımından aşağıdaki VDI 3882 kod nolu kılavuza göre sıralanır. Tablo 1: Yoğunluk Skalası (VDI 3882) 0 Koku yok 1 Çok az 2 Az 3 Ayırt edilebilir 4 Yoğun 5 Çok yoğun 6 Aşırı yoğun Bu, yoğunluk bulgularının dağılımının hesaplanmasında ve her yoğunluk seviyesinin % olarak zamanının bulunmasını sağlar. Bunun yanında, Weber-Fechner bağıntısı birbirine karışmış kokuların ortalama imisyon konsantrasyonlarının hesaplanmasında kullanılır. 4.2 Sonuçların toplanması ve kokulu zaman yüzdesinin hesaplanması Panelist tekil ölçüm yaparken, sonuçları bir cihazın rapor vermesi gibi hazırlamalıdır. Kayıt metodları arasında bir kağıda yazmak ya da elektronik kayıt cihazı kullanmak vardır. Seçilen metod kokunun yoğunluğunun ve/veya kalitesinin sonuçlarının evet/hayır şelinde kaydedilip 9

edilmediğine bağlıdır. Bazı genel sonuç kaydetme ve sonuçların hesaplanması için kullanılan yollar aşağıda belirtilmiştir. 4.2.1. Kronometre ve kağıt kayıt formu kullanarak bilgi toplama Kokulu zaman yüzdesi hesabının en kolay yolu bir saat kullanmak ve sonuçları tablolar halinde sunmak için bir form kullanmaktır. Şekil 1 bunun bir örneği göstermektedir. Kokulu zaman yüzdesi pozitif sonuçların sayılması ve toplam örnek sayısına bölünmesiyle bulunur. A L (1) R L + R : Pozitif örnek toplamı : Toplam örnek Bu metod sadece evet/hayır cevapları için değil, aynı zamanda koku yoğunluğu oranlamasında da kullanılır. Bunu yapmak için ilk önce her yoğunluğun tekrarlanma sayısı bulunur ve aynı pozitif sonuçlarda yapıldığı gibi her yoğunluk için toplama bölünür. A A L0 R 0 (2) L 1 1 (3) R L 0 Yoğunluk derecesi 0 (I=0) için verilen pozitif örnek sayısı L 1 Yoğunluk derecesi 1 (I=1) için verilen pozitif örnek sayısı Koku yoğunluğu 0 dan başka olan yoğunluk derecelerinin oluşma frekansları ve belli bir değerin aşıldığı toplam frekans aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanır. 6 A A I o Ai (4) i 1 10

6 I 1 A i i 2 A (5) 6 A (6) I 2 A i i 3 i = yoğunluk seviyesinin sıra numarası 4.2.2 Kronometre ve basit bir sayma cihazıyla bilgi toplama Kokulu zaman yüzdesinin belirlenmesinde kullanılan diğer bir yöntem ise sayma cihazı kullanmaktır. Bu metodda panelist algılanabilir koku aldığıda bunu bir forma kaydetmek yerine, basit bir sayma cihazına (counter) basar. Şekil 2 de sonuçlar görülebilir. Kokulu zaman yüzdesi 1 numaralı denklemden hesaplanır. Bu metod koku yoğunluğunun bulunmasında kullanılamaz. 4.2.3 Çok işlevli kronometre kullanılarak bilgi toplama Ölçüm zamanı boyunca panelist, ölçüm noktasında nefes alıp verirken kokuyu algıladığında süreyi başlatır ve kokuyu ayırt edemediğinde durdurur. Ölçüm zamanı sonunda, stopwatch kokunun algılanabildiği toplam zamanı gösterir. Sonuçlar diğer metodlarda olduğu gibi kayıt formuna işlenir. Pozitif sonuçlar yerine, kokunun algılanabildiği toplam zaman bilgisi girilir. Kokulu zaman yüzdesi aşağıdaki formülle hesaplanır. A T (7) T T + Kokunun algılanabildiği zaman A + Kokulu zaman yüzdesi T Ölçümün toplam süresi Bu metod koku yoğunluğunun bulunmasında kullanılamaz. 11

4.2.4 Elektronik kayıt cihazı kullanarak bilgi toplama Kayıt tutmanın en güvenilir yolu elektronik cihaz kullanmaktır. Bu özellikle koku ölçümleri için geliştirilmiş bir cihaz olabileceği gibi, bu bilgi toplama methodu için programlanamış bir hesap makinesi de olabilir. (Zamanlama sinyalleri için (4.2.1) ya da ölçüm zamanı boyunca (4.2.3)). Hesaplamalar ve analizler 4.2.1 deki denklemler (1 den 6 ya) veya Denklem 7 ye göre bulunur. 4.3 Pozitif tekil ölçümler/koku saatleri için kriterler Tekil ölçümler, kokulu zaman yüzdesi daha önce belirlenmiş olan ölçüm zamanı yüzdesini veya ölçüm zamanı boyunca hesaba katılmış toplam sayısı geçtiğinde pozitif olarak nitelendirilir. Böyle bir pozitif sonuç koku saati olarak da tanımlanır. Pozitif tekil ölçümlerin toplam ölçümlere oranı olan dış hava koku karakteristiği 5.1.2 de açıklanmıştır. 5. Ölçümün amacına göre saha çalışması metodları 5.1 Grid Ölçümleri 5.1.1 Mevcut durum ve ölçümün performansı Ölçüme başlanmadan önce, değerlendirme alanı belirlenmelidir. Alanın boyutu ve şekli ölçümün amacına ve imisyon alanı incelecek olan koku kaynağına bağlıdır. - Tek kaynağın imisyon alanının bulunması; Bu durumda değerlendirme alanı, koku kaynağının merkez olacak şekilde olan yeterli çapa sahip dairedir. Gerekli boyutu bulmak için, saha önceden ziyaret edilmelidir. - Belirlenmiş etki alanında, bir ya da birden fazla koku kaynağının bulunan ya da planlanan mesken alanı üzerine bir etkisi olması durumunda ilgili koku kaynağına bağlı olarak imisyon alanı belirlenmelidir. 12

- Koku imisyonlarının ölçümü ile bir alanın koku haritası çıkarılacak ise bu durumda değerlendirme alanı, haritası çıkartılacak alandır. Birbirinden eşit uzaklıktaki noktalar sözkonusu değerlendirme alanına yerleştirilir. Köşeleri ölçüm noktaları olan karelere değerlendirme kareleri denir. Ölçüm noktaları arasındaki uzaklık (grid aralıkları) ölçümlerin amacına göre belirlenir. Değerlendirme alanının boyutu, istenilen ayrıntı ve kaynakların davranışı bu uzaklığın belirlenmesini etkileyen faktörlerdir. Genellikle bu uzaklık 1000 m, 500m, 250 m, 100 m olarak seçilir. Bir yıllık değerlendirme zamanı boyunca, koku imisyon ölçümleri tekil ölçümler olarak değerlendirme alanının ölçüm noktalarında yapılır. Değerlendirme zamanı bir yıl seçildiğinde, alan ölçümlerinin uzun periyotları temsil etmesi açısından paralel olarak meteorolojik ölçümler de gereklidir. Bu durumda değerlendirme periyodu boyunca elde edilen sonuçlar, meteorolojik ölçümler ve rüzgar ile dağılım sınıfı üzerine olan geçerli uzun ölçekli istatistiksel bilgiler yardımıyla extrapole edilir. Bazı istisnai durumlarda ölçüm periyodu 6 aya indirilebilir. Bu durumda, meterolojik ölçümler de yapılmalıdır. Meteorolojik ölçüm sonuçları o civarda bulunan bir meteoroloji istasyonu verileriyle karşılaştırılır. Değerlendirme zamanının süresi, aşağıdaki faktörlere bağlıdır. - Arazi kullanımının planlanması, resmi kurumların koku yayan tesislere kokuyu azaltmaları yönünde uygulayabileceği baskılar veya benzeri durumlara göre sonuçların istenilen ya da umulan derecede güvenilir olması. - İmisyon ölçümlerinin gelir-gider dengesi. Zaman ve personel gerektirir. Ölçüm noktaları (grid noktaları) ulaşılabilir olmalı ve sonuçları etkileyecek diğer koku kaynaklarından (trafik, balık ızgara, hamburger vs.) etkilenmemesi göz önünde bulundurulmalıdır. Bu gibi etkilerin olması durumunda ölçüm noktasının yeri bir miktar değiştirililebilir. Ancak bu değişiklik belirlenen grid aralığının %25 ini geçmemelidir. 13

Değerlendirme zamanı boyunca her bir ölçüm noktasında 26 tekil ölçüm yapılmalıdır. Eğer her bir noktadaki tekil ölçümler değişik günlerde yapılırsa ölçümler bağımsız olarak adlandırılır. Bir yıllık değerlendirme zamanı boyunca her bir ölçüm karesinde 104 ölçümün yapılması planlanmalıdır (26x4 =104 her ölçüm karesindeki toplam ölçümler). Ölçüm günleri yılın, haftanın ve günün değişik zaman dilimlerini temsil edecek şekilde planlanır. Ölçümler Pazar ve tatiller günlerinde ve geceleri de yapılır. Ölçüm günleri, gereksinimleri karşılayacak şekilde sistematik olarak yıl-hafta-gün için de seçilmelidir. Ölçüm günlerinin seçimi hava koşullarına göre değişim göstermelidir. Bir gün için gereken panelist sayısı, 10 elemanı olan bir panelde herkesin eşit şekilde, eşit sıklıkta çalışabileceği şekilde seçilmelidir. 5.1.2. Dış ortam havasında kokunun ölçümü Her ölçüm noktası için, pozitif tekil ölçümlerin yüzdesi (koku saatlerinin yüzdesi olarak) aşağıdaki formül ile hesaplanır. A W *100 m H m (% olarak) (8) m Burada: H m = pozitif tekil ölçümlerin oranı. A m = pozitif tekil ölçümlerin sayısı W m = her ölçüm noktasındaki tekil ölçümlerin sayısı. m= ölçüm noktasının ordinal numarası m ölçüm noktasındaki pozitif tekil ölçümlerin oranı (H m ), ortam havasındaki koku özelliğine eşittir K p : H m =K p. 14

Her bir kare için dış ortam havasındaki koku karakteristiği (K A ); o karenin köşelerinde yapılan ölçümlerin (K p ) aritmetik ortalamasıdır. 4 K p, i K A (9) 4 i 1 5.1.3. Meteorolojik ölçümlerin değerlendirilmesi Grid ölçümleri ortam havasındaki koku özelliğini hava koşullarından bağımsız olarak verir. Buna ek olarak, tekil imisyon ölçümlerinde rüzgar yönü koku kaynakları hakkında ipucu verir. Grid ölçümlerinde, pusula ve bayrak, hafif bir balon veya sigara dumanı gibi basit metodlar rüzgar yönünün bulunmasında yardımcı olabilir. Ölçüm alanına yakın olan bir meteoroloji istasyonundan alınan meteorolojik bilgiler daha güvenilirdir (bu bilgilerin değerlendirme alanı için uygulanabilir olduğu kabul edilirse). Değerlendirme alanında algılanabilen kokular, rüzgarın esme yönüne göre estiği tarafta aranmalıdır. Grid ölçüm metoduna göre, bu yolla kokunun kaynağının bulunması ve ortam havasındaki koku özelliğine göre ne kadar katkıda bulunduğu anlaşılabilir. 5.2. Koku Hüzmesi Ölçümü 5.2.1. Özel durumlar ve ölçümlerin performansı Koku hüzmesi, bir kaynaktan yayılan kokunun anlık genişliğidir (kaynağın çalışma durumuna ve o anki dağılım durumuna göre değişir). Hüzmenin sınırı, kokulu zaman yüzdesinin daha önceden tanımlanmış yüzdeye ulaştığı noktadır. Hüzmenin koordinat çizgisi, yer seviyesinde dağılımın doğrultusunda kokulu zaman yüzdesinin maksimum olduğu alanlara doğru çizilen düz çizgidir. Bu dağılımın yönü yerden 2 m yükseklikteki rüzgar hızını ölçerek bulunur (potansiyel imisyon alanı). Bu ölçüm için pusula ve bayrak, hafif bir balon veya sigara dumanı gibi basit metodlar yeterlidir. Hüzmenin ölçümü her biri 10 dakika süren ve rüzgarın gittiği yönü kesen alanlarda en az 3 ölçümden oluşur (Ek 2 deki ölçüm örneğine bak). Her bir ölçüm alanı en az 5 ölçüm 15

noktasında ve 5 paneliste sahip olmalıdır. Bu alanların ve ölçüm noktalarının birbirine olan uzaklığı eşit olmak zorunda değildir. Bunlar koku hüzmesinin büyüklüğüne göre seçilir. Hüzmenin boyutu; emisyon kaynağına, kokulu gaz akımının debisine, dağılım durumuna, binalara ve topografyaya göre değişir. Bu seçilen alanlar ve ölçüm noktaları bir harita üzerinde işaretlenmelidir. Eğer ölçümler sırasında dağılım koşulları değişirse (özellikle de rüzgar yönü), duman ölçümü durdurulmalıdır. 5.2.2. Hüzmenin ölçümü sonuçlarının analizi Hüzme için yapılan tekil ölçümlerin sonuçları tabloda toplanır. Operator çevre koşullarını ölçüm için kayıt eder. Kokulu zaman yüzdesinin ölçüm noktalarının yerlerine göre değişen dağılımı bu hüzme ölçümünün sonucudur. Eğer evet/hayır sorularının yanında koku yoğunluğu da ölçülüyorsa, her yoğunluk için yoğunluk sınır değerini aşma frekansı da sonuçlar arasında yer alır. Bu da aynı şekilde tablolarda sunulur. 5.2.3. Hüzme ölçümlerinin dağılım modellerinin kalibrasyonunda kullanımı Koku emisyon ve yerel meteorolojik bilgilerin bulunduğu bir durumda koku imisyonunun hesaplanması için gereken dağılım modeli VDI 3782 Bölüm 4 de açıklanmıştır. Matematiksel olarak dağılım prosesini açıklamak için önceden değerleri bilinmeyen parametrelere ihtiyaç vardır. Bu değerler modelin kalibrasyonuyla bulunur. Bunu yapmak için bazı özel meteorolojik durumlarda hüzme ölçümleri, koku kaynağı ya da kaynaklarının rüzgarın esme yönüne doğru daha aşağı bölgelerinde gerçekleştirilir. Kokuların emisyonları bilinmelidir ve bu genelikle hüzme ölçümüyle beraber yürüyen bir olfaktometrik ölçüm sonucuyla bulunur. Özel meteorolojik durum rüzgar yönü, rüzgar hızı ve dağılım sınıfı olarak tanımlanabilir. 16

Değişik meteorolojik durumlar ve değişik kaynaklar için yapılan çok sayıdaki hüzme ölçümünden, yukarıdaki parametreler için değerler bulunabilir ve bu sayede dağılım modeli kalibre edilebilir. Kalibrasyon prosesinin detayları VDI 3784 numaralı kılavuzda verilmiştir. 5.2.4. Koku imisyonlarının hüzme ölçümleriyle tayini Kokuların atmosferde dağılım prosesleri için geliştirilen matematiksel modeller, gerçekte ölçülen değerlerle örtüşen sonuçlar verir. 5.2.5. Koku İmisyonlarının Hüzme Ölçümleriyle Tayini Eğer kalibre edilmiş dağılım modeli VDI 3782 deki gibi uygunsa, rüzgarın estiği yönde yapılan hüzme ölçümlerinden koku emisyonlarını bulmak mümkündür. Dispersiyon hesaplamalarını öteleyerek koku emisyonlarını bulabiliriz ve bunlar hüzme ölçümünün verdiği koku imisyon sonuçlarıyla aynı değeri verir. Bu; tesisin içindeki ölçümlerin herhangi bir sebeple yapılamadığı ve emisyonun teknik olarak ölçümünün zor olduğu durumlarda kullanılır (uçucu emisyonlar, geniş alan kaynakları). EK 1. Grid Ölçüm Örneği Ölçümleri Planlama Günde 24 saat emisyon yayan bir kaynak olduğunu kabul ediyoruz. Koku imisyon ölçümlerinin 1000x1000 m lik bir değerlendirme alanında kaynak etrafında (kaynak merkezde olacak şekilde) ölçümünler yapılacaktır. Değerlendirme alanında birbirinden eşit uzaklıkta (örnek:100m) ölçüm noktaları tesbit edilir. Grid resmi bir harita üzerine çizilir (1:5000 ölçekli). Daha sonra operator mümkün olduğunca her bir noktayı ziyaret eder ve hatasız olarak hepsini tanımlar. Gerçek ölçüm noktası gerektiğinde grid aralığının maksimum %25 i olacak şekilde teorik ölçüm noktasınadan kaydırılabilir. Ölçüm noktalarının yerinin belirlenirken panelistin o noktada rahatça ölçüm yapabilmesine ve herhangi bir bina veya yüksek bir duvarın arkasında bulunmamasına dikkat edilmelidir. Bunun yanında işlek caddeler gürültü ve koku nedeniyle ölçüm noktaları için uygun değildir. 17

Ölçüm noktası başka bir koku kaynağının hemen yanında olmamalıdır. Tarım arazisi, çimenlik, park yeri, çiftlik gibi özel mülke ait yerlerde ölçüm yaparken, izin alınması gerekmektedir. Panelist ölçüm sırasında bunu kendi yapmalıdır. Büyük ormanlık alandaki veya geniş bir su birikintisine denk düşen ölçüm noktaları iptal edilir. Saha Çalışması İçin Dokümantasyon ve Teçhizat Her panelist o günlük ölçüm için bir yol haritası, ölçüm noktalarının tanımı ve bilgi toplama cihazı bulundurur. Bilgi toplama cihazına, ölçüm tarihi (yıl, gün, saat, dakika), ölçüm noktasının numarası, ölçüm süresi (10 dakika) ve kokunun alınabildiği zaman aralığı kaydedilir (eğer ölçülüyorsa koku yoğunluk seviyeleri de). Bilgilerin analizi PC kullanılarak yapılır. Başka bir yöntem ise sayaçlardır. Bu metodda 10 dakika boyunca 10 saniyede 1 sinyal veren sayaç kullanılır. Panelist her 10 saniyenin başında nefes alır. Eğer araştırılan kokuyu alırsa, sayacın düğmesine basar. Pozitif sonuçların sayısı, toplam ölçüm sayısına (60) bölünür ve % olarak ifade edilir. Bu kokulu zaman yüzdesine eşittir. Tekil ölçüm, örneğin 60 örnekte 6 sı pozitif çıktığında pozitif kabul edilir. Grid Ölçümünün Yapılması Çalışma en az 10 panelistin oluşturduğu panel tarfından yürütülür. Çalışmaya başlamadan önce panelisterin sözkonusu kokuya aşina olmaları gerekmektedir. Saha Çalışmları İçin Zaman Çizelgesi Hazırlama Bu örnek için ölçüm planı Şekil A.1.1. de gösterilimiştir. Test toplam 100 ölçüm noktasında yapılacaktır. Her zaman bir gün içersinde bir karenin yalnızca bir köşesinde ölçüm yapılabileceği dikkate alındığında, bu bir günde 25 ölçümün yapılması anlamına gelir. Eğer herkes bir günde 5 ölçüm noktasında ölçüm yaparsa 5 paneliste ihtiyaç olduğu anlaşılır. Her bir ölçüm noktasında bir senede 26 ölçüm yapılır. Bu ölçüm planında 1 yıla yayılmış 104 ölçüm gününe ihtiyaç vardır. 18

Grid ölçümüne başlamadan önce; ölçümün yapıldığı tarihi, zamanı ve herbir panaelistin ölçüm yapması gereken günleri kapsayan zamanlama planı hazırlanır. Eksiklik durumunda yedek panelistler bulundurulmalıdır. Bu herbir panelistin eşit görev almasını ve her ölçüm noktasında yapılan 26 ölçüm için değişik panelistlerle çalışılmasını sağlar. EK 2: Koku Hüzmesi Ölçüm Örneği Bu örnekte koku hüzmesi dağılım modelini kalibre etmek için değil, dağılım modelinin özel bir pratik uygulaması için geçerliliğinin güçlendirilmesinde kullanılır. Bu onaylamadan sonra dağılım modeli mevcut ve yeni yapılacak kaynaklardan gelen tahmini toplam koku imisyonlarının bulunmasında kullanılır. Ölçümün amacı Birçok koku kaynağı bulunan mevcut bir fabrika büyültülecektir. Karar verme yetkisine sahip merciler, yeni fabrika kurulduğuktan sonra tüm fabrikadan kaynaklanacak olan koku imisyonlarının belirlenmiş parametrelere uyum sağlamasını beklemektedir. Değerlendirmenin temeli olarak Kılavuz B ye göre dış hava koku özelliği ölçülür. Aşağıdaki araştırma metodları kullanılır; - Mevcut tesiste, koku debisinin bulunması için olfaktometrik ölçümler - Mevcut ya da kurulması planlanan tesisten kaynaklanan koku imisyonlarının hesabı ve tahminin kalibre edilmiş dağılım metoduyla bulunması. - Tasarlanan uygulama için dağılım modelinin uygun olup olmadığının, mevcut tesisten kaynaklanan koku dumanının saha çalışmasıyla bulunup bunların anlık koşullarla karşılaştırılarak onaylanması. Koku Hüzmesi Ölçümünün Yapılması: a) Ön Bilgi: Koku hüzmesi ölçümü her zaman belirli bir kaynakla ilişkilidir. Bu nedenle ölçümlerin planlanması aşamasında kullanılmak üzere tesis hakkında bilgi gerekmektedir, örneğin; - Üretim prosesi, ürünler - Çalışma zamanı, kapasite kullanımı, ana kaynaklar - Geniş alan kaynakları, uçucu emisyonlar 19

- Sürekli olmayan işlemler Bu bilgiler olmadan koku hüzmesi ölçümü yapmak, ölçümler uygun olmayan zamanlarda yapılabileceği için doğru bir yaklaşım değildir. Ayrıca ölçümün yapılacağı kaynağın etrafındaki sahaya ulaşımın ne kadar kolay olduğu daha önce saptanmalıdır (binalar, topografya, göl ve nehirler vb.). Eğer ulaşım sınırlıysa, koku hüzmesi ölçümünün hangi rüzgar yönünde mümkün olduğunun düşünülmesi gerekir. b) Sahada Hazırlık Çalışmaları - Koku Hüzmesinin Yerleştirilmesi Ölçüm noktaları planlanmadan önce, koku hüzmesinin yaklaşık büyüklüğü bulunmalıdır. Bunu yapmanın en uygun yolu, rüzgarın geldiği yönde tesise doğru, herbiri rüzgarı karşıdan alacak şekilde zigzag çizerek yürümektedir. Operator tesisten kaynaklanan tipik kokuya aşina olmalıdır. - Ölçüm Noktalarının Haritası Ölçüm için, koku hüzmesine doğru yüzeysel alanlar çizilir ve panelistler bu alan boyunca bir çizgi oluşturacak şekilde yerleştirilir. Tekil ölçümler herbir çizgi için yapılır. Ölçüm noktaları topoğrafik haritada işaretlenir ve her paneliste bir örnek verilir. Bir bölüm çizgisi üzerindeki ölçüm noktaları birbirine eşit uzaklıkta olmayabilir. c) Ölçüm - Meteorolojik Bilgi Koku hüzmesi ölçümünün sonuçları ölçüm anındaki meteorolojik durum ile ilişkilendirilmelidir. Aşağıdaki parametrelerin ölçülmesi gerekir; o Rüzgar yönü, rüzgar hızı o Bulut kapalılık oranı o Dağılım sınıfı Ayrıca sıcaklığın ölçülmesi ve yağmur, kar gibi bilgilerin kayıt edilmesi önerilir. 20

- Koku Hüzmesi Ölçümü (tekil ölçüm) Herbir panelist ölçüm çizgisi üzerinde kendi ölçüm noktasına o Ölçüm noktalarını gösteren harita o Ölçüm kayıt formu o Kronometre ile hareket eder. Her panelist işaretle (eğer görsel bir iletişim yoksa tasarlanmış bir zamanda) ölçüme başlar. Tekil ölçümün süresi 10 dakikadır. Her 10 saniyede bir, panelist havayı koklar ve sonuçları kaydeder (örneğin koku yoğunlukları). Böylece ölçüm sonucunda herbir panelist için 60 gözlem kaydedilmiş olur. d) Analiz Bu 60 sonuçtan herbir yoğunluk derecesine göre toplanır ve yüzdeler bulunur. Bütün sıfır olmayan yoğunluk dereceleri için yüzdelerin toplamı, tamamen algılanabilir kokunun yüzdesini verir. Bu yüzde ile 100% arasındaki fark kokusuz zamanın yüzdesini verir. Şekil A.2.3 ve A.2.4 tipik ölçüm sonuçlarının kaydını gösterir. EK 3: Sonuçların Tahmini Güvenilirliği Pozitif tekil ölçümlerin olası dağılımının (koku var hipotezinin) aşağıdaki binom fonksiyonu ile gösterilebildiği kabul edilir. w n k n k ( k, n) ( k ) p.(1 p) (10) w(k,n): n sayıdaki ölçümden k sayıda pozitif sonuç olasılığı p: doğru yüzde koku zamanı Saha ölçümlerinin tahmini güvenilirliğini göstermek için, değişik mevcut durumların okunabileceği diagramlar aşağıda gösterilmiştir. Kokulu zaman yüzdesi, yıl boyunca pozitif sonuç veren saatlerin yüzdesi (koku saatlerinin yüzdesi) anlamına gelmektedir. 21

Örnek olarak 104 tekil ölçümden ya da grid noktası başına 26 tekil ölçümden oluşan bir konu ele alalım. Şekil A.3.1, pozitif tekil ölçümlerin değişik k değerleri için doğru kokulu zaman yüzdesinin toplam frekansını gösterir. Şekilde görülen eğriler yukarıda bahsedilen olasılık dağılımının, sabit bir k değerine p ye göre integralinin alınmasıyla elde edilir. Grafiğin sonundaki kesik kesik çizgili bölüm %95 lik güvenilirlik limitini gösterir. Grafik şu şekilde yorumlanabilir: a) Eğer 104 tekil ölçümün hiçbiri pozitif sonuç vermezse, doğru kokulu zaman yüzdesinin %5 ten az olduğuna dair %95 lik olasılık vardır. Sonuç olarak, 104 negatif tekil ölçüm sonucunu kapsayan %5 lik örnek yinede %3 lük doğru kokulu zaman yüzdesini gizler. b) Eğer 104 tekil ölçümlük bir araştırmada 3 tane pozitif ölçüm sonucu varsa, olasılık da %38 ise doğru sonuçlar %3 lük kısımda bulunur. Bu durumda, kokulu zaman yüzdesinin %7.5 den büyük olma olasılığı %5 tir. Şekil A.3.2 52 ölçümden, yani 52 ölçüm noktasından ya da 13 tane karenin köşesindeki ölçümlerinden oluşan örneğin eğrilerini gösterir. Şekil A.3.3, Şekil A.3.1 in güvenilirlik aralığını 104 tekil ölçümden oluşan bir örnekteki pozitif sonuçların fonksiyonu olarak gösterir. Her dik çizginin en üst noktası, %95 güvenilirlikle doğru kokulu zaman yüzdesinin 104 ölçümdeki k sayıdaki ölçümler için daışarıda bırakılabileceğini gösterir. Her çizginin en alt noktası, doğru kokulu zaman yüzdesinin %95 kesinlikte elde edilebileceği yeri gösterir. Her çizginin ortasında çizilen noktalar medyanı verir. Şekil A.3.4 bu sefer 52 tekil ölçümlük örnek için grafikleri verir. Şekil A.3.5 ten A.3.8 e kadar olan grafikler 104 ve 52 tekil ölçümler için %90 ve %75 lik güvenilirlik limitlerini gösterir. Saha çalışmasının sonuçlarının en uygun şekilde sunulması ölçümün amacına bağlıdır. Örneğin; 104 tekil ölçümlük bir durumda ve %95 lik güvenilirlik limitinde, aşağıdakiler ölçüm amacının fonksiyonu olarak uygulanır. 22

a) Eğer amaç: Belli bir güvenilirlikle (%95), belirli bir kokulu zaman yüzdesi aşılmışsa (ya da tam tersi), Şekil A.3.3 ün en alt noktaları kullanılmalıdır. Bu durumda doğru kokulu zaman yüzdesinin saha çalışmasında bulunandan %5 olasılıkla daha küçük olduğu kabul edilir. b) Eğer amaç: Belli bir güvenirlikle (%95), belirli bir kokulu zaman yüzdesi aşılmamışsa (ya da tersi), Şekil A.3.3 ün en üst noktaları kullanılır. Bu durumda doğru kokulu zaman yüzdesinin saha çalışmasında bulunandan %5 olasılıkla daha büyük olduğu anlaşılır. Şekil A.3.4 ve A.3.8 de de diyagramlar benzer şekilde kullanılır. Kaynaklar : [1] VDI 3940: Bestimmung der Geruchsstoffimmission durch Begehungen (Determination of Odorants in Ambient Air by Field Inspections) German/English. 23