6. DEMOKRASİ 6.1. Demokrasi Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 120
6.1.1. Demokrasi Teorileri 6.1.1.1. Normatif Demokrasi Teorisi 6.1.1.2. Ampirik Demokrasi Teorisi 6.1.2. Egemenliğin Kullanılması Bakımından Demokrasi Tipleri 6.1.2.1. Doğrudan Demokrasi 6.1.2.2. Temsili Demokrasi 6.1.2.3. Yarı Doğrudan Demokrasi 6.1.2.3.1. Referandum 6.1.2.3.2. Halk Vetosu 6.1.2.3.3. Halk Teşebbüsü 6.1.2.3.4. Temsilcilerin Azli 121
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Demokrasi sizin için ne ifade etmektedir? 2) Eski Yunan şehir devletlerinde demokrasi var olmuş mudur? 3) Doğrudan demokrasi-temsili demokrasi ayrımı aklınızda bir şey uyandırıyor mu? 122
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Demokrasi Teorileri Demokrasinin kökeni ile ilgili derin bilgi sahibi olmak Okuyarak, Tartışmalara katılarak Demokrasi Türleri Temsili, doğrudan ve yarı doğrudan demokrasi hakkında bilgi sahibi olmak Okuyarak, Tartışmalara katılarak 123
Anahtar Kavramlar Normatif Demokrasi Ampirik Demokrasi Doğrudan Demokrasi Temsili Demokrasi Yarı Doğrudan Demokrasi Giriş 124
Bu bölümde demokrasi kavramı ve demokrasi türleri ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle demokrasi teorileri ele alınacak, sonrasında ise egemenliğin kullanılması bakımından demokrasi türleri incelenecektir. 125
6.1. Demokrasi Demokrasi kavramı ve demokrasi modellerini ele almadan önce demokrasi nedir sorununun cevaplanması gerekmektedir. 6.1.1. Demokrasi Teorileri Demokraside iki demokrasi teorisi vardır. Bunlar normatif demokrasi teorisi ve ampirik demokrasi teorisidir. Burada daha ziyade ideal demokrasi ve olan demokrasi, kuramsal açıdan ele alınmaktadır. 6.1.1.1. Normatif Demokrasi Teorisi Normatif demokrasi, bir ideali, olması gerekeni ifade etmektedir. Bu yaklaşım demokrasiyi sözcük anlamından yola çıkarak tanımlamaktadır. Buna göre demokrasi, Yunanca demos, yani halk; kratein, yani yönetim sözcüklerinin birleşmesinden oluşmaktadır. Buna göre demokrasi, halkın yönetimi demektir. Yunun polis devletlerinde bu kavramın yerine demagoji de kullanılmaktadır. Özellikle Aristo ve Platon, demokrasiyi bazen de demagoji, yani demagogların yönetimi şeklinde kötüleyerek kullanmaktadırlar. Demokrasi, Yunanca kökeninden pek de uzaklaşmadan halkın halk tarafından yönetimi olarak kullanılmaktadır. Bu konuda en özlü söz, Abraham Lincoln ündür. Lincoln, demokrasiye halkın halk tarafından halk için yönetimi demektedir. Demokraside ideale yaklaşmak oldukça zordur çünkü bunun idealinde halkın bütününün arzularına uyma söz konusu olacaktır ki; doğrudan demokrasilerde dahi bu mümkün değildir. Demokrasinin gerçek manada gerçekleştirilmesi, onun için sadece idealde ya da ütopik kalmıştır. İdeale en yakın demokrasi ise ancak ampirik araştırmalarla tespit edilebilecektir. 6.1.1.2. Ampirik Demokrasi Teorisi Ampirik demokrasi ise ideal demokrasiyi değil, ideale kabataslak yaklaşan gerçek demokrasiyi ifade etmektedir. Ampirik demokrasi kuramcıları olması gerekene değil bir bakıma ideale en yakın olana bakarlar, demokrasiyi sözcük anlamından yola çıkarak tarif etmezler. Ampirik demokraside ideale yakın demokrasi şu özellikleri ile derlendirilebilir: 1. Etkin siyasal makamların seçimle işbaşına gelmelidir. Bundan anlaşılması gereken Cumhurbaşkanından köy muhtarına kadar etkin olan, etkinliği fazla siyasal makamların halkın oyu ile iş başına gelmesidir. Aslında cumhurbaşkanları etkin makam olmadığı sürece seçimle gelmek zorunda da değildir. Ama bizde bu noktada klasik parlamenter rejim dışına çıkılmıştır. Bu itibarla seçimle gelen cumhurbaşkanı ampirik demokrasi açısından ideal demokrasiye yaklaşmada bir aşamadır. 2. Seçimler düzenli aralıklarla tekrarlanmalıdır. Bundan anlaşılması gereken; ampirik demokrasi için seçimin olması yeterli olmayıp, seçimlerin dört beş yılda bir tekrarlanması 126
gerekmektedir. Zira ampirik demokrasi seçimle gelmenin yanında seçimle gitmeyi de öngörmektedir. 3. Seçimler serbest olmalıdır: Etkin makamların seçimi sürecinde seçimler serbest ve adil olmalı, yani seçimlerde seçimlerin temel ilkeleri kullanılmalıdır. 4. Birden çok siyasi parti var olmalıdır. Seçimden bahsedebilmemiz için, birden fazla alternatiften birini tercih edebilmemiz gerekir. Yani, tek parti rejiminde ampirik anlamda demokrasiden bahsedilemez. Günümüzde demokratik devletler partiler devleti diye anılmaktadır. Bu sebeple demokrasi için en az iki veya daha fazla partinin var olması gerekmektedir. 5. Muhalefetin iktidar olma şansı olmaldır. Bugünün iktidarı yarının muhalefeti, bugünün muhalefeti ise yarının iktidarıdır. Eğer iktidarda değişim hiçbir şekilde olmaz, ya da muhalefet göstermelikten ibaret ise orada demokrasiden bahsedilemez. 6. Temel hak ve özgürlükler tanınmış ve güvende altına alınmış olmalıdır. Günümüzde temel hak ve özgürlüklerin iki temel güvencesi vardır. Hak ve özgürlüklerin anayasa denen bir metinde düzenlenmesi ve anayasa yargısının güvencesi altında olması. Anayasada düzenlemesinin güvence olmasının sebebi, anayasalar zor değiştirilebilen metinlerdir. Siyasi iktidarların anayasadaki hak ve özgürlüğe müdahalesi zordur. Bir de temel hak ve özgürlüklerin sınırlaması ile ilgili anayasalar düzenlemeler getirirse, güvence açısından bu da bir aşamadır. Anayasa Mahkemeleri ise günümüzde hak ve özgürlüğün koruyucusu ya da bekçisi olarak adlandırılmaktadırlar. Gerçi bazı Anayasa Mahkemeleri daha ziyade devletin, otoritenin ya da ideolojinin bekçisi rolünü üstlenmekte sakınca görmemelerine rağmen, bunların kuruluş amacı bu değildir. 6.1.2. Egemenliğin Kullanılması Bakımından Demokrasi Tipleri Egemenliğin kullanılması bakımından demokrasi modelleri; doğrudan demokrasi, yarı doğrudan demokrasi ve temsili demokrasidir. Bazı yazarlar buna yarı temsili demokrasiyi de eklemekle birlikte; yarı temsili demokrasinin unsurları aynı zamanda yarı doğrudan demokrasinin unsurları olarak görülebilir. Örneğin ihtiyari referandum, yarı temsili demokrasinin unsurlarından, zaruri referandum yarı doğrudan demokrasinin unsurlarındandır. Biz burada yarı doğrudan demokrasiyi ele alıp, üçlü bir ayırıma gideceğiz. 6.1.2.1. Doğrudan Demokrasi Doğrudan demokrasi, halkın egemenliği bizzat kendi eliyle doğrudan doğruya kullandığı demokrasi tipidir. Doğrudan demokraside kanunlar, atamalar, devlet için gerekli her türlü karar halk tarafından doğrudan doğruya alınır. Doğrudan demokraside temsilci yoktur. Kişiler yönetimle ilgili iradelerini doğrudan doğruya kendileri kullanırlar. Doğrudan demokrasi dendiğinde antik yunan polis devletleri akla gelir. Antik yunanda yurttaşlar, agora ya da forum denen bir meydanda toplanarak polis ile ilgili siyasal kararlara katılırlardı. Ancak Yunanda Aristonun da ifadesi ile yurttaş ile vatandaş ayrı ayrı ele alınır; köleler Platona göre mülke 127
tekabül etmekte, Aristo ya göre ise insan ile mülk arasında bir yerdedir. Siyasal kararlara, bunlar haricinde sadece yurttaş olan yetişkin erkekler katılırdı. Bir diğer doğrudan demokrasi örneği İsviçre dedir. Günümüzde İsviçre nin Glarus kantonu ile Appenzell Innerholden yarım kantonunda doğrudan demokrasi uygulanmaktadır. Yakın zamana kadar İsviçre de birçok kantonda doğrudan demokrasi uygulanmaktaydı, ancak, nüfus artışı sebebiyle kantonlar temsili demokrasiye geçmişlerdir. Glarus kantonu ile Appenzell Innerholden yarım kantonunda kararlar, Landesggemeinde denen halk meclisinde alınır. Yılda bir kez ilkbaharda vatandaşlar bu halk meclisinde toplanarak kantonla ilgili siyasal nitelikte kararlar alırlar. 6.1.2.2. Temsili Demokrasi Temsili demokrasi, halkın egemenliğini temsilcileri vasıtasıyla kullandığı bir demokrasi tipidir. Bu demokrasi tipini saf temsili demokrasi ve yarı temsili demokrasi diye ikiye ayırabiliriz. Saf temsili demokrasi, halkın temsilcilerini seçtikten sonra, onlara hiçbir araç ile müdahale edemediği demokrasi tipidir. Yani bu, milli egemenlik anlayışının doğrudan uygulandığı demokrasi tipidir. Milli egemenlik teorisine göre millet, sadece o topraklarda bugün yaşayan halkı değil, geçmiş ve gelecek kuşakları da kapsayan, bugün yaşayan insanlardan ayrı manevi bir varlıktır. Halk, seçimler vasıtasıyla onun oluşumuna katkıda bulunur. Seçim sonrasında temsilciler, kendini seçen seçmenin değil tüm milletin temsilcisidir. Yukarıda da belirtildiği gibi, milli egemenlik teorisine göre millet, sadece bir ülkede o an yaşayan vatandaşları değil, geçmişte yaşamış ve gelecekte yaşayacak vatandaşları da kapsar. Milli egemenlik teorisi, temsili vekalet usulünü gerektirir. Yani temsilci seçildikten sonra ona müdahale mümkün değildir. Yarı temsili demokraside ise az da olsa temsilcilere müdahale mümkün olmaktadır. Ancak, bu yol mümkün olduğunda, öğretide savunulan görüşe göre, demokrasi yarı doğrudan demokrasiye dönüşür. Bir daha zikretmek gerekirse; temsili vekaletin başlıca özellikleri şunlardır: 1) Milletvekili seçildiği seçim çevresini değil, bütün milleti temsil eder. 2) Temsili vekalet teorisine göre, egemenliğin kullanılması konusundaki, vekalet, millet tarafından milletvekillerine tek tek değil, onların oluşturduğu parlamentoya bir bütün olarak verilmiştir. 3) Temsili vekalet teorisine göre, millet ile millet vekilleri arasındaki vekalet ilişkisi emredici nitelikte değildir. Buna emredici vekalet yasağı denir. Yani seçmenler milletvekillerine emir ve talimat veremez. Temsili vekalet teorisine göre, milletvekilleri kendisini seçen seçmenler tarafından görevden alınamazlar Buna azil yasağı denir. Temsili hükümet sistemlerinde ilk zamanlarda, seçmenler ilk temsilcileri arasındaki ilişkinin emredici nitelikte bir vekalet ilişkisi olduğu görüşü ileri sürülmüştür. Buna emredici vekalet teorisi denir. Emredici vekalet teorisi halk egemenliği teorisi ile doğrudan bağlantılıdır. Halk egemenliğinde halk, bir ülkede yaşayan vatandaşların toplamından ibarettir. Yani, her insan uhdesinde egemenliğin bir parçasını taşır. Bu da emredici vekaleti gerektirmektedir. Emredici vekaletin özellikleri şunlardır: i. Seçmenler milletvekillerine emir ve talimat verebilirler. 128
ii. Seçmenler istedikleri zaman seçtikleri milletvekillerini görevden alabilirler. iii. Milletvekili de seçmenlerine karşı hesap vermekle yükümlüdür. iv. Milletvekillerinin maaşları, genel bütçeden değil, kendisini seçen seçim çevresinin seçmenleri tarafından ödenir. Günümüzde klasik demokrasilerde saf temsili demokrasi pek yaygın değildir. Nüfusu çok kalabalık olan ülkelerde referandum yolu mümkün olmayabilir, ama yöneticileri etkileme yolu, günümüzde çok daha fazladır. 6.1.2.3. Yarı Doğrudan Demokrasi Yarı doğrudan hükümet olarak da ifade edilen yarı doğrudan demokrasi, egemenliğin kullanılmasının halk ile temsilciler arasında paylaştırıldığı demokrasi tipidir. Yarı doğrudan demokrasi, temsili demokrasi ile doğrudan demokrasinin birleşiminden oluşmaktadır. Yarı doğrudan demokraside egemenliğin kullanımı temsilcilere verilmiştir. Ancak egemenliğin gerçek sahibi olan halk, bazı durumlarda temsilcilerine karışabilmekte, onların karar alma sürecine müdahale etmektedir. Yarı doğrudan demokrasilerde halk, referandum, halk vetosu, halkın kanun teklifi ya da halk teşebbüsü, temsilcilerin azli gibi yollarda egemenliğin kullanılmasına doğrudan doğruya katılmakta, bu surette siyasi iktidara müdahale etmektedir. 6.1.2.3.1. Referandum Referandum, parlamento tarafından kabul edilen veya edilecek olan bir kanun metninin halkın onayına sunulmasıdır. Referandumun farklı türleri vardır: Referandum, hukuki bağlayıcılığı açısından istişari (veya danışma) nitelikte referandum ve tasdiki referandum diye ikiye ayrılır. Konusu açısından referandum kurucu referandum, yasama referandumu ve milletlerarası referandum olmak üzere üçe ayrılır. Milletlerarası referanduma ayrıca plebisit de denmektedir. Usul açısından ise referandum mecburi ve ihtiyari referandum diye ikiye ayrılır. Anayasamızın 175. maddesi anayasa değişikliğinde bu iki referandum türünü öngörmektedir. Anayasa değişikliğinde TBMM de oylar 3/5 ile 2/3 arasında kalırsa, Cumhurbaşkanı mecburi olarak referanduma gider; şayet oylar 2/3 üzerinde ise cumhurbaşkanı ihtiyari olarak referanduma gidebilir. 6.1.2.3.2. Halk Vetosu Halk vetosu, halkın referandum isteğini ifade eder. Bunun iki şartı vardır. Birincisi meclis tarafından daha önce kabul edilmiş, ama henüz yürürlüğe girmemiş bir kanun olması gerekir. İkinci olarak da çıkmış olan kanun yürürlüğe girmeden önce belli sayıda seçmenin bir dilekçe ile referandum talep etmesi gerekmektedir. İtalyan Anayasası nın 75. ve 138. maddelerine göre bu şartlarda 500.000 imza ile referandum istenebilir. 129
6.1.2.3.3. Halk Teşebbüsü Referandum ve halk vetosu ile istenmeyen kanun engellenebilir; ama halkın istediği kanunun çıkması, ancak halkın kanun teklifi ile mümkündür. Halkın istediği, ama parlamentonun çıkarmaya yanaşmadığı kanunun çıkarılmasını sağlayıcı yarı doğrudan demokrasi aracı halk teşebbüsü dür. Halk teşebbüsü usulünde, belli sayıda seçmen kendi aralarında imza toplayarak belli bir konuda kanun yapılmasını isterler, yani halk kanun teklifinde bulunur. Halk teşebbüsü tasarılı veya tasarısız teşebbüs olabilir. Tasarısız teklifte parlamento tasarı haline getirir ve kanunlaştırır. Teklif tasarılı ise, referanduma sunulur ya da parlamentoda görüşülür. Referanduma sunulursa sonucu halk tespit eder. Parlamento tasarılı kanun teklifini reddeder ise halkoyuna gidilir. Halkın kanun teklifi, ya da halk teşebbüsü, ABD nin bazı eyaletlerinde İsviçre de ve Avusturya da mevcuttur. Örneğin İsviçre de halk teşebbüsü en az 100.000 seçmen tarafından imzalanmak zorundadır 6.1.2.3.4. Temsilcilerin Azli Temsilcilerin azli yolunda halk, çalışmasından memnun kalmadığı temsilcileri görevden alır. Temsilcilerin azli usulünün bireysel ve kolektif olmak üzere iki değişik şekli vardır. Bireysel azil usulü Amerika Birleşik Devletlerinin bazı eyaletlerinde, kolektif azil usulü İsviçre nin bazı kantonlarında uygulanmaktadır. ABD deki azil yoluna Recall denmektedir, İsviçre dekine ise Abbarufungsrecht (azil hakkı). Recall yüksek memuriyetler, yani yargıçlar, veya diğer kamu görevlileri için de yapılır. Memurun azlini isteyenler imza ile bunu talep ederler, bunun üzerine yeniden seçim yapılır. Şayet azli istenen aday yeniden seçilir ise, yaptığı masraflar azlini isteyen seçmenlerden alınır. Abberufungsrecht ise, İsviçre de bazı kantonlarda kanton meclisleri düzeyinde uygulanmaktadır. Bu usulle yalnız bir temsilci değil, meclisin tamamının azli de istenebilir. Bu nedenle buna meclisin halk tarafından feshi de denebilir. Bunda usul, imza toplanarak meclisin feshi istenir. Bunun üzerine meclis için devam mı tamam mı diye referanduma gidilir. 130
Uygulamalar 1) Doğrudan demokrasinin günümüzde uygulandığı yerlerde yapılan uygulamaları araştırınız. 131
Uygulama Soruları 1) Doğrudan demokrasinin günümüzde uygulanması mümkün olabilir mi? Gelişen internet teknolojisini göz önünde bulundurarak açıklayınız. 132
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde demokrasi konusu ele alınmıştır. Tarihsel süreç ve gelişime göre farklı kuramsal demokrasi anlayışları ve demokrasi türleri açıklanmaya çalışılmıştır. Demokrasi teorileri ampirik ve normatif olarak ikiye ayrılmaktadır. Egemenliğin kullanılmasına göre demokrasi türleri ise doğrudan, yarı doğrudan ve temsili demokrasi olmak üzere dörde ayrılmaktadır. 133
Bölüm Soruları 1) Çoğunluğun yönetim hakkının azınlıkların hakkını da koruyacak şekilde sınırlandırıldığı demokrasi anlayışı aşağıdakilerden hangisidir? a) Çoğulcu demokrasi b) Çoğunlukçu demokrasi c) Sınırsız Demokrasi d) Sınırlı Demokrasi e) Çerçeve Demokrasi 2) Kendi demokrasi modelini korumak ve yaşatmak için siyasi özgürlüklere sınırlama koyan demokrasi modeli aşağıdakilerden hangisidir? a) Katılımcı Demokrasi b) Özgürlükçü Demokrasi c) Kısıtlı Demokrasi d) Militan Demokrasi e) Çerçeve Demokrasi 3) Aşağıdakilerden hangisi egemenliğin kullanılması bakımından demokrasi tiplerinden birisi değildir? a) Doğrudan Demokrasi b) Saf Temsili Demokrasi c) Yarı Doğrudan Demokrasi d) Yarı Temsili Demokrasi e) Temsilsiz Demokrasi 134
4) İdeal demokrasiyi değil de ideale yaklaşan gerçek demokrasiyi ifade eden demokrasi teorisi aşağıdakilerden hangisidir? a) Normatif Demokratik Teorisi b) Ampirik Demokrasi Teorisi c) Vesayetçi Demokrasi Teorisi d) Sınırlayıcı Demokrasi Teorisi e) Bilimsel Demokrasi Teorisi 5) Aşağıdakilerden hangisi günümüzde doğrudan demokrasi uygulamalarının gözlenebildiği ülkelerden birisidir? a) İsviçre b) Fransa c) Avusturya d) Andora e) İran Cevaplar 1)a, 2)d, 3)e, 4)b, 5)a 135