DERLEME Aðrý Tedavisinde Hemþirenin Rolü The Nurse Factor In Pain Therapy Doç.Dr. Lütfiye Pirbudak ÇÖÇELLÝ 1, Hem. Behiye Deniz BACAKSIZ 2, Yrd.Doç.Dr. Nimet OVAYOLU 3 1 Gaziantep Üniversitesi Týp Fakültesi, Anestezi ve Reanimasyon AD, Algoloji Ünitesi 2 Gaziantep Üniversitesi Þahinbey Araþtýrma ve Uygulama Hastanesi, Cerrahi Yoðun Bakým Ünitesi 3 Gaziantep Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Hemþirelik AD Özet Aðrý tedavisi multidisipliner ekip yaklaþýmýný gerektirir. Bu ekibin vazgeçilmez üyelerinden birisi hemþiredir. Bu nedenle hemþirelerin aðrý mekanizmalarý, deðerlendirilmesi ve kontrolü konusunda yeterince bilgi, beceri ve deneyim sahibi olmalarý gerekmektedir. Bu derlemede, aðrýnýn tanýmý, sýnýflandýrýlmasý gibi genel bilgilerden sonra aðrý kontrolünde hemþirenin rolü ele alýnacaktýr. Anahtar Kelimeler: Hemþire, Aðrý, Aðrý kontrolü, Aðrý kontrolünün deðerlendirilmesi. Abstract Multidisciplinary approach is mandatory for pain management. Nurses play a key role in this well organised team work. So, they need to have sufficient knowledge, ability and experience on the mechanisms, evaluation and control of pain. In this article, following the general knowledge on definition and classification of pain, the nurse factor in pain control will be reviewed. Key Words: Nurse, Pain, Pain control, The evaluation of pain control. GÝRÝÞ Hastanýn hastaneye yattýðý dönemde, diðer parametrelerinde olduðu gibi aðrýsý da hemþire tarafýndan izlenmektedir. Bu nedenle hemþirelerin aðrý mekanizmalarý, deðerlendirilmesi ve kontrolü konusunda yeterince bilgi, beceri ve deneyim sahibi olmalarý gerekmektedir (1). Hemþirelerin aðrý konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip olmalarý standart aðrý kontrolü yöntemlerinin geliþtirilmesine olanak saðlayacaktýr. Aðrý kontrolü baþlangýcýnda birincil uygulayýcýlar hekimler bile olsa hasta takibi sýrasýnda ortaya çýkabilecek yan etki ve komplikasyonlar konusunda bilgilendirilmiþ hemþire ekibi bu uygulamalarýn daha sorunsuz ve baþarýlý olmasýnda önemli rol oynayacaktýr. Yazýþma Adresi: Doç. Dr. Lütfiye PÝRBUDAK ÇÖÇELLÝ Gaziantep Üniversitesi Týp Fakültesi Anestezi ve Reanimasyon AD, Algoloji Ünitesi Adres: Gaziantep Üniversitesi PTT Þubesi P.K. 43 27310 Þehitkamil/GAZÝANTEP Tel: 0342 360 22 44 E-mail: lutfiyep@hotmail.com Hastalarýn tedavi edilmeyen aðrý nedeni ile çektiði ýzdýrabý azaltmak, optimal aðrý tedavisinin postoperatif komplikasyonlar ve morbidite üzerine olumlu etkilerini ön plana çýkarmak, tedaviye baðlý komplikasyonlarý önlemek ve tedavi etmek, bu konularda saðlýk personeli, hasta ve týp öðrencilerine verilecek olan eðitimin önemini açýklamaktadýr (2,3). AÐRI Aðrýnýn Tanýmý: Aðrý, her bireyin hayatý boyunca çok karþýlaþtýðý subjektif bir deneyimdir. Uluslararasý Aðrý Araþtýrmalarý Derneði (IASP) ne göre aðrýnýn tanýmý; vücudun her hangi bir yerinden kaynaklanan, gerçek ya da olasý bir doku hasarý ile birlikte bulunan, insanýn geçmiþ deneyimleriyle ilgili hoþ olmayan duyusal ve emosyonel bir duyum ve davranýþ þeklidir (1,4,5). Aðrý çok boyutlu bir kavram olduðu için sýnýflandýrmasý da karmaþýktýr. Aðrý; baþladýðý zamana, kaynaklandýðý bölgeye, mekanizmasýna ve duyu þekillerine göre sýnýflanabilir. 53

1. Aðrýnýn süresine göre sýnýflandýrma: a) Akut aðrý b) Kronik aðrý 2.Kaynaklandýðý bölgeye göre sýnýflandýrma: a)somatik aðrý b)visseral aðrý c)sempatik aðrý 3. Mekanizmasýna göre sýnýflandýrma: a)nösiseptif aðrý b)nöropatik aðrý c)deafferentasyon aðrýsý d)reaktif aðrý e)psikosomatik aðrý 4. Duyu þekillerine göre sýnýflandýrma: a) Sýzlama þeklinde aðrý b) Yanýcý aðrý c) Batýcý aðrý d) Kolik þeklinde aðrý Kiþinin tanýmlayabileceði en hafif aðrý düzeyine aðrý eþiði denir. Aðrý eþiði kiþiden kiþiye deðiþebildiði gibi, ayný kiþide zaman içinde de deðiþiklik gösterebilir. Psikolojik durum, kültürel farklýlýklar, dini inanç, yorgunluk, aðrý hafýzasý, fiziki ortam aðrýya karþý oluþan reaksiyonu, tepkileri ve aðrýnýn þiddetini etkiler (6,7). Aðrý eþiðini azaltan nedenler arasýnda; uykusuzluk, yorgunluk, anksiyete, korku, üzüntü, çaresizlik, depresyon, öfke, rahatsýz edici bir ortamda bulunma, iþ ve prestij kaybý, ailevi kaygýlar, tedirginlik ve stres sayýlabilir (8,9). Ruhsal durumun iyi olmasý veya düzelmesi, yeterli uyku, dinlenme, anlayýþ, dýþa dönük kiþilik, gevþeme ise aðrý eþiðini arttýran nedenlerdir (10). AÐRININ SÝSTEMLER ÜZERÝNE ETKÝSÝ Aðrýnýn geçirilemediði durumlarda, aþaðýda belirtildiði gibi birçok komplikasyon ortaya çýkabilmektedir. Pulmoner fonksiyonlarýn postoperatif dönemde gerilemesi cerrahi insizyon yerinin diyafragmaya olan yakýnlýðý ile doðrudan orantýlýdýr. Bu nedenle özellikle batýn ve toraksa uygulanan cerrahi giriþimlerden sonra aðrý, derin soluk alma ve öksürüðü kýsýtlamakta, buna baðlý olarak da hipoksi, atelektazi, pnömoni ve diðer akciðer enfeksiyonlarýna zemin hazýrlamaktadýr. Aðrýsý olan hastanýn akciðerlerinin vital kapasitesi azalýr (11). Aðrýya karþý oluþan nöroendokrin yanýt sonucu kalbin iþ yükü ve miyokardýn oksijen tüketimi artar. Oksijen tüketimindeki artýþ koroner arter ve kapak hastalýðý olanlarda iskemiye, akut kalp yetmezliðine ve miyokard infarktüsüne yol açabilir (1,4,12,13). Aðrýnýn oluþturduðu stres ve sempatik aktivite sonucu endokrin sistemde glikoz dengesinde bozukluklar, negatif nitrojen dengesi ortaya çýkmaktadýr. Þiddetli aðrý, hastanýn hareket etmesini engelleyerek venöz dönüþte azalmaya ve tromboembolik komplikasyonlara neden olmaktadýr (14,15). Aðrýsý olan hastada anksiyete oluþur. Anksiyete ise kas tonusunu arttýrýr. Artan kas tonusu ile kaslarda oksijen tüketimi fazlalaþýr ve laktik asit üretimi artar, laktik asit birikimine baðlý kaslarda kramplar oluþabilir (15). Aðrýya yanýt olarak geliþen sempatik aktivasyondaki artýþ sonucunda sfinkter tonusunda artma olur. Bunun sonucunda üriner retansiyon görülür (15-18). Organlardan ve somatik yapýlardan kaynaklanan aðrýlý uyaranlar bulantý ve kusmaya neden olur. Sempatik aktivasyonun artýþý ile intestinal sekresyonda ve sfinkter tonusunda artma, düz kas tonusunda azalma olur. Bunun sonucu gastrik staz ya da paralitik ileus geliþebilir (1,15,16,18). Aðrýya karþý oluþan nöroendokrin yanýt sonucu prolaktin, troid hormonlarý, beta endorfin ve antidiüretik hormonun (ADH) salgýlanmasýnda artýþ olur. ADH böbreklerden sývý atýlmasýna engel olarak sývý retansiyonuna neden olur. Buna baðlý olarak kan basýncý yükselir (14,19). Cerrahi giriþimler hastada ölüm korkusuna neden olur. Daha sonra bu korku yerini genel bir endiþe ve postoperatif aðrý korkusuna býrakýr. Artan korku ve anksiyete aðrý þiddetinin artmasýna ve cerrahi giriþim sonrasý fazla opioid gereksinimine neden olur (17,18). AÐRININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Aðrýyý algýlama, tanýlama ve aðrýya karþý verilen reaksiyonlar kiþiden kiþiye deðiþiklik gösterir. Bu nedenle hastadan çok detaylý anamnez almak, hastayý devamlý gözlemek, uygun ölçüm yöntemlerinden yararlanmak hastanýn baþlangýçtaki deðerlendirilmesi için yardýmcý olacaðý gibi sonraki deðerlendirmeler için de yol gösterici bir kaynak olacaktýr (20,21). Hastayý deðerlendirirken her basamakta; fiziksel, psikolojik, sosyal ve çevresel faktörler göz önüne alýnmalý, bu faktörlerin karþýlýklý etkileþime neden olarak aðrýnýn düzeyine etkili olabilecekleri unutulmamalýdýr (22). 54

Aðrýlý hastanýn deðerlendirilmesi önce gözlemle baþlar. Aðrýyý azaltýcý davranýþlar, kullanýlan ilaçlar, hastanýn aktivitesindeki artýþ ve azalma, yatýp yatmadýðý bunun yaný sýra yüz ifadesi, sinirlilik, inleme, iç çekme gibi sesle verilen bilgiler; duruþu, topallama ya da yürüyüþ bozukluðu, etkilenen bölgeyi ovuþturma ya da destekleme, sýk sýk þekil deðiþtirme ya da ayný pozisyonda sürekli kalma gibi özelliklerine bakýlmasý gerekir (23,24). Aðrý deðerlendirilmesi hastadan alýnan bilgilere göre yapýlmalýdýr. Çünkü aðrýyý deðerlendirirken amacýmýz, doðru ve etkin tedaviye ulaþmaktýr. Genel öykü; burada hastanýn sosyo-demografik bilgileri, mevcut olan hastalýðýn öyküsü, kullandýðý ilaçlar, ilaç alerjisinin olup olmadýðý, geçmiþ týbbi öyküsü alýnýr. Hastanýn geçmiþ aðrý öyküsü, tedavileri ve etkileri de deðerlendirilmelidir (20,21,24). Aðrý öyküsü; aðrýnýn baþlangýcý, süresi, þiddeti, özellikleri, aðrýyý rahatlatan ve arttýran faktörler deðerlendirilir (14,16,18,21,24). Klinik muayene; aðrýya verilen yanýt gözlemlenir. Aðrýnýn nabýz, solunum, kan basýncýna olan etkisi deðerlendirilebilir. Ýdeal bir akut aðrý deðerlendirilmesi þu basamaklarý içerir: 1.Hasta aðrýsýný deðerlendirmeye aktif olarak katýlmalýdýr. 2.Hastanýn aðrýsý düzenli olarak sorgulanmalýdýr. 3.Hastanýn aðrýsý, hem dinlenme hem de hareket halinde deðerlendirilmelidir. 4.Aðrý þiddetinde beklenmedik bir artýþ yeni bir aðrý nedeni veya postoperatif bir komplikasyon nedeni olarak ele alýnmalý, dikkatlice bir anamnez alýnmalýdýr. 5.Kötü ya da yüksek aðrý skorlarýnda aðrý tedavisi tekrar gözden geçirilmelidir (22,25). Aðrý tedavisinin düzenli olarak yazýlý veya sözlü skalalar kullanarak deðerlendirilip, kaydedilmesi ile aðrýsý olduðunu söylemeyen hastanýn aðrýsý yoktur inancýna engel olunur (18,21). Yazýlý kayýtlar, aðrýnýn görünür olmasýný saðlar ve tedavi yöntemlerinin deðerlendirilip, geliþtirilmesine, belirli protokollerin oluþturulmasýna yardým eder. Bu nedenle maksimum kabul edilebilir aðrý skorunun tanýmlanmasý ve rutin olarak tedavi öncesi ve sonrasýnda ölçülerek kaydedilmesi gerekir (14,18,21,26). Aðrý þiddeti tek boyutlu ve çok boyutlu skalalar kullanýlarak deðerlendirilebilir (16). 1. Tek Boyutlu Aðrý Skalalarý a) Görsel Analog Skala (Visual Analog Scale VAS): Aðrý þiddetini ölçmede ve takibinde kullanýlýr. Bir ucunda aðrýsýzlýk diðer ucunda olabilecek en þiddetli aðrý yazan 10 cm lik bir cetveldir (27). b) Sözel Tanýmlayýcý Skala (Verbal Descriptor Scale VDS): Aðrý deðerlendirilmesinde hastanýn aðrýsýný tanýmlayan aðrým yok, hafif, rahatsýz edici, kötü, korkunç, dayanýlmaz ifadelerinden aðrýsýna uygun olaný seçmesi istenir. c) Sayýsal Deðerlendirme Skalalarý (Numerical Rating Scale NRS): Skala aðrýnýn yokluðu (0) ile baþlayýp dayanýlmaz aðrý (10 ya da 100) düzeyine varýr (25,27). d) Yüz Ýfadesi Skalasý (Face Scale FS): Hastanýn yüz ifadesine yakýn görüntü belirlenir (21,25,27)(Þekil 1). 2. Çok Boyutlu Aðrý Skalalarý Geniþ kapsamlý hazýrlanmýþ aðrýyý tanýmlayýcý ifadelerin yer aldýðý skalalardýr. Hastanýn sorulara cevap vermesi istenerek aðrý deðerlendirilir (1,27). Aðrý Gidermede/Azaltmada Uygulanabilecek Uygulamalar - Sýk pozisyon deðiþtirmek, - Masaj, sýcak, soðuk uygulama yapmak, - Ilýk banyo yapmak, - Aðýz bakýmý vermek, - Lavman, rektal tüp uygulamak, - Yatak istirahati uygulamak, - Havalý yatak kullanmak, - Hastaya parlak ýþýk ve gürültüden uzak, rahat ve sakin bir ortam hazýrlamak, - Gevþeme tekniklerini öðretmek, - Dikkati baþka tarafa çekmek, - Arzu ettiði kiþilerle görüþmesini saðlamak, - Hasta ile aðrýyý, nedenlerini ve diðer sorunlarýný konuþmak, gerekli açýklamalarý yapmak hastayý rahatlatma yaklaþýmlarýndandýr (10,28). Þekil 1. Aðrýnýn derecelendirilebilmesi için kullanýlan yüz ifadeleri. 55

Geçmiþte yaþanmýþ olan aðrýlarýn, daha sonraki aðrý algýlamalarýný da etkilediði düþünülerek, aðrý zamanýnda ve etkin bir þekilde kesilmelidir (23,29). Aðrý kontrolü saðlýkta yaþam kalitesini belirlemede anahtar bir rol oynamaktadýr. Devam eden veya dindirilmeyen aðrý hastanýn yaþamýnýn her alanýnda zararlý ve bozucu etkiye sahiptir. Aðrý, anksiyete ve duygusal sýkýntý oluþturur; iyilik haline zarar verir; fonksiyonel kapasiteyi etkiler ve ailesel, sosyal ve mesleki rolleri yerine getirme yeteneðini engeller. Böylesi geniþ etkileri nedeniyle aðrýnýn, hastanýn fiziksel, sosyal ve ruhsal fonksiyonlarýný ciddi bir þekilde etkileyerek yaþam kalitesini her yönüyle etkilediði ve azalttýðý görülmektedir. Orta veya þiddetli düzeyde aðrýsý olan hastalarýn uyku, günlük yaþam aktiviteleri, çalýþma kapasitesi ve sosyal etkileþimlerinin bozulduðu bildirilmektedir (7,12,14,30,31). Akut aðrý patofizyolojisi ile ilgili bilgilerdeki artýþa, yeni analjezik ajanlarýnýn bulunmasý ve uygulama yöntemlerindeki teknolojik geliþmelere karþýn, cerrahi giriþim geçiren hastalarýn çoðu yeterli tedavi edilmeyen aðrý deneyimini yaþamaya devam etmektedir (1,4,32-34). Etik açýdan, insaný giderilebilecek bir aðrý ile býrakmak doðru deðildir. Aðrý tedavisi, bir hasta hakkýdýr. Aðrý çeken herkes, aðrýsýnýn giderilmesini hak etmektedir. Bu hak ise tüm dünyadaki insan haklarýna saygýdan kaynaklanmaktadýr (35). Aðrýyý tamamen gidermek; kontrol altýna almak mümkün olmayabilir. Ancak önemli olan aðrýyý hastanýn kendisini rahat hissettiði sýnýrlarda azaltmaktýr. Bu nedenle hemþirelere bu konuda büyük sorumluluklar düþmektedir. Hemþireliðin felsefesi hastayý koruma, savunma ve rahatlýða ulaþmasýný saðlamadýr. Ancak bu felsefenin uygulanýp/uygulanamadýðý tartýþýlýr. Çünkü saðlýk bilimlerinde ve týbbi teknolojik cihazlardaki geliþmelere raðmen, bakýmýndan sorumlu olduðumuz hastalarýn aðrý þikâyetleri halen devam etmektedir (4,32-34). Dolin ve ark. (29) 1973 ve 1999 yýllarý arasýnda postoperatif aðrý þiddeti ve tedavi yöntemlerine yanýtý ile ilgili yayýnlarý deðerlendirdikleri çalýþmalarýnda; dinlenme halinde hastalarýn %26-33 ünün orta þiddetli aðrý, %8-13 ünün þiddetli aðrý hissettiði ve 1973 yýlýndan 1999 yýlýna kadar þiddetli aðrý hisseden hasta sayýsýnýn %1.9 oranýnda azaldýðýný bildirmiþlerdir. Aðrý deðerlendirmenin en kolay yolu hastaya aðrýsý olup olmadýðýný sormaktýr. Ancak cevabýn evet veya hayýr olmasý aðrýyý deðerlendirmek için yeterli deðildir. Deðerlendirmede aðrýnýn yeri, þiddeti, sýklýðý, süresi, aðrýyý arttýran ve azaltan faktörler gibi özelliklerin de bilinmesi gerekir (14,21). Aðrýnýn deðerlendirilmesinde ölçek kullanýmý; hastanýn sayýlarla veya kelimelerle tanýmladýðý aðrý þiddetini ve niteliðini objektif hale dönüþtürüp, hasta ve hasta bakýmýný sürdüren hemþire ve hekimler arasýnda farklý yorumlarý ortadan kaldýrýr (20,21). Aðrý kiþiye özel olduðu için onu en doðru tanýmlayacak olan kiþi yine hastadýr. Bunun için hastanýn aðrýsýnýn yerini, þiddetini, sýklýðýný, süresini sorgulayan; hasta, hemþire ve hekim arasýnda farklý yorumlara neden olmayacak, her kullanýmda doðru sonucu verecek, geçerliliði ve güvenirliði yapýlmýþ aðrý ölçeklerini kullanmak gerekir. Aðrý tanýlamada kullanýlan, geçerlilik ve güvenirliliði saptanmýþ uluslar arasý bazý ölçekler; Sözel Kategori, Sayýsal, Görsel Kýyaslama, Burford Aðrý Termometresi, Mc Gill Melzack Aðrý Soru Formu, Darmount Aðrý Soru Formu, West Haven Yale Çok Boyutlu Aðrý Çizelgesi, Anýmsatýcý Aðrý Deðerlendirme Kartý, Wisconsin Kýsa Aðrý Çizelgesi, Aðrý Algýlama Profili ve Davranýþ Modelleri dir (16,36). Hemþire hastaya aðrý bildirimi ve tedavi etkinliðini deðerlendirirken, hastanýn vereceði bilgilerin çok önemli olduðunu açýklamalýdýr. Aðrý tedavisinde hemþirenin yapmasý gereken, tedaviye etkin olarak katýlmasý, tedavi sonucunu izlemesi, farmakolojik olmayan aðrý yöntemlerini kullanarak aðrýyý yaþanabilir sýnýrlar içinde tutarak geliþebilecek sorunlarý önleyebilmesidir. Hemþire aðrý kontrolünde vazgeçilmez bir role sahiptir. Aðrý kontrolünde hemþireyi diðer ekip üyelerinden ayýran ve önemli yapan; hemþirenin hastayla uzun süre birlikte olmasý, hastanýn önceki aðrý deneyimlerini ve aðrýyla baþ etme yöntemlerini öðrenmesi ve gerektiðinde bunlardan yararlanmasý, aðrý ile baþa çýkma stratejilerini hastaya öðretmesi, rehberlik yapmasý, planlanan tedaviyi uygulamasý, etkilerini ve sonuçlarýný izlemesi, empatik yaklaþýmý ve sempati saðlamasýdýr (4,20,31,32,34,37). AÐRI TEDAVÝSÝNDE HEMÞÝRELÝK SÜRECÝ a)tanýlama ve Deðerlendirme:Tanýlamada hemþire, aðrýnýn yeri, þiddeti, niteliði, baþlangýç süresi, hastanýn aðrýsýný ifade etme þekli, aðrýyý azaltan arttýran durumlar ve aðrýnýn hasta üzerindeki etkilerine yer vermeli, sözsüz ve otonomik aðrý yanýtlarýný deðerlendirmelidir. b)aðrý Ýle Ýlgili Hemþirelik Tanýlarý: Aðrý hastanýn yaþamýný etkilediði için birçok soruna da neden olabilir. Bunlar; -Anksiyete ve korku, -Baþ etme mekanizmalarýnýn yetersizliði, -Fiziksel hareketlerde azalma, -Kendi kendine beslenememe, -Halsizlik, boþ zamanlarýný deðerlendirememe, -Kendi günlük bakým ve hijyenini saðlayamama, -Aðrýnýn neden olduðu hareketsizliðe baðlý konstipasyon, -Cinsel isteksizlik, -Uyku bozukluðu, -Sosyal izolasyon, -Bilgi eksikliði, -Düþünme sürecinde bozulmadýr (28). Hemþire hasta hakkýnda bilgi toplarken bu olasý sorunlara karþý uyanýk olmalýdýr. 56

c) Hemþirelik Bakým Planlarý: Hastalar çektikleri aðrý nedeniyle genellikle korku ve öfke duyarlar. Aðrý oluþturabilecek giriþimler dikkatli, nazik yapýlmalý ve sözel olarak hastanýn rahatsýzlýðýnýn kabul edildiði belirtilmelidir. Yapýlacak iþlemler hakkýnda hastaya yeterli bilgi verilmeli, hastanýn sorularý cevaplanmalýdýr. Hastanýn bakým planýný yaparken; -Hasta bir bütün olarak ele alýnmalý -Hastanýn korkularý tanýmlanmalý, bunlarý gidermek için giriþimler planlanmalý -Hasta ve hasta yakýnlarýnýn bilgi eksikliði giderilmeli -Aðrýnýn kaynaðý bulunmalý ve aðrýyý azaltmak için masaj, sýcak-soðuk uygulama, uygun pozisyon verme gibi önlemler alýnmalý -Aðrýnýn artmasýna neden olan sebepler (iþtahsýzlýk, konstipasyon, dizüri gibi) için planlama yapýlmalý -Analjeziklerin yan etkileri azaltýlmalý ya da giderilmeli -Hastanýn daha önceki aðrý deneyiminde aðrýsýný azaltan giriþimler sorulmalý ve buna benzer bilgiler için hastanýn kayýtlarý incelenmeli -Hasta ve hasta yakýnlarýnýn bakýma katýlmasý saðlanmalý -Hasta, hasta yakýnlarý ya da ekip üyelerinin yanlýþ inançlarý ve nedenleri saptanmalý, yanlýþ bilgiler düzeltilmeli, bu konuda eðitim verilmeli -Aðrý kontrolünde farmakolojik olmayan aðrý giderme yöntemleri de kullanýlmalý -Aðrýnýn yardým arayýþý nedeni olduðu unutulmamalýdýr (20,21,37). d ) Deðerlendirme: Aðrý giderme yöntemlerinin etkinliði deðerlendirilmelidir. Bunun için aðrý tedavisinden önce ve sonra hastanýn aðrýsý ile ilgili bilgiler alýnýp kayýt edilmelidir. Duyusal, davranýþsal ve biliþsel yanýtlarý tedavi öncesi ve sonrasýnda kýyaslanmalý ve aðrýnýn tedaviye cevabý konusunda son sözün hastaya ait olduðu unutulmamalýdýr. Eðer aðrý tedaviye cevap vermediyse, hastadan alýnan veriler tekrar gözden geçirilmeli ve yeniden planlama yapýlmalýdýr. Özer ve ark. (35), hemþirelerin aðrý ile ilgili bilgi ve davranýþ skorunun orta düzeyde olduðunu, aðrý fizyolojisi ve aðrýnýn farmakolojik yönetimi konusunda yeterli bilgiye sahip olmadýklarýný göstermiþtir. Hastaya bakým veren saðlýk çalýþanlarýnýn aðrý kontrolünde uyguladýklarý giriþimleri belirlemek amacýyla tanýmlayýcý olarak yapýlan bir çalýþmada ise, bilgi yönetimi puanýnýn en yüksek bulunduðu, bunu aðrýyý deðerlendirmenin takip ettiði; en düþük puana ise fiziksel rahatlýðýn saðlanmasý olduðu saptanmýþtýr. 6-9 yýldýr çalýþanlarýn bilgi yönetimi ve aðrý tanýlama puanlarý, 6 yýldan az çalýþanlardan anlamlý düzeyde yüksek olarak saptanmýþ, bu durum 6-9 yýldýr çalýþan hemþirelerin bilgi birikimi ve deneyimiyle açýklanmýþtýr (38). SONUÇ Aðrý tedavisi multidisipliner ekip yaklaþýmýný gerektirir. Bu ekibin vazgeçilmez üyesi hemþiredir. Hastayý rahatlatma felsefesi üzerine kurulmuþ olan hemþirelik mesleðinin uygulayýcýsý olan hemþirenin aðrý kontrolündeki rolü; aðrýnýn nedenlerini, özelliklerini, aðrý kontrolüne etkileyen faktörleri, prevalansýný, deðerlendirmesini ve aðrý geçirme yaklaþýmlarýný bilerek, ekibin aktif bir üyesi olarak çalýþmak ve hastayý rahatlatmak, iyileþme sürecini hýzlandýrmaya katký saðlayacaktýr. Bu nedenle hemþirelere aðrýyla ilgili verilen eðitim hizmet içi eðitim programlarý ile pekiþtirilmeli, eðitim programý konularý içinde aðrý, aðrý kontrolü ve ilaç dýþý aðrý geçirme yöntemlerine de yer verilmeli ve tecrübeli hemþirelerin bilgi birikimi ve deneyimlerinden de faydalanýlmalýdýr. KAYNAKLAR 1.Öztürk H. Cerrahi aðrý nedeni, etkileri ve cerrahi aðrý neden geçirilmeli. 1.Ulusal Cerrahi Hemþireliði Sempozyumu, Bursa. 2002;117-125. 2.Rawal N. Acute pain services revisited good from far, far from Good? Reg Anesth Pain Med. 2002;27:117 121. 3.Breivik H. How to implement an acute pain service. Best Pract Res Clin Anesthesiol. 2002;16:527 547. 4.Karaçay P, Aslan FE, Selimen D. Acil travma ünitelerinde aðrý geçirme yaklaþýmlarýnýn belirlenmesi. Aðrý. 2006;8:44-51. 5.Baran G, Göz F. Aðrý ve aðrýlý hastada hemþirelik süreci. Sendrom. 2001;13:110-114. 6.Berker E, Dinçer N. Kronik aðrý ve rehabilitasyonu. Aðrý. 2005;17:10-16. 7.Cazzola M, Atzeni F, Sanzi-Puttini P. Pain in fibromyalgia syndrome. J Funct Synd. 2002;2:57-68. 8.Campbell LC, Clauw DJ, Kefe FJ. Persistant pain and depression: a biopsychosocial perspektive. Biol Psychiatry. 2003;54:399-409. 9.Burns JW, Johnson BJ, Devine J, Mahoney N, Pawl R. Cognitive and phsical capacity process variables predict lungterm outcome after treatment of chronic pain. J Consult Clin Phsychal. 1998;98:434-439. 10.http://www.agri.com.tr/agri_ve_agri_kontrolu.doc. 11.Gürkök S, Dakak M, Özuslu BA, Genç O, Gözübüyük A, Görür R, ve ark. Pektus deformitesi düzeltilmesi sonrasý epidural kateter bolus, epidural kateter devamlý infüzyon ve parenteral sistemik analjezi etkinliðinin karþýlaþtýrýlmasý. Türk Göðüs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi. 2000;8:701-702. 57

12.Barýþ S, Sarýhasan B, Tür A. Preemptif analjezi: postop eratif aðrý tedavisindeki yeri. Sendrom, 1999;11:110-113. 13.Bilen A. Travma ve aðrý. Acil Yardým ve Travma El Kitabý (Sözüer E) Ankara, Feryal Matbaacýlýk. 1997;425-437. 14.Kocaman G. Aðrý. Ýzmir, Saray Medikal Yayýncýlýk, 1998;175-198. 15.Erdine S. Aðrý mekanizmalarý ve aðrýya genel yaklaþým. Aðrý (Erdine S) 3. Baský. Ýstanbul, Nobel Kitapevi. 2007;37-48. 16.Aldemir T. Aðrýlý hastalarda aðrý ölçümü. Aðrý (Erdine S) 3. Baský. Ýstanbul, Nobel Kitapevi. 2007;133-149. 17.Yýldýrým YK, Uyar M. Etkili kanser aðrý yönetimindeki bariyerler. Aðrý. 2006;18:13-17. 18.Rawal N. Postoperatif aðrý tedavisi. Aðrý (Erdine S)1. Baský. Ýstanbul, Alemdar Ofset. 2000;121-141. 19.Ýnan N, Takmaz S, Özcan A, Dikmen B. Yansýyan omuz aðrýsý. Aðrý. 2004;16:44-46. 20.Eti Aslan F. Akut aðrý kontrolünde hemþirenin rolü. Akut Aðrý (Özyalçýn NS) Ankara, Güneþ Kitap Evi. 2005;303-329. 21.Eti Aslan F. Aðrý deðerlendirme yöntemleri, Cumhuriyet Üniversitesi Hemþirelik Yüksekokulu Dergisi. 2002;6:9-16. 31.Eti Aslan F. Politravmada acil bakým. Þelimen D (ed.), Acil Bakým, 3. Basým, Yüce Yayým, Ýstanbul. 2004;207-229. 32.Eti Aslan F. Aðrýya iliþkin yanýlgý ve gerçekler. Sendrom. 2002;14:94-98. 33.Silka PA, Roth MM, Geiderman JM. Patterns of analgesic in trauma patients in the ED. Am J Emerg Med. 2002;20:298-302. 34.Erdine S. Aðrý ve etik. http://www.algoloji.org.tr/etkinlikkitap, 2006. 35.Özer S, Akyürek B, Baþbakkal B. Hemþirelerin aðrý ile ilgili bilgi, davranýþ ve klinik karar verme yeteneklerinin incelenmesi. Aðrý. 2006;18:36-43. 36.Dicle A, Dirimeþe E. Aðrý tanýlamasýnda hemþirenin rolü ve kanýta dayalý rehberlerin önerileri. 8.Ulusal Aðrý Kongresi Program&Özet Kitabý. 2005;20:137. 37.Yücel A. Aðrý kontrolünde hemþirenin rolü. Aðrý (Erdine S) 1. Baský. Ýstanbul, Alemdar Ofset. 2000;695-698. 38.Bacaksýz BD, Pirbudak Çöçelli L, Ovayolu N, Özgür S. Hastaya bakým veren saðlýk çalýþanlarýnýn aðrý kontrolünde uyguladýklarý giriþimlerin deðerlendirilmesi. 41. Türk Anesteziyoloji ve Reanimasyon Derneði Dergisi. 2007;35(ek sayý):72. 22.Uyar M. Akut aðrýlý hastanýn deðerlendirilmesi ve ölçümü. Akut Aðrý (Özyalçýn NS) Ankara, Güneþ Kitap Evi. 2005;37-58. 23.Erdine S. Aðrý sendromlarý ve tedavi. http://www.al goloji.org.tr 24.Erdine S. Aðrýlar bülteni. http://www.agritr.com /agriindex.html, 2007. 25.Þahin U. Postoperatif aðrý tedavisi. Türk Anesteziyoloji Derneði (TARD) Anestezi Uygulama Kýlavuzlarý. 2005;3-5. 26.Eti Z. Akut aðrý servisi organizasyonu. Postoperatif Analjezi (Yücel A) Ýstanbul, Mavimer Matbaacýlýk Yayýncýlýk Ltd. Þti. 2004;235-239. 27.Özkan A. Kanser hastalýklarýnda aðrý deðerlendirmesi. XIII. Ulusal Pediatrik Kanser Kongresi Hemþire Programý. 1999;189-192. 28.Uludað B. Aðrý hafýzasý. Aðrý. 2005;17:10-16. 29.Dolin SJ, Cashman JN, Bland JM. Effectiveness of postoperative pain management. Br J Anaesth. 2002;89:23-409. 30.Pasero C. Pain in the emergency department. Am J Nurs. 2003;103:73-74. 58