T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2622 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1590 DÖNEMSONU filemler Yazarlar Arfl.Gör.Dr. fiükrü DOKUR (Ünite 1,2) Prof.Dr. Kerim BANAR (Ünite 3) Doç.Dr. Vedat EKERG L (Ünite 4) Prof.Dr. Nurten ERDO AN (Ünite 5,6) Prof.Dr. Necdet SA LAM (Ünite 7,8) Editör Doç.Dr. Ayfle Banu BAfiAR ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. T.Volkan Yüzer Ö r.gör. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Doç.Dr. Emine Kolaç Grafikerler Ayflegül Dibek Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Dönemsonu fllemleri ISBN 978-975-06-1279-4 2. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 23.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Temmuz 2013
çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Dönemsonu fllemlerinin Kapsam... 2 MUHASEBE SÜREC NDE DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N YER... 3 DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N GEREKL L... 5 DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N KAPSAMI... 6 Envanter Ç karma Zaman ve Hesap Dönemi... 6 Muhasebe D fl Envanter ve Muhasebe çi Envanter fllemleri... 8 DE ERLEME filemler VE DE ERLEME ÖLÇÜLER... 8 De erleme fllemleri... 8 De erleme Ölçüleri... 9 T CAR KÂR VE MAL KÂR... 11 Özet... 12 Kendimizi S nayal m... 13 Yaflam n çinden... 14 Okuma Parças..... 15 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 16 S ra Sizde Yan t Anahtar... 16 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 17 Haz r De erler ve Menkul K ymetlere liflkin Dönemsonu fllemleri... 18 HAZIR DE ERLER... 19 Kasa - Türk Liras Kasas... 19 Kasa Say m Noksanl... 20 Kasa Say m Fazlal... 22 Kasa - Yabanc Para Kasas... 24 Çekler... 26 Dönemsonu (Envanter) fllemleri... 26 Bankalar... 27 Dönemsonu (Envanter) fllemleri... 28 MENKUL KIYMETLER... 30 Dönemsonu (Envanter) fllemleri... 31 Özet... 34 Kendimizi S nayal m... 35 Yaflam n çinden... 36 Okuma Parças... 37 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 38 S ra Sizde Yan t Anahtar... 38 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 39 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE Alacaklara liflkin Dönemsonu fllemleri... 40 G R fi... 41 T CAR ALACAKLAR... 41 Al c lar... 41 VUK a Göre De erleme... 43 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 46 Alacak Senetleri... 47 VUK a Göre De erleme... 49 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 51 fiüpheli Alacaklar... 52 VUK a Göre fiüpheli Alacak fllemleri... 52 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre fiüpheli Alacak fllemleri... 54 De ersiz Alacaklar... 55 D ER ALACAKLAR... 57 Özet... 58 Kendimizi S nayal m... 60 Yaflam n çinden... 61 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 62 S ra Sizde Yan t Anahtar... 63 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 63 Stoklara liflkin Dönemsonu fllemleri... 64 G R fi... 65 STOK MAL YET AKIfi VARSAYIMLARI... 66 Devaml Envanter Sistemine Göre Maliyet Ak fl Varsay mlar n n flleyifli... 69 Gerçek Parti Maliyeti Varsay m... 70 lk Giren lk Ç kar Maliyet Varsay m ( G Ç)... 71 Son Giren lk Ç kar Maliyet Varsay m (SG Ç)... 74 Ortalama Maliyet Varsay m... 75 Aral kl Envanter Sistemine Göre Maliyet Ak fl Varsay mlar n n flleyifli... 77 lk Giren lk Ç kar Maliyet Varsay m ( G Ç)... 78 Son Giren lk Ç kar Maliyet Varsay m (SG Ç)... 79 Ortalama Maliyet Varsay m... 80 STOKLARIN ENVANTER (DÖNEMSONU) filemler... 83 Stoklar n Fiziki Say m... 83 Envanteri Kolaylaflt r c Yöntemler... 84 Perakende Yöntemi... 85 Standart Maliyet Yöntemi... 86 Stoklar n De erlemesi... 87 Vergi Usul Kanunu na Göre De erleme... 87 Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 88 Özet... 93
çindekiler v Kendimizi S nayal m... 94 Yaflam n çinden... 95 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 96 S ra Sizde Yan t Anahtar... 96 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 97 Duran Varl klara liflkin Dönemsonu fllemleri... 98 G R fi... 99 UZUN VADEL ALACAKLAR... 99 MAL DURAN VARLIKLAR... 100 Ba l Menkul K ymetlerin Dönemsonu fllemleri... 101 De erlemesi... 101 De er Düflüklü ü... 102 fltiraklerin Dönemsonu fllemleri... 103 De erlemesi... 103 De er Düflüklü ü... 105 Ba l Ortakl klar... 105 MADD DURAN VARLIKLAR... 106 Maddi Duran Varl klar n Say m... 106 Maddi Duran Varl klar n De erlemesi... 107 Vergi Usul Kanunu na Göre De erleme... 107 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 108 Maddi Duran Varl klarda Amortisman ve Muhasebelefltirilmesi... 110 Normal Amortisman... 110 H zland r lm fl Amortisman Yöntemleri... 112 Kullan m (Üretim) Miktar Yöntemi... 114 K st Amortisman... 115 Amortismanlar n Muhasebelefltirilmesi... 116 Maddi Duran Varl klar n Sat fl ve Yenileme Fonu... 116 MADD OLMAYAN DURAN VARLIKLAR... 117 De erlemesi ve tfa Edilmesi... 118 Vergi Usul Kanunu na Göre De erleme ve tfa... 118 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme ve tfa... 121 MADD VE MADD OLMAYAN DURAN VARLIKLARDA DE ER DÜfiÜKLÜ Ü... 124 De er Düflüklü ünün De erlendirilmesi... 124 De er Düflüklü ünün Muhasebelefltirilmesi... 125 Yeniden De erlenmifl De erler Üzerinden zlenen Varl kta De er Düflüklü ü... 126 Özet... 127 Kendimizi S nayal m... 129 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 131 S ra Sizde Yan t Anahtar... 131 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 131 5. ÜN TE
vi çindekiler 6. ÜN TE 7. ÜN TE Yabanc Kaynaklar ve Öz Kaynaklara liflkin Dönemsonu fllemleri... 132 G R fi... 133 T CAR BORÇLAR... 133 Sat c lar... 134 VUK a Göre De erleme... 134 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 136 Borç Senetleri... 137 VUK a Göre De erleme... 137 Türkiye Muhasebe Standartlar na Göre De erleme... 139 MAL BORÇLAR... 139 Banka Kredileri... 139 Yabanc Para Cinsinden Al nan Kredilerin De erlemesi... 140 Dönemsonu Faiz Tahakkuku... 140 Vadeleri Bir Y l n Alt na Düflen Krediler... 141 Ç kar lm fl Tahviller... 141 skontolu Tahvil hrac... 141 Primli Tahvil hrac... 143 ÖZ KAYNAKLAR... 145 Dönem Net Kâr... 145 Yedekler... 146 Kâr Yedekleri... 147 Sermaye Yedekleri... 147 Özet... 148 Kendimizi S nayal m... 149 Yaflam n çinden... 150 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 151 S ra Sizde Yan t Anahtar... 151 Gelir ve Giderlere liflkin Dönemsonu fllemleri... 152 G R fi... 153 MAL YET VE G DER HESAPLARI... 153 7/A Seçene inde Maliyetlerin Takibi... 153 7/B Seçene inde Maliyetlerin Takibi... 156 GEL R HESAPLARI... 159 Has lat n Ölçümü... 160 Mal Sat fl... 161 Hizmet Sat fl... 161 Faiz, sim Haklar ve Temettüler... 162 GEL R VE G DERLER N DÖNEM BAKIMINDAN KONTROLÜ... 162 Gelecek Döneme Ait Gelirlerin Tespiti... 163 Önceki Dönemlerden Gelen ve Döneme sabet Eden Gelirlerin Tespiti... 163 Gerçekleflen Gelirlerin Tespiti... 164
çindekiler vii Gelecek Döneme Ait Giderlerin Kontrolü... 165 Önceki Dönemlerden Gelen Giderlerin Kontrolü... 165 Gerçekleflen Giderlerin Tespiti... 166 Dönem Kâr veya Zarar n n Bulunmas... 166 VERG YE TAB KÂRIN BULUNMASI VE MUHASEBELEfiT R LMES... 168 Kurumlar Vergisinden stisnalar - Vergiden Muaf Gelirler... 168 Kurumlar Vergisinden ndirilecek Giderler... 169 Kurumlar Vergisine Kanunu na Tabi flletmelerde Gider Kabul Edilmeyen ndirimler... 169 Gelir Vergisi Kanunu na Tabi flletmelerde Gider Kabul Edilmeyen Ödemeler... 170 Vergi Oran... 170 Kâra liflkin Dönemsonu Muhasebe Kay tlar... 171 Özet... 176 Kendimizi S nayal m... 177 Okuma Parças..... 178 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 179 S ra Sizde Yan t Anahtar... 179 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 179 Finansal Tablolar ve Düzenlenmesi... 180 HESAPLARIN KAPATILMASI... 181 F NANSAL TABLOLAR VE DÜZENLENME KOfiULLARI... 181 Finansal Tablolar n Gerçe e Uygun Sunuluflu... 183 flletmelerin Süreklili i... 183 Tahakkuk Esas... 183 Önemlilik ve Birlefltirme... 183 Netlefltirme (Mahsup Etme)... 183 Raporlama S kl... 184 Karfl laflt rmal Bilgi... 184 Sunuluflun Tutarl l... 184 F NANSAL DURUM TABLOSU (B LANÇO)... 184 Bilançoda K sa Vade / Uzun Vade Ayr m... 185 Dönen Varl klar... 186 Duran Varl klar... 186 K sa Vadeli Borçlar... 186 Uzun Vadeli Borçlar... 187 Dipnotlarda Sunulacak Bilgiler... 188 GEL R TABLOSU... 188 Kapsaml Gelir Tablosu... 188 Bireysel Gelir Tablosu... 190 Giderlerin Çeflitlerine Göre Bireysel Gelir Tablosu... 190 Giderlerin Fonksiyonuna Göre Bireysel Gelir Tablosu... 191 ÖZKAYNAK DE fi M TABLOSU... 191 Özkaynak De iflim Tablosunda veya Dipnotlarda Sunulacak Bilgiler... 192 8. ÜN TE
viii çindekiler NAK T AKIfi TABLOSU... 193 Nakit Ak fl Tablosunun Sunumu... 193 flletme Faaliyetlerinden Sa lanan Nakit Ak fllar n n Raporlanmas... 195 F NANSAL TABLOLARIN BÜTÜNÜNE A T D PNOTLAR... 197 Özet... 199 Kendimizi S nayal m... 200 Yaflam n çinden... 201 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 201 S ra Sizde Yan t Anahtar... 201 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 202 Sözlük... 203
Önsöz ix Önsöz flletmeler aç s ndan muhasebe kay tlar n bafllatmak ve sürdürmenin yan nda bu sürecin ç kt lar n oluflturan finansal tablolar n düzenlenmesi ve iflletme ile ilgili taraflara iletilmesi büyük önem tafl maktad r. Bu nedenle finansal tablolar n düzenlenebilmesi ve faaliyet sonuçlar n n dönemler itibariyle tespit edilmesi için dönemsonu envanter ve de erleme ifllemlerinin yap lmas zorunluluktur. Dönemsonu ifllemleri; belli bir tarih itibariyle iflletmelerin mali tablolar n haz rlamaya ve bu mali tablolarda yer alacak bilgilerin gerçekli i ve do rulu unu sa lamaya yönelik olarak yap lan ifllemler olarak tan mlanmaktad r. Muhasebe süreci bütün olarak düflünüldü ünde, Genel Muhasebe I ve Genel Muhasebe II derslerinde ö renilmifl olan bilgiler, dönemsonu ifllemleri arac l yla bir bütünlük kazanm fl olacakt r. Bu kitapta genel muhasebe sürecinin son aflamas n oluflturan dönemsonu ifllemleri mevcut yasal düzenlemeler, muhasebe standartlar ve muhasebe ilkeleri fl alt nda aç klanm flt r. Kitap, yazarlar, ö retim ve grafik tasar m ve dizgi ekipleri olmak üzere genifl bir grubun özverili çal flmas yla ortaya ç km flt r. Baflta yazarlar m z olmak üzere, eme i geçenlere teflekkür eder, ö rencilerimize ve kullan c lara faydal olmas n dilerim. Editör Doç.Dr. Ayfle Banu Baflar
1DÖNEMSONU filemler Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Dönemsonu ifllemlerinin iflletmeler aç s ndan neden gerekli oldu unu aç klayabilecek, Dönemsonu ifllemlerinin kapsam n aç klayabilecek, De erleme ölçülerini tan mlayabilecek, Ticari kâr ve mali kâr kavramlar n tan mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Envanter fllemleri Ticari Kâr Dönemsonu fllemleri De erleme Mali Kâr çindekiler Dönemsonu fllemleri Dönemsonu fllemlerinin Kapsam MUHASEBE SÜREC NDE DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N YER DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N GEREKL L DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N KAPSAMI DE ERLEME filemler VE DE ERLEME ÖLÇÜLER T CAR KÂR VE MAL KÂR
Dönemsonu fllemlerinin Kapsam MUHASEBE SÜREC NDE DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N YER Muhasebe bir sistemdir ve her sistem gibi girdileri, girdilerin ifllendi i bir süreci ve ç kt lar vard r. Muhasebe sisteminin girdi k sm n belgeler, süreç k sm n bu belgelerin kayd ve s n fland r lmas, ç kt k sm n ise, finansal tablolar oluflturmaktad r. Muhasebe süreci nas l ve ne zaman bafllar sorusuna yeni aç lan ve faaliyetlerine devam eden iflletme aç s ndan cevap vermek gerekir. Yeni kurulan iflletmelerde muhasebe süreci, kurulufl ifllemleri tamamland ktan sonraki kurulufl bilançosu ve aç l fl kayd ile bafllar. Faaliyetine devam eden iflletmelerde muhasebe süreci ise, dönem bafl yevmiye kay tlar ile bafllar. Süreç, dönem içi mali olaylara ait belgelerin toplanmas, kaydedilmesi, s n fland r lmas ve mali tablolar n düzenlenmesine kadar devam eder. Sürecin ara noktalar nda ifllemlerin matematiksel do rulu unun sa lanmas için ara (geçici) mizanlar düzenlenir. Dönemsonu geldi inde ise, kay tlar n özeti, genel geçici mizan fleklinde al n r, fiili do rulamalar ve düzeltmeler yap l r. Son flekil verildikten sonra da kesin mizan ve mali tablolar haz rlan r ve hesaplar kapat l r. flletmelerde muhasebe sürecinin aflamalar n k saca afla daki gibi aç klamak mümkündür: Aç l fl Kay tlar : Yeni kurulan bir iflletmede yap lacak envanter çal flmas ve düzenlenecek aç l fl bilançosundan hareketle; faaliyetine devam eden iflletmelerde ise, dönem bafl bilançosundan hareketle yap lan kay tlar, aç l fl kay tlar d r. Bilançonun aktifi, aç l fl kayd nda yevmiye defterinin borç taraf na; pasifi ise, alacak taraf na kay t edilir. Dönem çi Mali fllemlerin Kay tlar : Dönem içi ifllemler önce yevmiye defterine maddeler fleklinde ve yevmiye defterinden de büyük deftere aktar larak kaydedilir. Ara Mizanlar: Yevmiye defterinden büyük deftere aktar mlar n matematiksel do rulu unu test etmek için mizanlar kullan lmaktad r. Dönemsonuna kadar planlanan sürelerde (ayl k, üç ayl k vb.) düzenlenen mizanlara, ara mizan denir. Genel Geçici Mizan: Bilindi i gibi, muhasebe dönemi 1 Ocak ta bafllar ve 31 Aral k tarihinde sona erer. Dönemsonu, yani 31 Aral k itibari ile düzenlenen mizan bütün dönemi kapsad ndan genel geçici mizan olarak adland r l r ve iflletmenin kay tl durumunu gösterir.
4 Dönemsonu fllemleri Envanter ve Envanter Kay tlar : Genel geçici mizan haz rland ktan sonra, burada yer alan hesaplara bak larak iflletmenin tüm hareketleri incelenir. Yani, iflletmenin bütün varl klar say l r, ölçülür, tart l r ve de erlenir, alacaklar ile borçlar n n mutabakat çal flmalar yap l r. Daha sonra, defter kay tlar ndaki ve genel geçici mizandaki tutarlar bir kenarda b rak larak iflletmenin gerçek (fiili) durumu envanter listeleri arac l yla ç kart l r ve iflletmenin muhasebe kay tlar ndaki durumu ile fiili durumu karfl laflt r l r. Genel geçici mizanda yer alan tutarlar ile envanter çal flmalar sonucunda bulunan tutarlar birbirinden farkl ysa, yap lacak envanter kay tlar ile bu farklar fiili duruma göre düzeltilmeye çal fl l r. Yani, envanter kay tlar arac l yla muhasebe kay tlar n n, fiili duruma göre ayarlanmas sa lan r. Bütün bunlardan sonra da maliyet hesaplar ve gelir tablosunun kapan fl kay tlar gerçeklefltirilir. Kesin Mizan: Her dönemsonunda ç kar lan son mizand r. Bu mizanda kalanlar iflletmenin fiili durumunu gösteren tutarlard r. Bu mizandan hareketle iflletmenin finansal tablolar düzenlenir. Finansal Tablolar n Düzenlenmesi: Finansal Durum Tablosu-Bilanço, Kapsaml Gelir Tablosu, Nakit Ak m Tablosu, Özkaynaklar De iflim Tablosu kesin mizandan sonra düzenlenir. Kapan fl Kay tlar : Dönemsonu bilançosundan hareketle kapan fl kay tlar yap l r. Dönemsonu bilançosunun pasifi, yevmiye kayd n n borç taraf na; aktifi ise, alacak taraf na kaydedilir. Bu kay ttan sonra büyük defter hesaplar n n tamam kapanm fl olur. 1 fiekil 1.1 Muhasebe Süreci ve Bilgi Sisteminde Dönemsonu fllemlerinin (Envanter ve SIRA envanter S ZDE kay tlar ) Yeri. Muhasebe sürecinde envanterin yeri nerededir? Yukar da yap lan aç klamalara ba l olarak muhasebe süreci, fiekil 1.1 üzerinde gösterilmektedir. Dönem Bafl 1. Aç l fl Kayd 2. Dönem çi Mali fllemlerin Kay tlar (Kay t) Dönemsonu AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ (Kay t) Yevmiye Defteri Büyük Defter 3. Ara Mizanlar 4. Genel Geçici Mizan (S n fland rma) (Envanter kay tlar yevmiye defterine yap l r) 5. Envanter ve Envanter Kay tlar 6. Kesin Mizan 8. Kapan fl Kay tlar 7. Finansal Tablolar n Düzenlenmesi
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N GEREKL L Muhasebe süreci asl nda verileri bilgiye dönüfltüren bir sistemdir. Mali olaylar n gerçekleflti ini gösteren belgeler, sistemin girdileridir. Bu girdiler, belirli yasal ve ifllemsel süreçlerden geçirilerek sistemin ç kt s na dönüfltürülmektedir. Sistemin ç kt s, belgelerden üretilen ve finansal tablo kullan c lar na sunulan finansal bilgilerdir. Finansal tablolar düzenlemenin amac, iflletmenin finansal durumu, finansal performans ve nakit ak fllar hakk nda genifl bir kullan c kitlesinin ekonomik kararlar almalar na yard mc olan bilgiyi sunmakt r. Ayr ca finansal tablolar, yöneticilerin kendilerine emanet edilen kaynaklar ne etkinlikte kulland klar n da gösterir. flletme yönetimi, finansal tablolar düzenlerken iflletme ömrünün sonsuz oldu- unu, faaliyetlerini bu sonsuz ömür çerçevesinde süreklilik esas na içerisinde devam etme durumunu de erlendirir. Gelecekte, flirketin sona erdirilmesi niyeti veya zorunlulu u yoksa finansal tablo süreklilik esas na göre düzenlenmifl say l r. Yönetim, de erlendirmelerini yaparken iflletme faaliyetlerinin süreklili ine kuflku düflürecek önemli belirsizlikler tafl yan olaylar veya koflullar n fark ndaysa, bu belirsizlikleri finansal tablo notlar nda aç klar. flletme, finansal tablolar n süreklilik esas na göre haz rlamamas halinde, bu hususu finansal tablolar n düzenlemesi s ras nda dayand rd temel ve iflletmenin süreklilik arz etmeyecek flekilde de- erlendirilmesinin nedeni ile birlikte aç klar. Sunulan finansal tablolardaki bilgilerin kullan c lar için faydal olabilmesi için, ihtiyaca ve gerçe e uygun, zaman nda sunulmufl, do rulanabilir, karfl laflt r labilir ve anlafl labilir olmas gerekir. Finansal tablolar n niteliksel özellikleri; htiyaca Uygunluk Gerçe e Uygun Sunum Karfl laflt r labilirlik Do rulanabilirlik Zaman nda Sunum Anlafl labilirliktir. Finansal tablolar n yukar daki anlamlar tafl yabilmeleri ve say lan niteliklere sahip olmalar için, dönem bafl aç l fl, dönem içi kay tlar ve ç kar lan mizandan sonra iflletmenin kay tl durumunu ortaya ç karmas gerekir. Ancak, çeflitli nedenler- den dolay, dönemsonunda kay tl durum, iflletmenin gerçek durumunu gösteremeyebilir. Bu nedenlerin baz lar afla daki gibi s ralanabilir. 5 Dönem bafl aç l fl, dönem içi kay tlar ve ç kar lan mizandan sonra iflletmenin kay tl durumu ortaya ç kar. flletmelerin kay tl durumunun finansal tablo düzenleme akflam itibariy- le gerçek durumunu gösterebilmesi amac ile uyuflmayan konular ile SIRA ilgili S ZDE gerekli düzeltmeleri yapmas gerekir. Bütün bu ifllemler, dönemsonu ifllemlerinin gereklili ini ortaya koymaktad r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Haz r de erlerin ve menkul k ymetlerin dönemsonu de erleri ile kay tl de- erleri aras nda çeflitli nedenlerle farkl l klar oluflabilir. Örne in Kasa hesab nda görülen para ile say m sonucu bulunan tutar aras nda çal nma, fazla veya noksan ödeme veya tahsilat gibi nedenlerle denklik olmayabilir. Hisse senetlerinde al fl bedellerine göre de er düflmeleri meydana gelmifl olabilir.
6 Dönemsonu fllemleri Muhasebe sürecinin ç kt lar olan, finansal durum tablosu, kapsaml gelir tablosu, nakit ak fl tablosu, özkaynaklar de iflim tablosu ve aç klay c notlar n iflletmenin anl k durumunu do ru ifade edebilmesi için, dönemsonu ifllemleri (envanter) bir zorunluluktur. 2 Ticari alacaklarla ilgili olarak yap lan mutabakatlaflma sonucu tutars zl klar ortaya ç kabilir ya da bu alacaklar n baz lar flüpheli duruma düflmüfl, baz - lar n n tahsil olana tamamen ortadan kalkm fl olabilir. Ayr ca, yabanc para cinsinden alacaklar n de erlemesi gerekebilir. Ayr ca vadeli alacaklar n de erleme gününde sahibi için arz etmifl oldu u de er (peflin de er) ile raporlanma gere i söz konusu olabilir. Stok hareketlerinin kay t yöntemlerinde farkl l klar olabilir. Fire, çal nma, bozulma, modas geçme, fiyat düflmesi vb. nedenlerle mevcut mallar n de- eri gösterilmeyebilir. Dönemsellik kavram ve tahakkuk esas gere i, döneme ait gelir ve giderlerle ilgili ayarlama kay tlar n n yap lmas gerekebilir. flletme faaliyetinde kullan lan maddi duran varl klar için y pranma, afl nma, modas n n geçme gibi nedenlerle de er kay plar oluflabilir. Mali borçlarla ilgili döneme ait kaydedilmesi gereken finansman giderleri söz konusu olabilir ya da mali borçlarla ilgili yaflland rma yap lmas gerekebilir. Ticari borçlarda vadelendirme, senetli borçlar n peflin de erle raporlanmas gere i söz konusu olabilir ve ayr ca mutabakatlaflma sonucu tutars zl klar ortaya ç kabilir ya da yabanc para cinsinden borçlar n de erlemesi gerekebilir. Muhasebe kurallar gere i kullan lan maliyet hesaplar n n ilgili gelir tablosu hesaplar na devredilmesi ve kapat lmas, gelir tablosundan bilanço hesaplar na geçifl kay tlar n n yap lmas gerekebilir. Mali tablolarda sunulamayan aç klay c notlarda ifade edilecek unsurlar n tespiti, do rulanmas ve sunuma uygun hale getirilmesi gerekebilir. Genel geçici mizandan sonra yukar da ifade edilen veya benzeri birçok nedenle, iflletmenin muhasebe kay tlar nda gözüken durumu ile o anl k fiili durumu birbiri ile tutarl olmayacakt r. Kay tl durumu ile fiziki durumu aras ndaki uyumlaflt rma için dönemsonu ifllemlerinin (envanter) yap lmas bir zorunluluktur. Dönemsonu SIRA ifllemlerinin S ZDE neden gerekli oldu unu aç klay n z. DÖNEMSONU/ENVANTER filemler N N KAPSAMI Envanter genel olarak say m, kontrol ve düzeltme ifllemlerini yapmak suretiyle, belirli bir tarihteki alacaklar n borçlar n ve varl klar n miktar ve de erlerinin saptanmas na yönelik ifllemlerin bütünüdür. Dönemsonu itibariyle iflletmeler varl klar n sayarak, ölçerek, tartarak miktarlar n tespit ederler ve tespit edilen bu miktarlar Türkiye Muhasebe Standartlar nda belirtilen ölçütler dikkate al narak de erlenirler. De erleme, iflletmenin varl klar n n ve borçlar n n Türk Liras olarak de erlerinin ifade edilmesidir. Envanter Ç karma Zaman ve Hesap Dönemi AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 6102 say l Türk Ticaret Kanununa göre; her tacir, ticari iflletmesinin aç l fl nda, tafl nmazlar n, AMAÇLARIMIZ alacaklar n, borçlar n, nakit paras n n tutar n ve di er varl klar n AMAÇLARIMIZ eksiksiz ve K do ru T Abir P flekilde gösteren ve varl klar ile borçlar n n de erlerini teker teker belirten bir envanter ç kar r. Ayr ca, tacir aç l fltan sonra her faaliyet döneminin sonunda envanter düzenler. Envanter, düzenli bir iflletme faaliyetinin ak fl na uygun düflen süre içinde ç kar l r. Maddi duran malvarl na dahil varl klarla, ham ve yard mc maddeler ve ifl-
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam letme malzemeleri düzenli olarak ikame ediliyor ve toplam de erleri iflletme için ikinci derecede önem tafl yorsa, de iflmeyen miktar ve de erle envantere al n rlar. Kural olarak üç y lda bir fiziksel say m yap lmas zorunludur. flletmelerde envanter ç karma zaman genel olarak 31 Aral k, yani her y l n son günü kabul edilir. flletmelerde faaliyet dönemi 1 Ocak tarihinde bafllar, 31 Aral k tarihinde sona erer. Her 31 Aral k itibariyle iflletme ile ilgili taraflara iflletmenin finansal tablolar sunulur. Sunulacak finansal tablolar n gerçe i gösterebilmesi, ihtiyaca uygun bilgilerin yer alabilmesi, karfl laflt r labilir ve anlaml olabilmesi için envanter ifllemleri S ORU yap l r. 7 Dönemsonu envanteri, izleyen dönemin dönembafl envanteridir. Yukar da da ifade edildi i gibi, iflletmelerde faaliyet dönemi SIRA on S ZDE iki ay geçemez. Envanter, düzenli bir iflletme faaliyetinin ak fl na uygun düflen süre içinde ç - kar l r, ikinci derecede önem tafl yan unsurlarda ise kural olarak üç y lda bir fiziksel say m yap l r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Vergi Usul Kanunu na göre de erleme günü, iktisadi k ymetlerin vergi kanunlar nda gösterilen gün ve zamanlarda haiz olduklar k ymetler esas tutulmas d r. Vergi kanunlar na göre her hesap dönemi bir takvim y l d r. Faaliyet süresinin bir takvim y l ndan daha k sa oldu u durumlarda kalan süreler hesap dönemi kabul edilir, envanter ve ona ba l olarak bilanço ç kar l r. Elde edilen kazançlar da bir y l n kazanc gibi de erlenir ve vergilendirilir. Takvim y l içinde ifle bafllayan ve ifli b rakan mükellefler, ifle bafllama ve ifli b - rakma tarihlerinde envanter ç kar rlar ve bilanço düzenlerler. Bir önceki takvim y - l içinde faaliyette olup da takvim y l içinde ifli b rakanlar, ifli b rakma tarihinde envanter ç kar rlar ve bilanço düzenlerler. Takvim y l içinde ifle bafllay p devam edenler, ifle bafllama tarihinde ve takvim y l sonunda envanter ç kar rlar ve bilanço düzenlerler. Envanter ç kar l rken, malvarl mevcudu, sondaj yöntemine göre ve genel kabul gören matematiksel-istatistiksel yöntemler yard m ile çeflit, miktar ve de er olarak belirlenir. Kullan lan yöntem, Türkiye Muhasebe Standartlar na uygun olmal d r. Bu flekilde düzenlenen envanterin vard sonuçlar, fiziksel say mla elde edilecek olan envanterin sonuçlar na eflit olmal d r. Bir faaliyet döneminin kapan fl envanteri düzenlenmesinde Türkiye Muhasebe Standartlar na uygun baflka bir yöntemin uygulanmas suretiyle, cins, miktar ve de er olarak malvarl mevcudunun güvenle tespiti sa lanabiliyorsa fiziki envanter gerekli SIRA de ildir. S ZDE Faaliyet döneminin kapan fl nda, fizikî say m veya izin verilen di er bir usul kullan larak malvarl kalemlerinin cins, miktar ve de erine AMAÇLARIMIZ göre faaliyet döneminin kapan fl ndan önceki üç veya sonraki iki ay içinde bulunan bir gün itibar yla AMAÇLARIMIZ düzenlenmifl özel bir envanterde gösterilmiflse, ayr ca bu özel envantere dayal olarak ve Türkiye Muhasebe Standartlar na uygun bir flekilde ileriye dönük tahmin yöntemiyle, faaliyet döneminin sonunda mevcut varl klar n o faaliyet döneminin sonu itibar yla de erlemesi do ru yap l yorsa, varl klara iliflkin envanterin yap lmas na gerek yoktur.
8 Dönemsonu fllemleri Muhasebe d fl envanter; saymak, ölçmek, tartmak ve de erlemek suretiyle iflletmenin varl klar ve borçlar n n saptanmas d r. Muhasebe içi envanter, muhasebe d fl envanterin muhasebe kay tlar nda yer alan aflamas d r. 3 Muhasebe D fl Envanter ve Muhasebe çi Envanter fllemleri flletmelerde dönemsonu ifllemleri kapsam nda yap lacak envanter ifllemleri afla - da gösterildi i gibi iki gruba ayr lmaktad r: Muhasebe d fl envanter Muhasebe içi envanter Dönemsonunda iflletme kay tlar dikkate al nmaks z n, bütün varl klar n n tek tek say lmas, de erlemesi, alacaklar ile borçlar ile mutabakatlar n n yap lmas, iflletmenin anl k fiili durumunun tespiti ifllemine muhasebe d fl envanter denmektedir. Yap lan muhasebe d fl envanter sonucu elde edilecek envanter listeleri ayr ca envanter defterine kaydedilir. Bu durumda envanter listeleri ile iflletmenin kay tl durumunu gösteren genel geçici mizan kalanlar n n karfl laflt r lmas, kay tl durum ile fiili durum aras ndaki örtüflmeyen durumlar n düzeltilmesi için gerekli kay tlar n yap lmas, maliyet hesaplar n n kapat lmas, gelir tablosu hesaplar n n kapat lmas ifllemlerine ise, muhasebe içi envanter denir. Muhasebe d fl SIRA envanter S ZDE ve muhasebe içi d fl envanteri karfl laflt rmal olarak aç klay n z. Dönemsonunda iflletmelerin envanter çal flmas iki aflamada gerçeklefltirilir: flletmenin say m ifllemine haz r duruma getirilmesi (haz rl k aflamas ) Say m ifllemleri (say m aflamas ) Haz rl k aflamas, iflletme mevcutlar n n say m için en uygun duruma getirilmesi, say mda görev alacaklar n belirlenmesi ve say m program n n yap lmas aflamas d r. Say m aflamas nda ise; her say m noktas nda say m planlan r ve departman sorumlusu nezaretinde, say m ifllemleri yap l r. DE ERLEME filemler VE DE ERLEME ÖLÇÜLER De erleme fllemleri AMAÇLARIMIZ De erleme ifllemleri, muhasebe d fl envanterin say mdan sonraki aflamas d r. Türk Ticaret Kanunu na göre iflletmelerin finansal tablolar nda yer alan varl klar ile borçlarla ilgili olarak afla dakilerle s n rl olmamak ve Türkiye Muhasebe Standartlar n- da öngörülen ilkeler de dikkate al nmak üzere flu de erleme ilkeleri geçerlidir: Bir önceki dönemin kapan fl bilançosundaki de erler ile faaliyet döneminin aç l fl bilançosundaki de erler birbirinin ayn olmal d r. Fiili veya hukuki duruma ayk r olmad kça, de erlemelerde iflletme faaliyetinin süreklili inden hareket edilmelidir. Bilanço kapan fl gününde, varl klar ve borçlar teker teker de erlendirilir. De erleme ihtiyatla yap lmal d r, özellikle de bilanço gününe kadar do mufl bulunan bütün muhtemel riskler ve zararlar, bunlar bilanço günü ile y l sonu finansal tablolar n n düzenlenme tarihi aras nda ö renilmifl olsalar bile dikkate al n rlar. Kazançlar bilanço günü itibariyle gerçekleflmifllerse hesaba kat l r. De erlemeye iliflkin olumlu ve olumsuz farklar n dönemsonuçlar yla iliflkilendirilmesinde Türkiye Muhasebe Standartlar ndaki esaslara uyulur. Faaliyet y l n n gider ve gelirleri, ödeme ve tahsilat tarihlerine bak lmaks z n y l sonu finansal tablolar na al n rlar. Önceki y lsonu finansal tablolar nda uygulanm fl bulunan yöntemler korunur. Standartlarda öngörülen hallerde ve istisnai durumlarda birinci f kradaki ilkelerden ayr labilir.
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam 9 Vergi Usul Kanunu, vergi matrahlar n n hesaplanmas yla ilgili iktisadi k ymetlerin takdir ve tespit ifllemini de erleme olarak tan mlam flt r. De erlemede, iktisadi k ymetlerden her biri tek bafl na dikkate al n rlar. Teamülen ayn cinsten say lan mallar ve düflük k ymetli birbirinden ayr flm fl eflyay toplu olarak de erlemek mümkündür. De erlemenin amac, iflletmenin belirli bir andaki iktisadi ve mali yönden gerçe e en yak n durumunu ve hesap dönemi sonucunu belirlemektir. Bu amaçla iflletmeye ait tüm varl klar n say l p, miktarlar n n para birimi ile çarp lmas ve de erlerinin hesaplanmas gerekir. De erleme Ölçüleri De erleme ifllemleri Türk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve Türkiye Muhasebe Standartlar nda belirlenmifltir. Türk Ticaret Kanunu; genel olarak de erleme ölçüsü olarak, Türkiye Muhasebe Standartlar nda gösterilen ölçülere göre de erleme yap laca n belirtmifltir. Ayr ca, flartlar n gerçekleflmesi halinde Türkiye Muhasebe Standartlar nda öngörülen de erlemeyi basitlefltirici yöntemlerin uygulanabilece ini ifade etmifltir. Vergi Usul Kanunu nda ise, iktisadi k ymetler tür ve niteli ine göre afla daki ölçülerden biri ile de erlenir; Maliyet bedeli Borsa rayici Tasarruf de eri Mukayyet de er tibari de er Vergi de eri Rayiç bedel Emsal bedeli ve ücreti Maliyet Bedeli: ktisadi bir k ymetin iktisap edilmesi veyahut de erinin art r lmas münasebetiyle yap lan ödemelerle bunlara müteferri bilumum giderlerin toplam n ifade eder. Borsa Rayici: Gerek menkul k ymetler ve kambiyo borsas na, gerekse ticaret borsalar na kay tl olan iktisadi k ymetlerin de erlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerinin ortalama de erlerini ifade eder. Normal dalgalanmalar d fl nda fiyatlarda bariz karars zl klar görülen hallerde, son muamele günü yerine de erlemeden önceki 30 gün içindeki ortalama rayici esas olarak ald rmaya Maliye Bakanl yetkilidir. Tasarruf De eri: Tasarruf de eri, bir iktisadi k ymetin de erleme gününde sahibi için arz etti i gerçek de erdir. Mukayyet De er: Bir iktisadi k ymetin muhasebe kay tlar nda gösterilen hesap de eridir. tibari De er: Her nevi senetlerle esham ve tahvillerin üzerinde yaz l olan de- erlerdir. Rayiç Bedel: Bir iktisadi k ymetin de erleme günündeki normal al m sat m de- eridir. Emsal Bedeli ve Ücreti: Emsal bedeli, gerçek bedeli olmayan veya bilinmeyen veyahut do ru olarak tespit edilemeyen bir mal n, de erleme gününde sat lmas halinde emsaline nazaran haiz olaca de erdir. Emsal bedeli s ra ile afla daki esaslara göre belirlenebilir: Ortalama fiyat esas, Maliyet bedeli esas Takdir esas Maliyet Bedeli = Al fl bedeli + Al fl giderleri Borsa rayici bir iktisadi varl n borsada oluflan de eridir. Tasarruf de eri peflin de er olarak da bilinir. Mukayyet de ere ayn zamanda kay tl de er de denilir. tibari de er = Nominal de er Rayiç bedel = Cari de er
10 Dönemsonu fllemleri Vergi de eri, bina ve arazinin Emlak Vergisi Kanununa göre tespit edilen de eridir. Birinci s ra: (Ortalama fiyat esas ) ayn cins ve nevideki mallardan s ra ile de- erlemenin yap laca ayda veya bir evvelki veya bir daha evvelki aylarda sat fl yap lm flsa, emsal bedeli bu sat fllar n miktar ve tutar na göre mükellef taraf ndan ç - kar lacak olan Ortalama sat fl fiyat ile hesaplan r. Bu esas n uygulanmas için, ayl k sat fl miktar n n, emsal bedeli tayin olunacak her bir mal n miktar na nazaran %25 ten az olmamas flartt r. kinci s ra: (Maliyet bedeli esas ) Emsal bedeli belli edilecek mal n, maliyet bedeli bilinir veya ç kar lmas mümkün olursa, bu takdirde mükellef bu maliyet bedeline, toptan sat fllar için %5, perakende sat fllar için %10 ilave etmek suretiyle emsal bedelini bizzat belli eder. Üçüncü s ra: (Takdir esas ) Yukar da yaz l esaslara göre belli edilemeyen emsal bedelleri ilgililerin müracaat üzerine takdir komisyonunca takdir yolu ile belli edilir. Takdirler, maliyet bedeli ve piyasa k ymetleri araflt r lmak ve kullan lm fl eflya için ayr ca y pranma dereceleri nazara al nmak suretiyle yap l r. Takdir edilen bedellere mükelleflerin vergi mahkemesinde dava açma hakk mahfuzdur. Ancak, dava aç lmas verginin tahakkuk ve tahsilini durdurmaz. Emsal bedelinin mükellef taraf ndan bizzat hesapland hallerde, bu hesaplara ait kay t ve cetveller ispat edici ka tlar olarak muhafaza edilir. Yukar daki esaslarla mukayyet olmaks z n kanun koyucular n re sen biçtikleri de erler ile zirai kazanç ölçülerini tespit eden kararnamelerde yer alan unsurlar emsal bedeli yerine geçer. Ücretle yap lan imalatta ücretin gerçek miktar n n bilinmemesi veya do ru olarak tayin edilememesi hallerinde tespit edilecek emsal ücret de ayn esaslara göre tayin olunur. Vergi De eri: Vergi de eri, bina ve arazinin Emlak Vergisi Kanununun 29 uncu maddesine göre tespit edilen de eridir. Türkiye Muhasebe standartlar nda gerçe e uygun de er kavram na vurgu yap lmakta, varl k ve borçlar n gerçe e uygun bir flekilde ölçümlenmesi, de erlenmesi ve finansal tablolarda raporlanmas n n, finansal tablo kullan c lar n n bilgi ihtiyac n n en iyi bir flekilde karfl lanmas na neden olaca ifade edilmektedir. Bu kapsamda, finansal tablo unsurlar n n de erlemesi ile ilgili olarak standartlarda afla da belirtilen befl temel ölçümleme esas na yer verilmifltir. Maliyet bedeli Cari maliyet (Yenileme maliyeti) Gerçekleflebilir de er Gerçe e uygun de er Kullan m de eri Finansal tablolar n düzenlenmesinde iflletmeler taraf ndan en çok kullan lan ölçüm esas, tarihi maliyet olarak ifade edilen maliyet bedeli esas d r. Yukar daki de- erleme esaslar yan nda standartlarda ayr ca afla daki de erleme ölçülerinden de bahsedilmektedir: Net Gerçekleflebilir De er tfa Edilmifl Maliyet De er Özkaynak Yöntemiyle De erleme Geri Kazan labilir De er Kullan m De eri Maliyet Bedeli: Varl klar n elde edildikleri tarihte al mlar için ödenen nakit veya nakit benzerlerinin tutarlar ile veya onlara karfl l k verilen varl klar n piyasa de- erleridir.
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam 11 Cari Maliyet: Cari maliyetin esas al nd ölçümleme biçiminde varl klar, ayn varl n veya bu varl kla eflde er olan bir varl n al nmas için halihaz rda gereken nakit veya nakit benzerlerinin tutar ile gösterilmesidir. Gerçekleflebilir De er: flletmenin normal faaliyet koflullar nda, bir varl n elden ç kar lmas halinde ele geçecek olan nakit ve nakit benzerlerinin tutar d r. Borçlar, iflletmenin normal faaliyet koflullar nda, kapat lmalar için ödenmesi gereken nakit ve nakit benzeri de erlerin skonto edilmemifl tutarlar ile gösterildi i de erdir. Gerçe e Uygun De er: Karfl l kl pazarl k ortam nda, bilgili istekli taraflar aras nda bir varl n el de ifltirdi i veya bir borcun ödendi i de erdir. Kullan m De eri: Varl klar, iflletmenin normal faaliyet koflullar nda, ileride yaratacaklar net nakit girifllerinin bugünkü skonto edilmifl de erleri ile gösterilirler. Borçlar, iflletmenin normal faaliyet koflullar nda, kapat lmalar için ileride ödenmesi gereken net nakit ç k fllar n n bugünkü skonto edilmifl de erleri ile gösterildi i de erdir. Kullan m de eri, esas itibariyle varl klar n geri kazan labilir tutarlar n tespit etmekte kullan lan bir hesaplama biçimidir. T CAR KÂR VE MAL KÂR Yukar daki tan mlardan da anlafl labilece i gibi, Vergi Usul Kanunu de erleme ölçüleri ile Türkiye Muhasebe Standartlar nda yer alan de erleme ölçüleri farkl flekillerde s n fland r lm fl ve kabul edilmifltir. flletmelerde faaliyet dönemi sonunda öncelikle olarak Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre ticari kâr (muhasebe kâr ) veya zarar tespit edilmekte ve bu sonuç üzerinde ba ms z denetim gerçekleflmektedir. Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre tespit edilen kâr veya zarar, ticari kâr veya zarard r (muhasebe kâr veya zarar ). Türk Ticaret Kanunu de erleme ölçülerinde Türkiye Muhasebe Standartlar ndaki de erleme ölçülerinin uygulanmas n öngörmüfltür. Vergi Kanunlar n n ölçülerine göre hesaplanan kâr veya zarara ise, mali kâr veya zarar denir. Vergi Kanunlar, faaliyet sonucunun hesaplanmas nda baz giderlerin indirilmesini kabul etmezken, kazançlar ise, vergiden muaf veya istisna tutmufltur. Bir baflka anlat m ile vergi kanunlar na göre vergi hesaplamas yap lacak matrah n tespitinde, vergisi istenmeyen baz kazançlar n varl ile birlikte, indirimi kabul edilmeyen giderler bulunmaktad r. Vergi kanunlar nda kâr, vergilendirme aç s ndan ele al n rken; Türk Ticaret Kanunu nda ise, üçüncü kiflilerin haklar - n n korunmas aç s ndan ele al nm flt r. Ticari kâr n belirlenmesinde iflletme faaliyetleri kapsam nda her türlü has lat ve gider kalemi hiçbir koflula ba l kalmaks z n hesaplamalarda dikkate al n r. Mali kâr n belirlenmesinde ise, bulunan ticari faaliyet sonucundan hareketle, vergi kanunlar nca indirimi kabul edilmeyen ancak ticari faaliyet sonucu için Muhasebe Standartlar n n öngördü ü nedenlerle indirim konusu yap lan giderler tekrar ilave edilerek, vergisel boyutta vergi matrah na dahil edilmemesi gereken has lat ve kâr unsurlar ticari kazançtan ç kar l r. Ticari Kâr (muhasebe kâr ) ndan mali kâra geçifl ile ilgili detaylar kitab m z n 7. ünitesinde daha detayl olarak ö reneceksiniz. Ticari kâr ve mali kâr aras ndaki fark aç klay n z. Kanunen kabul edilmeyen giderlerin ve vergiden muaf gelirlerin gelir ve gider bütünlü ünün bozulmamas amac yla Naz m hesaplarda izlenmesi öngörülmektedir. Ticari Kâr + Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler - Vergiden Muaf gelirler = Mali Kâr 4
12 Dönemsonu fllemleri Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 Dönemsonu ifllemlerinin iflletmeler aç s ndan neden gerekli oldu unu aç klamak. Dönemsonu ifllemlerinin yap lmas n gerektiren birçok neden sözkonusudur. Bunlardan baz lar, iflletmelerin farkl yasal düzenlemelerle karfl karfl ya kalmas ve yasal düzenlemeler aras ndaki de erleme farkl l klar n n olmas, dönem içinde muhtemel yap labilecek hatal ifllemlerin varl, finansal tablolarda sunulamayacak ancak taraflar için önemli olan olaylar n sa l kl bir flekilde tespit edilmesi gereklili i, finansal tablolar n istenen özellikleri tafl yabilmesi ve yönetim faaliyet raporunun karar al c lar aç s ndan anlaml olabilmesi olarak s ralanabilir. Dönemsonu ifllemlerinin kapsam n aç klamak Dönemsonu ifllemleri (envanter) için öncelikle iflletmede haz rl k aflamas yürütülür. Haz rl k aflamas nda, envanter ifllemlerine uygunluk sa lan r, say m için kifliler belirlenir. kinci aflama ise, fiili say m ifllemleri ve mutabakatlar n tamamlanmas d r. Say m çal flmalar sonucu elde edilen listeler, de erleme ölçüleri dikkate al narak de erlenir ve böylece iflletmenin gerçek durumu tespit edilmifl olur. Muhasebe d fl envanter sonuçlar ile kay tl durumun örtüflmesi için gerekli envanter kay tlar yap l r. Kesin mizan ve dönemsonu mali tablolar düzenlendikten sonra, kapan fl kay tlar ile süreç sona ermifl olur. A MAÇ 3 A MAÇ 4 De erleme ölçülerini tan mlamak De erleme ifllemleri Türk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve Türkiye Muhasebe Standartlar nda belirlenmifltir. Türk Ticaret Kanunu; genel olarak de erleme ölçüsü olarak, Türkiye Muhasebe Standartlar nda gösterilen ölçülere göre de- erleme yap laca n belirtmifltir. Buna göre Türkiye Muhasebe Standartlar nda gerçe e uygun de er kavram na vurgu yap lmakta, varl k ve borçlar n gerçe e uygun bir flekilde ölçümlenmesi, de erlenmesi ve finansal tablolarda raporlanmas n n, finansal tablo kullan c lar n n bilgi ihtiyac n n en iyi bir flekilde karfl lanmas na neden olaca ifade edilmektedir. Bu kapsamda, maliyet bedeli, cari maliyet (Yenileme maliyeti), gerçekleflebilir de er, gerçe e uygun de er ve kullan m de eri fleklinde s ralanabilecek de erleme ölçüleri bulunmaktad r. Vergi Usul Kanunu nda ise iktisadi k ymetler tür ve niteli ine göre maliyet bedeli, borsa rayici, tasarruf de eri, mukayyet de er, itibari de er, vergi de eri, rayiç bedel, emsal bedeli ve ücreti fleklinde s ralanabilecek de erleme ölçülerine göre de erlenebilirler. Ticari kâr ve mali kâr kavramlar tan mlamak Vergi Usul Kanunu de erleme ölçüleri ile Türkiye Muhasebe Standartlar nda yer alan de erleme ölçüleri farkl flekillerde s n fland r lm fl ve kabul edilmifltir. flletmelerde faaliyet dönemi sonunda öncelikle olarak Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre ticari kâr veya zarar tespit edilmektedir. Türk Ticaret Kanununa göre tespit edilen kâr veya zarar, ticari kâr veya zarard r (muhasebe kâr veya zarar ). Türk Ticaret Kanunu de erleme ölçülerinde ise, Türkiye Muhasebe Standartlar ndaki de erleme ölçülerinin uygulanmas n öngörmüfltür. Vergi Kanunlar n n ölçülerine göre hesaplanan kâra ise, mali kâr veya zarar denir. Vergi kanunlar nda kâr, vergilendirme aç s ndan ele al n rken; Türk Ticaret Kanununda ise, üçüncü kiflilerin haklar n n korunmas aç s ndan ele al nm flt r.
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam 13 Kendimizi S nayal m 1. K saca saymak, ölçmek tartmak ve de erlemek kelimelerini karfl layan tan mlama afla dakilerden hangisidir? a. Stok b. Mutabakat c. Mizanlar d. Dosyalar e. Envanter 2. Dönemsonu de erleme ifllemi ile ilgili afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? a. Envanter sonuçlar envanter defterine kaydedilir. b. Envanter sonuçlar dönemsonunda mizana kaydedilir. c. Envanter sonucu tespit edilenler belirli de erleme ölçülerine göre de erlenir. d. Ticari Kârdan mali kâra geçiflte vergi kanunlar dikkate al n r. e. Dönemsonu ifllemleri iflletmelerin kay tl durumu ile fiziki durumunu uyumlaflt rmak için yap l r. 3. Afla dakilerden hangisi Vergi Usul Kanunu De erleme Ölçülerinden biri de ildir? a. Maliyet Bedeli b. Tasarruf De er c. Gerçe e Uygun De er d. Rayiç Bedel e. Emsal Bedel ve Ücret 4. Afla dakilerden hangisi Türkiye Muhasebe Standartlar na göre de erleme ölçülerinden biri de ildir? a. Maliyet bedeli b. tibari De er c. Kullan m De eri d. Net gerçekleflebilir de er e. Geri kazan labilir de er 6. Dönemsonunda iflletmenin varl klar n n say lmas, ölçülmesi ve tart larak de erlendirmesi sonucu elde edilen listelerin kay tland defter hangisidir? a. flletme hesab Defter b. Büyük Defter c. Yevmiye Defteri d. Yard mc Defter e. Envanter Defteri 7. Karfl l kl pazarl k ortam nda istekli, bilgili kifliler aras nda gerçekleflen olaya ait de erleme afla dakilerden hangisidir? a. Kullan m De eri b. Maliyet bedeli c. Geri Kazan labilir de er d. Gerçe e Uygun de er e. Tahmini de er 8. Mali kâr ile ilgili afla daki ifadelerden hangisi do rudur? a. Her zaman ticari kâr ile mali kâr sonucu ayn olur b. Mali kâr=ticari kâr+vergi Kanunlar nca Kabul Edilmeyen Giderler-Vergiden Muaf veya stisna edilmifl gelirler c. Mali kâr= Ticari kâr+vergiden Muaf veya stisna edilmifl gelirler d. Mali kâr= Türkiye Muhasebe Standartlar de erleme ölçüsü ile elde edilen sonuç e. Kâr da t m matrah ayn zamanda mali kâr oluflturur 5. Faaliyetine devam eden bir iflletmede 31 Aral k tarihinde yap lacak envantere ne ad verilir? a. Dönemsonu envanter b. Dönembafl envanter c. Kurulufl envanteri d. Birleflme envanteri e. Tasfiye envanteri
14 Dönemsonu fllemleri 9. flletme yönetim binas yapmak üzere fabrika binas sat n alm flt r. Al m için arsa sahibine 100.000+% 18 KDV, emlak komisyonu olarak 3.000+%18 KDV, tapu harc olarak T1.000 ödemifltir. Arsa üzerinde eski bir bina vard r ve yenisi için y k l p temizlik gereklidir ve bu ifllem bir tafleron firmaya yapt r lm flt r. Tafleron firma ifllem için 2.000+% 18 KDV alm fl, y k mdan ç kan molozlar 1.000+%18 KDV bedelle sat lm flt r. Maliyet bedeli de erleme ölçüsüne göre arsan n iflletmeye maliyet bedeli afla dakilerden hangisidir? a. 105.000 b. 106.000 c. 123.720 d. 124.900 e. 125.000 10. Afla dakilerden hangisi dönemsonu ifllemlerinin gereklili i ile ilgili de ildir? a. Stok hareketlerinin farkl yöntemle muhasebelefltirilmesi b. Dönemsonunda amortisman hesaplamalar c. Kay tlar n her türlü hata, hile, yolsuzlu a aç k olmas d. Alacak ve borçlarla ilgili mutabakat çal flmas gereklili i e. Karar defterinin tasdik ettirilmesi Yaflam n çinden DE ERLEMEN N AMACI VE YAPILMA ZAMANI... Vergi Usul Kanunu (VUK) uyar nca de erlemeden amaç vergi matrah n n tespitine yönelik olarak iktisadi k ymet bedellerinin tespit edilmesidir. Daha genifl anlamda de erlemeden amaç, iflletme faaliyetleri ile ilgili ifllemler ve bu ifllemler sonucu oluflacak kârl l n tespiti, iflletme performans ve verimlili inin tespiti, iflletme hedef ve politikalar n n belirlenmesi, iflletme bilanço, kârzarar tablosu ve di er mali tablolar n n iflletme hakk nda reel, aç k, anlafl l r ve tam bilgi vermesini sa lamaya yönelik olarak iflletme varl klar, alacak ve borçlar n n gerçek de erinin tespit edilmesi ve bu de erle kay tlara yans t lmas d r. Bu anlamda, yap lacak bir de erleme iflleminde ortaya ç kacak bir hata, hem iflletme yönetimini hem de iflletme ile ilgili di er kifli, kurum ve kurulufllar yan ltacak, iflletmeyi oldu undan kötü veya oldu undan iyi gösterebilecektir. De erleme iflleminin bu amaca uygun olarak yap lmas, iflletme üst yönetiminin daha rasyonel karar vermesini sa layaca ndan, de erleme iflleminin sa l kl ve tam yap lmas öncelikle iflletmenin devam aç s ndan önem arz etmektedir. Profesyonel yöneticilerin en büyük destekleri, iflletmeyi tam olarak yans tabilen veriler ile mali tablolar n oluflturulmas ve bunun zaman nda haz rlanmas d r. Bütün bunlar göstermektedir ki de erleme, iflletmeler için en önemli ifllemlerden biridir. flletmeye dahil iktisadi k ymetlerin de erleme zaman bilanço günüdür. Bilanço günü Türk Ticaret Kanunu nda iflletmenin aç l fl tarihi ve oniki aydan çok olmayan ifl y l sonu (TTK md. 72), Vergi Hukukunda da; ifle bafllama tarihi ve hesap dönemi sonudur. Hesap dönemi normal olarak bir takvim y l d r (VUK md. 185, 259). Kanunda geçen iflletmenin aç l fl tarihi ve ifle bafllama tarihi deyimlerinin ayn anlama geldi i kabul edilirse, TTK ve vergi kanunlar na göre de erleme ve bilanço günü iflin bafllama tarihi ve mali y l sonlar d r. Faaliyeti devam eden iflletmeler için de erleme en az y lda bir kez yap lacakt r. Bir y ldan daha k sa sürelerle de envanter ç kart p de- erleme yap labilir. Bu tür kararlar iflletme yetkililerinin yönetim anlay fllar do rultusunda iflletme yöneticilerince verilecektir. 4369 say l Kanun la getirilen mevcut geçici vergi sisteminde envanter ve de erleme ifllemleri y l sonu beklenmeksizin, geçici vergi dönemi sonlar nda da (k smen de olsa) yap lmaktad r. Kaynak: Sema Küçük, De erleme ve Dönemsonu fllemleri, Yaklafl m Dergisi Yay nlar, 19/217, Ocak-2011.
1. Ünite - Dönemsonu fllemlerinin Kapsam 15 Okuma Parças ENVANTER VE DE ERLEME filemler Envanter; iktisadi bir k ymetin mevcudiyetini tespit ifllemidir. ktisadi k ymetlerin varl n n tespiti, hem miktar kontrolü aç s ndan hem de de erleme aç s ndan fonksiyon icra eder. Bir iktisadi k ymetin varl n n kay t ve belgeler üzerinden tespit edilmesi kaydi envanter, fiili olarak tespit edilmesi de fiili envanter olarak adland r - l r. Envanter ifllemleri çerçevesinde hem kaydi envanter, hem de fiili envanter yap lmal d r. Fiili envanter sonuçlar n n kaydi envanter sonuçlar ile birbirini do rulamas gerekmektedir. Kaydi envanter ile fiili envanter sonuçlar n n birbirinden farkl olmas halinde ise kaydi envanter sonuçlar fiili envanter seviyesine getirilmelidir. Yani mali tablo oluflturulmas nda fiili envanter sonuçlar esas al n r. Bu durumda kay tlarda gerekli düzeltme yap larak kaydi envanter sonuçlar fiili envanter sonuçlar ile uyumlu hale getirilir. Gerek mali kanunlar gerek Tekdüzen Muhasebe Sistemi kaydi ve fiili envanter farkl l n n mali tablo dipnotlar nda aç klama yap larak düzeltilmesi veya aç klanmas n kabul etmez. Bunun nedeni mali tablolar n aç kl k ve anlafl l rl n temin etmektir. Envanter farklar n n düzeltilmesi ve uyumlaflt r lmas konusunda gerekli ifllemler ilgili bölümde aç klanacakt r. Vergi Usul Kanunu (VUK) uyar nca envanter ç kartmak, bilanço günündeki mevcutlar alacaklar ve borçlar saymak, ölçmek, tartmak ve de erlemek suretiyle kesin bir flekilde ve müfredatl olarak tespit etmektir. Ticari teamüle göre tart lmas, say lmas ve ölçülmesi mutat olmayan mallar n de eri tahminen tespit olunur. Bilanço, envanterde gösterilen k ymetlerin parasal de erleriyle tasnifli ve karfl l kl olarak tertiplenmifl hülasas d r (VUK md. 186, 192). Ferdi iflletmelerde k smen kullan lan fabrika, atölye, ambar, dükkan, ma aza ve arazi envantere tamam üzerinden geçirilir. K s m k s m kullan labilen gayrimenkullerin yar dan fazlas n n iflletmede kullan lmas halinde de bu k ymetler tam olarak envantere al n r (VUK Md. 187). Envanter esas itibariyle y ll k olarak ç kart l r ve envanter defterine kaydolunur. Ancak büyük ma azalar ve eczaneler fiili envanterlerini üç y lda bir ç kartabilirler. Fiili envanter yap lmad dönemlerde de erleme kaydi envanter üzerinden yap l r. Di er taraftan ifllerinde genifl ölçüde ve çeflitli mal kullanan büyük müesseseler envanterlerini listeler halinde ç kartabilirler. Ancak bu listelerin; sayfa numaras ile s ralanmas, tarihin belirtilmesi, iflletme yetkililerince imzalanmas ve envanter defteri gibi saklanmas gerekmektedir (VUK md. 185, 188). Amortismana tabi k ymetlerin ayr olarak envantere al nmas gerekmektedir. Ayr envantere al nmak, envanter defteri veya listesinin ayr bir yerinde gösterilmesi fleklinde olabilece i gibi, ayr amortisman defteri tutulmas fleklinde de olabilir. Envanter kay tlar nda bu iktisadi k ymetler için y llar itibariyle ayr lan amortismanlar ayr olarak gösterilmelidir (VUK md. 189). De erleme, belirli bir iktisadi k ymetin belli bir zamandaki k ymetinin belli bir para cinsinden ifade edilmesi ifllemidir. Ekonomik ve sosyolojik olarak de er biçme ifllemine etki eden birçok unsur vard r. Bu nedenle genel kabul görmüfl anlay fla göre de erleme ifllemi özünde bir nevi subjektiflik içerir.... flletme ile ilgili farkl kesimlerin iflletme varl klar n de- erlemeleri amaçlar na göre birbirinden farkl olabilecektir. Bu nedenle iflletme yönetimi de erleme ifllemini yaparken; farkl gruplar n gaye ve hedeflerini iflletme hedefleri ile birlefltirerek mümkün oldu unca tarafs z davranmal d r. Yukar da yer alan tan mdan da anlafl laca üzere de- erleme iki aflamal bir ifllemdir. Birinci aflama de erlemeye konu iktisadi k ymetin miktar n n tespit edilmesidir (envanter ç kart lmas ). kinci aflama ise miktar tespit edilen söz konusu k ymetin de erleme günü itibariyle belli bir para cinsinden de erinin bulunmas ifllemidir. De erlemede öncelikle kanunla belirlenmifl de- erleme yöntemleri ve ölçüleri kullan lacakt r. Belirlenmifl bir ölçü ve yöntem yoksa yukar da belirtildi i üzere iflletme yönetimince objektif kriterler kullan lmal d r. Kaynak: Sema Küçük, De erleme ve Dönemsonu fllemleri, Yaklafl m Dergisi Yay nlar, 19/217, Ocak-2011.