KNC DÜNYA HARB ÖNCES TÜRK-NGLZ-FRANSIZ ORTAK DEKLARASYONU TURKISH-ENGLISH-FRENCH JOINT DECLARATION ON THE EVE OF THE SECOND WORLD WAR Figen ATABEY

KNC DÜNYA HARB ÖNCES TÜRK-NGLZ-FRANSIZ ORTAK DEKLARASYONU TURKISH-ENGLISH-FRENCH JOINT DECLARATION ON THE EVE OF THE SECOND WORLD WAR Figen ATABEY Öz Almanya nın Mart 1939 da Çekoslovakya yı igali, ardından talya nın Nisan 1939 ayında Arnavutluk u igali, ngiltere ve Fransa yı bir takım karı tedbirler almaya itmitir. Bu igaller Türkiye de de büyük kaygı ve endie yaratmıtır. ngiltere ve Fransa, Yunanistan ve Romanya nın yanı sıra,13 Nisan 1939 da Türkiye ye de Akdeniz de bir saldırıya karı garanti vermek istemilerdir. Ancak Türkiye, bu ibirliinin bir ittifak çerçevesinde gerçekletirilmesini teklif etmitir. Bunun üzerine Türkiye ile ngiltere arasında 12 Mayıs 1939 tarihinde ortak bir deklarasyon imzalanmıtır. Türkiye ve ngiltere yayınladıkları ortak deklarasyon ile savaın Akdeniz bölgesine yayılması hâlinde taraflar arasında karılıklı yardım ve i birlii konularında kalıcı bir antlama imzalanıncaya dein anlatıklarını ilan etmilerdir. ki hükümet aynı zamanda Balkanlarda güvenliin salanması gereini de kabul etmilerdir. Fransa ile de Hatay sorununun çözümü üzerine 23 Haziran 1939'da mahiyetleri itibariyle aynı olan bir deklarasyon imzalanmıtır. Bahse konu deklarasyonlar ile Türkiye, yaklaan kinci Dünya Harbi ndeki politikasını belirlemi ve19 Ekim 1939 tarihinde imzalanacak olan Üçlü ttifak Antlaması ile anti-revizyonist devletlerle ibirlii içinde bulunacaını en baından ilan etmitir. Anahtar Kelimeler:Türk-ngiliz-Fransız Ortak Deklarasyonları, Karılıklı Yardım Antlaması, 1939 Türk-ngiliz-Fransız ttifakı, kinci Dünya Savaı, Mihver Devletleri. Abstract Germanian occupation of Czechoslovakiain March 1939 and then the Italian occupation of Albania in April 1939 led Britain and France to take counter-measures. These occupations had also created a great worry and anxiety in Turkey. Britain and France had given guarantee to Greece, Romania and Turkey against attack in the Mediterranean on 13 April 1939; however, Turkey proposed that this collaboration should take the form of an alliance. The meetings between Britain, France and Turkey ended with the Turco-British and Turco-French Declarations of 12 May 1939 and 23 June 1939 respectively. The Anglo-Turkish Declaration was made on May 12, 1939. With this declaration Turkey and England declared that the two countries provides mutual assistance in the event of an act of aggression leading to war in the Mediterranean area. These governments also recognized that it is necessary to ensure the establishment of security in the Balkans. The Franco-Turkish Declaration identical with the Anglo-Turkish Declaration was signed on 23 June 1939, after the settlement of Hatay guestion. After the declarations of 1939 s between Turkey, England and France, Turkey took a bolder step on October 19th of the same year by signing a long term security pact with Britain and France. These declarations defined categorically what would be the policy of Turkey in the Second World War. Keywords:Turkish-English-French Joint Declarations, Treaty of Mutual Assistance, 1939 Turkish-English-French Alliance, The Second World War, Axis Powers. Yrd. Doç.Dr. Figen ATABEY, Arı brahim Çeçen Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

297 Giri Atatürk dönemi Türkiye Cumhuriyeti nin dı politikası her eyden önce ülkenin egemenliinin sarsılmaması ve millî çıkarlarının korunması temeline göre düzenlenmitir. Böyle bir politikanın ııı altında yürütülmesi öngörülen diplomasi, iyi komuluk ilikilerini gelitirmeyi ve bu amaçla dünya politikasında aırlıı olan bazı ülkelerle ibirlii yapmayı gerektirmitir. Lozan Barı Antlaması nın imzalanmasından sonra Türkiye ile ngiltere arasında en önemli sorun Musul konusunda yaanmıtır. Bu sorunun 1926 yılında kesin bir ekilde çözümlenmesinden sonra iki devlet arasındaki ilikiler, dostane olmamakla birlikte, normal bir seyirde takip etmitir. 1934 yılından sonra Akdeniz deki talyan tehlikesi, Yunanistan ile Türkiye arasındaki soukluu sona erdirmi, 1934 te Romanya, Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasında Balkan Paktı imzalanmıtır. Türkiye, özellikle talya nın genileme çabalarının açıa vurulduu 1934 yılından sonra, Sovyetler Birlii ile dostluk ve dayanımasını sürdürürken, ngiltere ve Fransa yı izleyerek, Milletler Cemiyeti çerçevesinde alınan yaptırım kararlarına katılmı, ayrıca bu yaptırımlar yüzünden talya nın bir saldırısına karı ngiltere ile geçici bir ittifak anlaması imzalamıtır (Armaolu, 2005: 354). 1936 yılının Haziran ayında toplanan Montreux Konferansı'nda Türk-ngiliz yakınlaması belirgin bir ekilde ortaya çıkmıtır. talya nın Habeistan a saldırması üzerine Türkiye,20 Temmuz 1936 tarihinde imzalanan Montreux Boazlar Sözlemesi ile stanbul ve Çanakkale Boazlarını silahlandırarak, bu çok önemli deniz geçitlerinin denetimine sahip olmutur. Bir taraftan talya nın Akdeniz de güçlenmesini istemeyen Fransa ve ngiltere, dier taraftan Karadeniz i kapalı bir deniz durumuna dönütürmek isteyen Sovyet Rusya, Türkiye nin Montreux deki isteklerine zorluk çıkarmamılardır (Gönlübol-Sar, 1969: 128). 1938 yılından itibaren talya'nın Balkanlara yönelik saldırgan hareketi ve Almanya'nın giderek Balkanlara yönelmesi, Türkiye'yi batılı ülkeler ile ortak hareket etmeye ve mümkünse bir ittifak antlaması imzalamaya doru yönlendirmitir.avrupa güç dengesinin kesin sınırlarla bozulduu, ikinci bir büyük savaa hızla gidilmeye balanan 1939 yılı baından itibaren Türkiye, diplomatik tavrını ve yönünü iyice belirginletirmeye balamıtır. Saldırgan ve yayılmacı bir politikayı daha 1938 yılından itibaren yürürlüe koyan Mihver blou ülkeleri olarak adlandırılan Almanya ve talya nın Balkanlara yönelik hareketlerini geniletmesi, Türkiye'yi bu bloa karı önlemler almaya sevk etmitir (Özgüldür, 1999:83).Bu çerçevede 13 Nisan 1939'da balayan Türk-ngiliz görümeleri,12 Mayıs 1939'da Ankara'da Deklarasyon (Declaration Commune) adıyla anılan bir ön anlama niteliindeki sözlemenin imzalanmasıyla sona ermitir(soysal, 2000: 591). 1. Deklarasyon Öncesi Türk-ngiliz-Fransız Görümeleri 1930 lu yıllarda Türk-ngiliz ilikileri devamlı bir gelime gösterdii hâlde iki devlet arasındaki iyi ilikiler somut bir formüle balanmamı, bir dostluk ya da tarafsızlık antlaması imzalanmamıtır. 1937 yılında bir ittifak antlaması akdi için Türkiye tarafından yapılan teklif böyle bir antlamanın yapılmasına durumun müsait olmadıı gerekçesi ile talya ve Almanya ya karı yatıtırma politikası izleyen ngiliz Chamberlain Hükümeti nce reddedilmitir. 1938 Eylül ayında Fransa ile balayan görümelerde Türkiye, yapılacak antlamaya, Fransa ile birlikte ngiltere nin de katılmasını ve bu arada Hatay uyumazlıına son verilmesini talep etmitir. ngiltere, o sırada yatıtırma siyaseti izlediinden ve Mihver Devletleri ile ilikisini bozmak istemediinden bu talebe olumlu yanıt vermemitir (Oran,2001: 274).Ancak Almanya nın 15 Mart 1939 da Çekoslovakya yı igalinin ardından7 Nisan 1939 tarihinde talya nın Arnavutluk u igali, artık Avrupa da genel bir savaın kaçınılmaz olduunu göstermitir. talya nın Türkiye nin güvenlik bölgesi sayılan Arnavutluk u igal etmesi, Türkiye yi de bir takım ittifak arayılarına itmitir.ngiltere, kendi çıkarlarının tehlikeye girdiini sezinleyince 1939 yılı Mart ayından itibaren Türk-ngiliz ittifakını gerçekletirebilmek için büyük bir çaba sarf etmeye balamıtır. Mihver Devletlerinin bu birbirini izleyen saldırıları karısında Fransa ve ngiltere, Sovyetler Birlii ile birlikte, Mihverin yeni saldırılarına karı çare ararken, ngiltere, yatıtırma siyasetini bir kenara bırakarak, 31 Mart 1939 da Polonya ya tek yanlı güvence vermitir.sovyetler Birlii, Almanya yı Çekoslovakya yı igali sebebiyle19 Mart 1939 da protesto etmi, Londra ve Paris ile görümelere geçerek, 21 Mart ta ngiltere, Fransa vepolonya, ile birlikte, bir savunma cephesi

kurulması önerisinde bulunmutur (NA, FO 371 23297, C3694/3356/18). ngiliz ve Fransız Hükümetleri, 13 Nisan 1939 da Yunanistan ve Romanya ya tek yanlı güvence (garanti) verdiklerini resmen açıklamılardır. Daha sonra bu güvenceye Türkiye nin de katılmasını istemilerdir(documents on British Foreign Policy,1956: 179-181). Böylece,13 Nisan 1939 tarihinde balayan Türk-ngiliz görümeleri, Fransa nın da bunu desteklemesiyle bir ay kadar sürmütür. ngiltere Dıileri Bakanı Halifax tarafından 12 Nisan 1939 dangiltere nin Ankara Büyükelçisi Knatchbull-Hugessen e gönderilen tasarı metni, 13 Nisan 1939 da bir muhtıra ile Dıileri Bakanı ükrü Saraçolu na iletilmitir. ngiliz Hükümeti,bahse konu yazı ile Mihver Devletlerinin Avrupa yı egemenlii altına almak istediini belirterek, bir ittifak önerisinde bulunmutur(na, FO 371 23297, E 2467/297/44). Bahse konu metinde, ngiltere nin Akdeniz bölgesinde talya nın dorudan ya da dolaylı bir tehdidine karı Türkiye ye yardıma kararlı olduu, buna karı Türkiye nin de bir talyan-ngiliz Savaı nda onun yardımına gelmesi gerektii, bu temel üzerine karılıklı yükümlülüklerin görüülebilecei, dier taraftan bir Alman saldırısına karı ngiltere ve Fransa nın, Polonya ile birlikte, Romanya ya bir güvence vermeyi düündükleri, Türkiye nin de bu güvenceye katılmak isteyip istemedii, ayrıca Bulgaristan ın hiç deilse tarafsızlıını salamak konusunda Türkiye nin ne düündüünün örenilmek istendii, belirtilmitir. Türk Hükümeti tarafından 15 Nisan 1939 da ngiltere Büyükelçiliine gönderilen iki sayfalık yanıtta ise; Mihver Devletleri nin Avrupa yı egemenlikleri altına almak istedikleri, talya nın Akdeniz e egemen olması olasılıının ngiltere gibi Türkiye yi de tehdit ettii, bu durumda iki ülkenin çıkarlarının birbirine kout olduu belirtilmitir(soysal,1982: 374-375). Türkiye, bahse konu yazıda; Mihver Devletleri, Akdeniz de veya Balkanlarda saldırıya geçmedikçe Türkiye nin tarafsız kalması, Boazların savunulması için ngiltere nin yardım etmesi,sovyetler Birlii ile ibirliinin salanması, Bulgaristan ile Romanya yı uzlatırma teebbüsüne ngiltere nin yardım etmesi, görümelerin gizli tutulması, gibi taleplerde bulunmutur (Gürün,1991: 177). Mihver Devletlerinin sert tepkisini üzerine çekmek istemeyen Türkiye, ngiltere nin garantisini kabul etmekle beraber, bunun tek taraflı deil, iki taraflı yani karılıklı olmasını talep etmitir.bir baka deyile Türkiye, ngiltere nin nasıl bir yardımda bulunabilecei hakkında açık taahhütlere sahip olmak istemitir (Documents on British Foreign Policy, 1956:355).Türkiye nin bu talebi 298 ngiltere tarafından da benimsenmi ve iki taraf arasında görümeler balamıtır. 2. Türk-ngiliz Deklarasyonuna Giden Yol Türkiye, karılıklı görümeler sürecinde savaın Akdeniz'e ve Balkanlara yayılması olasılıı üzerinde durmu ve bu durumda ngiltere ile Türkiye'nin ibirlii içerisinde olmasını salayacak bir anlama önerisini ngiliz Hükümetine sunmutur. Yine Türkiye nin istei üzerinde Türk-ngiliz görümeleri tam bir gizlilik içinde yürütülmütür(soysal,1982: 376). Türk-ngiliz görümeleri devam ederken Almanya da Ankara Büyükelçiliine eski babakanlarından Franz vonpapen i atamıtır. Alman Büyükelçisi Papen, Türkiye yi Alman dı politikasına mümkün olduu kadar yakın tutmak ya da en azından büyük bir savata Türkiye nin tarafsızlıını salamak ve böylece ngiltere ile görümelerin bir ittifak ile sonuçlanmasına engel olmak amacı ile 27 Nisan 1939 tarihinde Ankara ya gelmitir (Burçak, 1946: 75). Cumhurbakanı smet nönü ve Dıileri Bakanı ükrü Saraçolu tarafından Alman Büyükelçisi Papenile yapılan görümelerde, talya nın Arnavutluk u igal etmesinin ve Oniki Ada da tahkimat yapmasının Türkiye de uyandırdıı endieler kendisine açıkça ifade edilmitir (Burçak, 1946:75). Bir ay kadar süren Türk-ngiliz görümeleri Ankara da Dıileri Bakanı ükrü Saraçolu ile ngiltere nin Ankara Büyükelçisi Knatchbull- Hugessen arasında gerçekletirilmitir. Gelimelerden Türkiye nin Londra Büyükelçisi Tevfik Rütü Aras a da bilgi verilmitir(bca, Fon No:30 10 00, Kutu No:243, Dosya No: 642, Sıra No:25). Fransa nın Ankara Büyükelçisi Massigli ise Londra ile Paris arasındaki görümeleri yakından takip ederek, hemen her nokta üzerinde Fransa nın onayını bildirmitir(güçlü, 2001: 17-18).Bunun üzerine 10 Mayıs 1939 da ngiliz ve Fransız Büyükelçileri, Saraçolu nu birlikte ziyaret edip, durumu görümülerdir. Saraçolu öneriyi ilke olarak iyi karılamı, ancak Hatay ın gelecei (Türkiye ye balanması) üzerinde kesin bir karara ulaılmadan Fransa ile bir ittifaka girmenin mümkün olmadıını, deklarasyonların ikili olarak ayrı ayrı ve zamanı gelince imzalanabileceini ifade etmitir. 3.Türk-Sovyet Görümeleri Türk-ngiliz görümeleri devam ederken, Sovyet Dıileri Bakan Yardımcısı Potemkin, 28 Nisan 1939 da Ankara ya gelmi ve Türk Hükümeti ile 5 Mayıs 1939 a kadar süren görümelerde

bulunmutur. Türk Hükümeti tarafından Potemkin in Ankara ya gelii iyi karılanmı ve Türk Sovyet dostluunun bütün samimiyeti ile devam ettii ifade edilmitir. Türk Hükümeti,13 Nisan 1939 tarihinden itibaren ngiltere ve Fransa ile gerçekletirilen görümelerden, Sovyetler Birlii ne düzenli olarak bilgi vermitir (Soysal, 1982: 387).1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktı nın 1929'da imzalanan Uzatma Protokolü ile iki devletin birbirinin haberi ve onayı olmadan baka devletlerle siyasal baıtlar yapmamaları ilkesini benimsenmitir. ngiliz Hükümeti ile 13 Nisan 1939 da gerçekletirilen ilk görü alıverii üzerine Saracolu, aynı gün Moskova Büyükelçiliine bu durumu bildirmitir. Saracolu15 Nisan 1939 da ngiliz Büyükelçisine verdii metinde, Sovyetler Birliinin ibirliini salama zorunluluunu belirtmi, ayrıca bir Türk-ngiliz antlaması konusunda karara varılabilmek için Sovyetlerin takınacaı tutumu bilmek gerektiini, vurgulamıtır. 25 Nisan 1939 tarihli mektubunda ise Saracolu, Türk-ngiliz Antlamasına kout bir ngiliz-sovyet Antlaması gerektiini bildirmitir. Saracolu, 26 Nisan 1939 da ngiliz Büyükelçisine, Türkiye nin Sovyetler ile yapmayı düündüü antlamanın Türk-ngiliz Antlaması gibi geni kapsamlı bir antlama deil, yalnız Balkanlar ve Karadeniz bölgesini kapsayacak yani Sovyetler Birliinin Polonya ve Baltık sınırlarını kapsam dıı bırakacak biçimde olmasını istediini ifade etmitir. Batıda Almanya, douda Japonya nın tehditlerinden çekinen Sovyet Rusya, güvenliini ve statüsünün devamını salayabilmek için bir taraftan ngiltere-fransa ile dier taraftan Türkiye görümelerini sürdürmütür. Türk-ngiliz görümeleri devam ederken, Ankara da gelimeleri yakından takip eden Sovyet Dıileri Bakanı Yardımcısı Potemkin, Sovyetlerin batan beri kolektif güvenlik taraftarı olup, bunu ngiltere, Fransa ve Türkiye ile beraber yapmak istediklerini, belirtmitir (Gürün, 1991:187). Kısaca Potemkin, Ankara da sürdürdüü resmi temaslarda muhtemel bir Türk-ngiliz-Fransız-Sovyetler Birlii ittifakını kurmak istediklerini hükümet yetkililerine bildirmitir.bu dönemde görümeler devam ederken, her üç devlet, aynı zamanda Sovyetler ile ayrı ayrı karılıklı yardım antlamaları imzalama çabasına girmilerdir. Ancak Sovyet Rusya, askerlerini Polonya topraklarından geçirme konusunda ngiltere ve Fransa dan bekledii destei göremeyince, batılı devletlere olan güvenini kaybetmi ve bu 299 durum Sovyet Rusya yı tamamen Almanya ya döndürmütür. Bu nedenle Alman-Sovyet görümeleri hızla ilerlemi ve 23 Austos 1939 da beklenmedik bir ekilde Moskova da Sovyet-Alman Saldırmazlık Paktı imzalanmıtır. Türkiye, ngiltere ve Fransa nın bütün ümitleri 21 Austos 1939 da imzalanan Alman-Sovyet Paktı ile yıkılmıtır. Hiç beklenmedik bu gelime, bu üç devletin bütün hesaplarını alt üst etmitir. (Erkin,1968: 126). 4. Türk-ngiliz Ortak Deklarasyonunun mzalanması Ankara'da 12 Mayıs 1939'da imzalanan Türk- ngiliz Ortak Deklarasyonu (Declaration Commune), Babakan Dr. Refik Saydam tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi nde, ngiltere Babakanı Neville Chamberlain tarafından da ngiltere parlamentosunda aynı zamanda ilan edilmitir (Jivkova,1978: 220). Türkiye ve ngiltere yayınladıkları ortak deklarasyon ile, uzun süreli bir karılıklı yardım antlaması imzalanıncaya kadar bir saldırı hâlinde karılıklı yardım ve i birlii konularında anlatıklarını beyan etmilerdir. (TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: IV, C.3, 12.5.1939, s.67-68; Düstur, Tertip III, C.20, s.631; NA,FO 371/23743/R-4035) Yedi Maddeden oluan deklarasyonun metni aaıda verildii gibidir; 1.Türkiye ve Büyük Britanya Hükümetleri, aralarında sıkı istiarelerde bulunmulardır. Aralarında geçen ve bugün de sürdürülmekte olan görümeler, her zamanki görü birliini ortaya koymutur. 2. ki Devletin, kendi ulusal güvenlikleri yararına olarak, karılıklı yükümleri içerecek uzun süreli kesin bir anlama imzalamaları kararlatırılmıtır. 3. Bu kesin anlamanın yapılmasına dein, Türkiye Hükûmeti ve Büyük Britanya Hükûmeti, ortaya çıkacak bir saldırı eyleminin Akdeniz bölgesinde bir savaa neden olması durumunda fiili olarak ibirlii yapmaya ve birbirlerine ellerinden gelen tüm yardım ve kolaylıı (aide et assistance) göstermeye hazır bulunduklarını açıklamılardır. 4. Gerek bu deklarasyon ve gerekse öngörülen kalıcı antlama hiçbir ülkeye karı yöneltilmi olmayıp, ancak gerektiinde Türkiye'ye ve Büyük Britanya'ya karılıklı bir yardım ve destek salamayı amaçlamaktadır. 5.Kesin antlamanın yapılmasından önce, karılıklı yükümlerin ilerlik kazanmasını gerektirecek koulların daha açık biçimde belirlenmesi ve kimi sorunların daha

derin bir inceleme gerektirdii her iki hükümetçe kabul edilmitir. Bu inceleme u sırada sürdürülmektedir. 6. ki Hükümet Balkanlarda güvenliin kurulmasını salamak gereini de kabul ederler ve bu amaca en kısa zamanda ulamak üzere görüme içinde bulunmaktadırlar. 7. urası da kararlatırılmıtır ki, yukarıda açıklanan hükümler, iki hükümetten herhangi birinin, barıın güçlendirilmesindeki genel yararın gerei olarak, baka ülkelerle antlamalar yapmasını engellemez. Bahse konu deklarasyon ile taraflar, ilk olarak, gerçekleebilecek bir saldırı eyleminin Akdeniz bölgesinde bir savaa neden olması durumunda birbirleriyle ibirlii yapmaya ve ellerinden gelen tüm yardım ve destei birbirlerine göstermeye hazır bulunduklarını açıklamılardır. kinci olarak, iki hükümet Balkanlarda güvenliin salanmasının gereini kabul etmi olmakla birlikte bu hususta henüz bir karara varılmamıtır. Bu hususun görüme safhasında olduu, kesin antlamanın imzalanmasından önce yapılacak görümeler sonucu karara varılacaı belirtilmitir. Görümeler sırasında ngiltere,3.maddenin Akdeniz den baka Balkanları da kapsamasını istemi, ancak Türkiye bunu Sovyet Rusya ve Bulgaristan sebebiyle kabul etmemitir. Onun için Deklarasyonun 6.maddesinde Balkanların güvenlii için de iki hükümetin görümelere devam edecei bildirilmitir. ngiltere,verdii garanti sebebiyle Romanya nın yardımına gitmek zorunda kalırsa,bunu ancak Boazlar yoluyla yapabileceinden Balkanlar konusuna fazlasıyla önem vermitir. Ancak, Montreux Sözlemesine göre Türkiye nin savaan bir taraf olarak ngiltere ye Boazları açabilmesi için kendisinin de savaa katılmı olması gerektiinden Türkiye, bir Sovyet saldırısına karı Romanya ya garanti vermeye cesaret edememitir(soysal,1982: 370-372). Bahse konu deklarasyonda iki husus dikkati çekmitir. Bunlardan birincisi her iki hükümetin uzun süreli bir antlama akdetme kararlarını açıklamasıdır. Dier husus ise,deklarasyonun hiçbir ülkeye karı olmadıını belirtmesidir.bu suretle Atatürk döneminden beri sistemli bir ekilde gelien Türk-ngiliz dostluu nihai ittifaka giden kesin bir yol almıtır(erkin, 1968:126).Netice olarak 12 Mayıs 1939 tarihli deklarasyon ile yapılacak kesin antlamaya dein, yalnız Akdeniz Bölgesinde bir saldırı-ki talya nın olası bir saldırısı söz konusu idi-karısında karılıklı yardım öngörülmü (Mad.2), Balkanların güvenlii konusunda ise bahse konu devletlerin henüz görüme içinde bulundukları belirtilmitir (Mad.6) (Soysal, 2000:594). 300 Babakan Dr. Refik Saydam, Türkiye Büyük Millet Meclisi (T.B.M.M.) nde yaptıı konumasında bahse konu deklarasyonun önemini öyle vurgulamıtır (TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: IV, C.3, 12.5.1939, s.68-69; Ayın Tarihi, Mayıs 1939:232); Ülkemizi, gelecein tehlikeli olgularından olanaklı ölçüde uzak tutmak, Avrupa da ve tüm dünyada ba gösteren karııklıklar önünde barıçı tutumumuzun içten bir göstergesi olan tarafsızlıı korumak, Cumhuriyet Hükümeti nin güttüü siyasetin temeli idi. Ancak, olayların Balkan yarımadasına geçmesi ve Akdeniz güvenliinin ulusal yaamımızda kendisini yeniden duyurması anından balayarak, Hükümetimiz ciddi bir güvenlik sorunu karısında kalmı ve bu güvenlii tehlikeli rastlantılara bırakmaksızın, ilgisiz ve tarafsız bir durumda bulunmanın olanaksız olduu kanısına varmıtır. Hükümetimiz ile ngiltere Hükümeti arasında görümeler balamı, barı ve güvenlik için birleen görülerimiz iki ülkenin gelecei bakımından daha temelli ve daha sürekli bir ibirliinin gereine inancı ortaya koymakta gecikmemitir. Bunun içindir ki; amacımızı anlatırken barı ve güvenlik sözcüklerini kullandım. Babakan Dr. Refik Saydam açıklamasında Fransa ile de aynı içerikte bir deklarasyonun imzalanması amacıyla görümeler yapıldıını ve Sovyetler Birlii ile de görümelerin devam ettiine dikkati çekmitir (TBMM Zabıt Ceridesi, 12.5.1939, s.69).bu suretle 19 Ekim 1939 tarihinde imzalanacak olan Türk-ngiliz-Fransız ttifak Antlamasının önemli ikinci aaması da sonuçlandırılmıtır. Aynı mahiyetteki bu deklarasyonlarda yapılacak kesin antlamaya dein, Akdeniz Bölgesi nde bir saldırı-ki talya'nın olası bir saldırısı söz konusu idikarısında karılıklı yardım öngörülmütür. Deklarasyonun açıklanmasından sonra ngiliz yetkililer ile yapılan görümeler daha çok bunun bir ittifak antlamasına dönümesi ve Türkiye'ye yapılacak iktisadî ve askerî yardım konusunda younlamıtır. Bu konuda Genelkurmay Bakanı Fevzi Çakmak ile ngiliz yetkililer arasında Ankara'da görümeler sürerken, General Kazım Orbay da Londra'da silah alımı konusunda görümelerini sürdürmütür. Fransa'nın Orta Dou'daki ordularının komutanı General Weygand, bu konu ile ilgili temaslarda bulunmak üzere Ankara'ya gelmitir. Türkiye Avrupa'da savaın giderek yaklatıı bu dönemde malî yardımının önemini, Alman iktisadi

301 üstünlüünden kurtulmanın bir gerei olarak kabul etmitir (Jivkova, age, s.220).bu kapsamda Türkiye, malî ve askerî yardımı yapılacak olan uzun süreli ve kalıcı antlamaya bir kout olarak ileri sürmütür. Türk-ngiliz deklarasyonunun imzalanması Türk basınında da büyük heyecan ve coku ile karılanmıtır. 13 Mayıs 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi,Türk- ngiliz Ortak Deklarasyonu ile ilgili olarak u açıklamayı yapmıtır(ayın Tarihi, Mayıs 1939:235-236); Dün Bavekil Refik Saydam ın Meclis te verdii beyanatından örendiimiz Türk-ngiliz antlamasını, son haftaların en mühim siyasi hadisesi olarak telakki etmekle hata ilemi olmayız. Bu antlama ile Türkiye Cumhuriyeti, imdiye kadar takip etmeye çalıtıı kesin tarafsızlık politikasını bırakmı ve demokrasiler cephesine katılmı bulunuyor.kurulduu günden itibaren kendi emniyetinden sonra dünya emniyeti urunda çalımayı hedef tutan Türkiye Cumhuriyeti, iki diktatörlük tarafından son aylar zarfında Balkan komularımıza yapılan muameleler üzerine, haklı olarak, dünya emniyeti ile beraber kendi emniyetini de tehlike de görmü ve icap eden tedbirleri almak için daha fazla gecikmeyi uygun bulmamıtır. Bu antlama herhangi bir devlete zarar verecek taarruzi bir mahiyet taımamaktadır. Dün, Büyük Millet Meclisi nde Bavekil Refik Saydam tarafından ilan edilen yeni antlama, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulduu günden beri takip ettii Yurda Sulh, Cihanda Sulh politikasındaki samimilii gösteren canlı bir vesikadır. ngiltere Babakanı Chamberlain, deklarasyonun imzalanması dolayısıyla ngiliz Parlamentosunda u açıklamayı yapmıtır; "Kesin anlamanın imzalanmasını beklemekte olan ngiliz ve Türk Hükûmetleri, Akdeniz bölgesinde savaa yol açabilecek bir saldırı hâlinde, etkin bir ibirlii yapmaya hazır olduklarını ve birbirlerine fiili olarak yardımda bulunacaklarını beyan etmilerdir". ngiliz-türk deklarasyonunun imzalanması Londra'da da büyük bir memnuniyetle karılanmıtır. ngiltere ile Türkiye arasında imzalanan deklarasyon, bütün ngiliz yetkilileri ve ngiliz basını tarafından Batı devletlerinin büyük bir baarısı olarak nitelendirilmitir(daily Sketch, June 9, 1939). ngiliz basını genel olarak, bahse konu antlama ile ngiltere nin, Orta Dou'da Almanya ve talya'ya karı önemli bir müttefik kazandıı görüünü taımıtır. Yine ngiliz basını, bahse konu deklarasyon ile ngiltere nin Türkiye'yi, Batı demokrasilerine çekmek suretiyle Avrupa'da, Yakın ve Orta Dou'da sarsılan stratejik ve politik mevzilerini güçlendirme fırsatını bulduunu yazmıtır (New Chronicle, May 15, 1939; Times May 13, 1939). Daily Telegraph&Morning Post gazetesi de, 18 Mayıs 1939 tarihli haberinde, ngiltere nin Türkiye gibi çok büyük stratejik ve jeopolitik öneme sahip bir müttefik kazandıını, herhangi bir sava durumunda ngiliz gemileri için Boazlardan serbestçe geçmenin temin edildii, bilgisine yer vermitir (Daily Telegraph&Morning Post, 18 Mayıs 1939). 5. Türk-ngiliz Ortak Deklarasyonuna Tepkiler a.mihver Devletlerinin Tepkisi Türk-ngiliz ve Türk-Fransız deklarasyonlarının imzalanması, üphesiz Almanya ve talya da olumsuz karılanmıtır.bahse konu deklarasyonlar, Almanya yı telalandırmı ve buna engel olmak için Almanya, Türkiye üzerinde tehditte bile bulunmutur (Armaolu, 2005: 356). Jeopolitik konumu nedeniyle Türkiye nin beklenen savataki önemini bilen Alman Hükümeti, Türkiye yi yaklaan savata hiç deilse tarafsız tutmak endiesini taımıtır. Türk dı ticaretinin yaklaık yarısı Almanya ile yapıldıından Almanya nın elindeki en büyük koz Türkiye ile yaptıı ticari ilikiler olmutur. Türk-ngiliz yakınlamasından rahatsız olan Alman Hükümeti, Almanya'nın Türkiye'ye ihracatı keseceini,her türlü ekonomik ve kültürel ibirliine son vereceini söyleyerek, Türkiye ye psikolojik baskıda bulunmutur (Jivkova,1978: 228). Alman Büyükelçisi Franz vonpapen, tüm çabasını bu ara antlamanın(deklarasyonun) kesin antlamaya dönümesini önlemek, ya da böyle bir antlamanın koullarını Almanya için daha az zararlı kılmak üzerine harcamıtır (Soysal,1982: 389).Ancak Alman büyükelçisi Papen, Türkiye nin batılılara balanmasını önleme görevinde baarı kazanamamıtır. Bahse konu deklarasyonun imzalanması, Alman basınında da sert bir tepkiye ve saldırılara yol açmıtır. Alman Dıileri Bakanı Joachim von Ribbentrop, Türkiye ile dostça ilikiler kurmak için elinden gelen her eyi yaptıını, fakat Türkiye nin buna ramen Almanya yı çemberleyen pakta ilk katılan devletlerden biri olduunu ve hatta pakttan Alman Hükümetini haberdar etme gereini bile duymamı olduunu ifade etmitir. Deklarasyon imzalandıktan sonra da Almanya ısrarla Türkiye nin tarafsızlıının salanması için Sovyet Hükümetine baskı kurmutur (Esmer-Oral, 1987:141). Mihver devletlerinden talya nın tepkisi ise çok daha sert olmutur(na,fo 371 23743, R 4101/661/67). talyan Hükümeti, Türkiye nin

kararlı tutumu karısında Ankara ya bir baskı yapmaktan ziyade, daha çok ngiltere yi sıkıtırmaya çalımıtır(soysal,1982:391).nitekim Mayıs ayı sonlarında Mussolini, Roma daki ngiliz Büyükelçisi SirPercy Lorraine aracılıı ile Türk-ngiliz Deklarasyonu konusunda aydınlatılmasını istemitir. ngiliz yetkilileri, 9 Haziran 1939 da talya Dıileri Bakanı Kont Ciano ya bilgi vererek, deklarasyonun Balkanlarda Balkan Paktı gibi güven ortamına yardımcı olacaını ve Türkiye nin Akdeniz de güvenliini artıracaını belirtmi, Ciano ise deklarasyonu, Mihver Devletleri için dümanca bulduunu bildirmitir. Dier taraftan talya, Yugoslav Hükümetine, Balkan Paktı ndan çekilmeniz zamanı geldi, diyerek kıkırtmada bile bulunmutur.on iki ada açısından da Türk- ngiliz yakınlaması, talya yı endielendirmitir.talya, Türk-ngiliz ittifakını kuatma politikası (encirclement policy) olarak adlandırmıtır (Ataöv,1965:27). b.balkan Devletlerinin Tepkileri Balkan Devletlerine gelince Türk Hükümeti, Türk-ngiliz görümeleri ve hazırlanan deklarasyon üzerinde Balkan Paktı üyeleri Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya ya arkasından da Bulgaristan ve Sadâbat Paktı Devletlerine (Irak, ran, Afganistan) bilgi vermitir. Bulgaristan, Türk-ngiliz Deklarasyonu ndan kukusuz tedirgin olmutur.çünkü, Romanya da Güney Dobruca ve Yunanistan da Ege kıyıları üzerindeki emellerinden vazgeçmemi olan Bulgarlar, Balkanlarda anti-revizyonist devletlerin güçlenmesinden rahatsız duymutur. Deklarasyondan en çok memnuniyet duyan Balkan devleti,romanya olmutur.çünkü Balkanlar dıından saldırıya geçildii takdirde ngiltere ve Fransa nın verdikleri güvencenin gerçek bir anlamının olması yardımın Boazlardan geçmesine balı olmu, Türkiye nin bunu kabul etmesi beklenmitir. Bir Bulgar saldırısına karı ise Türkiye nin, Balkan Paktı çerçevesinde, zaten bir yükümlülüü bulunmutur. Yine de Romanya Alman ve talyan korkusundan deklarasyonun Balkanlarla ilgili Altıncı paragrafına karı olmutur. Türkiye, Romanya'nın bu tavrına cevaben; deklarasyonda ifade edilen Balkanlarda dayanımayı artırma isteinin, Balkan ülkelerinden hiç birinin baımsızlıını zedelemeyeceini ve Balkan Antantının ruhuna ters dümeyeceini,belirtmitir. Türk Hükümeti, bu maddenin, antant yararına ve bunun güçlendirilmesine katkıda bulunacaı için üstlendiini vurgulamıtır (Jivkova, age, 225). 302 Yunanistan da talya dan (Arnavutluk üzerinden) ya da Almanya dan (kuzeyden Yugoslavya üzerinden) gelebilecek bir saldırı tehlikesine karı 13 Nisan 1939 tarihli ngiliz- Fransız güvencesine sahip bulunmutur. Bulgaristan ın saldırısına ya da herhangi bir saldırıya katılmasına karı ise Türkiye nin, 1933 Türk-Yunan Dostluk Antlaması ve 1934 Balkan Antantı çerçevesinde yükümlülüü bulunmutur.yine de Yunanistan da Romanya daki gibi deklarasyona karı çok olumlu tepki görülmemitir (Soysal, 1982:392).Yugoslavya ya gelince bahse konu deklarasyon, bu devleti büyük bir sıkıntı içine sokmutur.yugoslavya, deklarasyon imzalanmadan önce Türkiye'nin ngiltere ile yakınlama kararına sert bir tepki göstermitir.çünkü Yugoslavya 1937 yılının Ocak ayında Bulgaristan ile bir Dostluk ve aynı yılın Mart ayında da talya ile bir Dostluk ve Tarafsızlık Antlaması imzaladıından dolayı Balkan Paktı ile balarını zayıflatmı, 1938 te Almanya ile, 1939 Nisan ayında da talya ile komu olunca, onların siyasal ve ekonomik baskısı altına girmi, müttefiki Fransa nın etkisinden uzaklamı, tarafsızlık siyasetine yönelmitir. Bu hava içinde Yugoslav Hükümeti, bir Türk ngiliz Deklarasyonu nun imzalandıını örenince telaa dümütür (Jivkova, 1978: 222).Zaman içinde Yugoslavya Balkan Antantından çekilmekten kaçınmı, ancak aynı zamanda Mihveri kollayarak, Büyük Devletler blokları arasında tarafsız bir tutum izlemeyi yelemitir. 6. Türk- Fransız Ortak Deklarasyonunun imzalanması 7 Nisan 1939 da talya nın Arnavutluk u igal etmesi, ngiltere gibi Fransa yı da Türkiye ile biran önce anlamaya iten bir olgu olmutur.türkiye, Fransa ile aynı içerikli bir deklarasyonu, ancak Haziran ayı sonunda imzalayabilmitir. Bu gecikmenin en önemli nedeni, Hatay sorunundan kaynaklanmıtır. Türkiye ile Batılılar arasında bir ittifak yapılması yolunda ilk somut giriim 1938 Eylül ayında Fransa dan gelmitir(na, FO/371 21929/E- 5758).Ancak Türkiye ile Fransa arasında Hatay ile ilgili sorunlar tam olarak çözüme kavuturulmadıı için Türkiye bu giriime sıcak bakmamıtır.hatay Devleti,3 Temmuz 1938 de Ankara da imzalanan Türk-Fransız Dostluk Antlaması nı müteakiben 2 Eylül 1938 te kurulmutur, ancak Hatay henüz Türkiye ye balanmadıı için, Türk Fransız görümeleri de ilerleyememitir (BCA, Fon No:30 1000, Kutu No:224, Dosya No: 510, Sıra No:11).1939

baharında Avrupa da tehlikeler büsbütün artınca, ngiltere yaklaan sava nedeniyle Fransa'ya telkinde bulunarak Hatay'ı, Türkiye'ye bırakmasını önermitir(soysal, 1982: 371).ngiltere'nin Balkanlar ve Dou Akdeniz bölgesinin savunması bakımından yaamsal önemi olan Türkiye ile 12 Mayıs 1939'da bir deklarasyon ilan etmesinden sonra, Fransa da bir an önce Türkiye ile anlama yapma gereksinimini duymutur. Fransa bu deklarasyonu benimsemi bulunduundan, artık, Fransa Hükümeti, Hatay konusunda Türkiye nin kabul edemeyecei hemen hemen tüm önerilerinden vazgeçmitir. Bunun üzerine, Türk-Fransız görümeleri 17 Haziran 1939 da balamı ve altı gün kadar sürmütür(na, FO.371/23295).23 Haziran 1939 günü Hatay ın Türkiye Cumhuriyeti'ne katılmasına ilikin Ankara'da antlama imzalandıı gün, Türk-ngiliz Deklarasyonu ile aynı mahiyette bir deklarasyon Paris'te Dıileri Bakanı M. Bonnet ile Türkiye Büyükelçisi Suat Davaz tarafından imzalanmıtır (TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: VI, 23.6.1939, s. 317-318; NA, FO 371 21929 E-4552/1142/44; Ayın Tarihi, No:67:89). Sonuç ve Deerlendirme Türkiye, 1939 yılının baharına kadar Avrupa da kararan bulutlar karısında Lozan Barı Antlamasından beri takip etmi olduu barı ve tarafsızlık politikası yolundan ayrılmamıtır. Bütün komuları ile sorunlarını barı yolu ile çözümlemi, 1932 de Milletler Cemiyeti ne, 1934 te Balkan Antantı nı ve 1937 de Sadâbat Paktı nı imzalayarak Balkanların ve Orta Dou nun barı ve istikrarına büyük hizmetlerde bulunmutur. Avrupa güç dengesinin kesin sınırlarla bozulduu, ikinci bir büyük savaa hızla gidilmeye balanan 1939 yılı baından itibaren Türkiye, diplomatik tavrını ve yönünü belirginletirmeye balamıtır. Saldırgan ve yayılmacı bir politikayı daha 1938 yılından itibaren yürürlüe koyan Mihver blou ülkeleri ve özellikle talya'nın Balkanlara yönelik hareketlerini geniletmesi, Türkiye'yi bu bloa karı önlemler almaya sevk etmitir. Türkiye yi, ngiltere ve Fransa ile bir ittifak imzalamaya iten gelimeler, talya nın 1939 Nisan ayında Arnavutluk u igal ederek, Türkiye nin güvenlik bölgesine ayak basmasıyla balamıtır. Türkiye ile ngiltere arasında 13 Nisan 1939 da balayan görümeler, 12 Mayıs 1939 da Türkiye yi Barı Cephesi ne balayan bir deklarasyonun yayınlanması ile sonuçlanmıtır. Böylece, Türkiye, 12 Mayıs 1939 ve 23 Haziran 1939 tarihli deklarasyonlar ile yaklaan dünya harbi 303 arifesinde kendisini emniyete altına almaya çalımıtır. Akdeniz bölgesinde yardımlama yükümü, Türkiye ile ngiltere arasında 12 Mayıs 1939 tan, Türkiye ile Fransa arasında da Türk- Fransız Ortak Deklarasyonunun yapıldıı 23 Haziran 1939 dan balamak üzere geçerlilik kazanmı, 19 Ekim 1939 tarihli Karılıklı Yardım Antlaması dier bir adıyla Ankara Antlaması ile üçlü ittifak biçimine girerek, geçerliliini sürdürmütür. KAYNAKÇA ARMAOLU, Fahir(2005).20 nci Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), Ankara: Alkım Yayınevi. ATAÖV,Türkkaya(1965).TurkishForeignPolicy(1939-1945),Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Ayın Tarihi, No:66, (Mayıs 1939). Ayın Tarihi, No:67, (Haziran 1939). Babakanlık Cumhuriyet Arivi (BCA), Fon No:30 1000, Kutu No:224, Dosya No: 510, Sıra No:11 Babakanlık Cumhuriyet Arivi (BCA), Fon No:30 1000, Kutu No:243, Dosya No: 642, Sıra No:25 BURÇAK, Rıfkı Salim(1946).Türk-Rus-ngiliz Münasebetleri (1791-1941), kinci Cihan Harbi'nde Türkiye'nin Durumu, stanbul. Daily Sketch, June 9, 1939. Düstur, Tertip III, C.20. Documents on British Foreign Policy,1919-1939,(1956),Vol.V, London, His Majesty sstationery Office, Third Series. Düstur, 3.Tertip, C.20,s.531-532. ESMER, A..- Sander, O.(1987). Olaylarla Türk Dı Politikası (1919-1973), C.I, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:558. ERKN, Feridun Cemal (1968).Türk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi,Ankara:Banur Matbaası. GÖNLÜBOL, Mehmet- Sar, Cem(1969).Olaylarla Türk Dı Politikası (1919-1965),Ankara: Sevinç Matbaası. GÜÇLÜ, Yücel (2001). "Turco-British Reapprochment On The Second World War", Belleten,S.65,Nisan, 257-312. GÜRÜN, Kamuran(1991).Türk-Sovyet likileri (1923-1950), Ankara: TTK Basımevi. KURAT,YuluTekin (1975). Elli Yıllık Cumhuriyetin Dı Politikası (1923-1973), Belleten, Nisan, S.154, 265-308. JVKOVA,Litmova(1978).ngiliz-Türk likileri, (Çev:F. Muharrem-F. Erdinç), stanbul: Habora Kitabevi. NationalArchives-Londra (NA) FO 371 23743 R-4036/661/67. NA, FO 371 21929 E-4552/1142/44. NA,FO 371 21929 E-5758. NA, FO.371 21929 E-4552/1142/44. NA,FO 371 23297, E 2467/297/44. NA,FO 371/23743/R-4035. SOYSAL, smail(2000).türkiye'nin Siyasal Antlamaları(1920-1945),C.I,3.Baskı, Ankara: TTK Basımevi. SOYSAL, smail (1982). "1939 Türk-ngiliz-Fransız ttifakı", Belleten, Sayı:182, Nisan 1982, s.367-415 ORAN, Baskın (2001).Türk Dı Politikası (1919-1980), C. I, stanbul: letiim Yayıncılık. ÖZGÜLDÜR, Yavuz(1999). kinci Dünya Savaı'nda Türk Dı Politikasını Belirleyen ki Antlama ve Sonuçları:Türk-ngiliz- Fransız ttifak Antlaması ve Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaması", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II,Ankara: Genelkurmay Basımevi, 83-93. Ulus Gazetesi, 13 Mayıs 1939, 24 Haziran 1939.

304 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem:5, C.2, 12.5.1939. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem:6, C.3, 23.6.1939. EK: 12 Mayıs 1939 Tarihli Türk-ngiliz Ortak Deklarasyonu (The National Archives, FO 371/23743/R-4035)