I BANKACILIĞA GİRİŞ Yrd. Doç. Dr. Mehmet YAZICI
Yay n No : 2967 flletme Ekonomi : 610 1. Baskı Kasım 2011 İSTANBUL Tıpkı 2. Baskı Eylül 2013 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-992-6 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gös te ril me si zo run lu dur. Kitap içindeki yazıların sorumluluğu bölüm yazarlarına aitdir. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / İSTANBUL Tel: (0212) 412 17 77 (Sertifika No. 12027) Kapak Tasar m : Müge Günbaş Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. (Sertifika No: 16136) Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
III ÖNSÖZ Bankalar, tarihi ticaretin başladığı ana kadar uzanmakta olan, temelleri insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ancak, günlük hayatın ve ekonominin ayrılmaz birer parçası olan kurumlardır. İster birey, firma sahibi, ortağı veya yöneticisi olalım, ister tüzel kişi olalım bankalar ve işlemleri ile ekonomik hayatta sıkça karşı karşıya gelmekteyiz. Bankalar ile olan bu sıkı ilişki, asgari düzeyde de olsa fatura ödemesi, kredi kartı, havale, EFT, mevduat ve kredi gibi kavramları bankacı olalım veya olmayalım bilmemizi gerektirmektedir. Bu itibarla bankacılığa giriş kitabının amacı; oldukça büyük bir dünya olan bankacılık alanında detay bilgiler vermekten ziyade ön lisans ve lisans düzeyindeki öğrencilere ve konu ile ilgilenenlere başlangıç düzeyinde, sektörün temel kavram, yapı, işleyiş, organizasyon, kurum, düzenleme, ürün ve hizmetlerine ilişkin bilgiler kazandırmaktır. Bankacılığın geleneksel yapısının yanında modern teknoloji ve iletişim altyapısındaki değişimle birlikte neredeyse hergün ve hızla şekil değiştirmesi sektörün ve bu konudaki bilgilerin dinamik şekilde izlenmesini ve güncellenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle kendilerini sürekli olarak geliştirmek isteyen öğrenci ve ilgililere konuya ilişkin temel teşkil eden kitabın okunması yanında bankacılığa ve makro ekonomiye ilişkin bilgilerin sürekli olarak takip edilmesi önerilmektedir. Kitabın her düzeydeki okuyucuya bankacılık alanında temel bilgiler edinme yolunda faydalı olmasını ümit ederim. Kitabın hazırlanması esnasında bana destek ve ilham veren mesai arkadaşlarıma, katkıları nedeniyle Prof. Dr. Mümin ERTÜRK hocama, en büyük destekçilerim eşim ve oğluma, ablam Doç. Dr. Müjgan BOZKAYA ya teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Mehmet YAZICI İstanbul, Eylül 2011
V KİTABIN AMACI Bankacılık, geçmişi insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ve insanlık var olmaya devam ettikçe de varlığını ve gelişimini sürdürecek en önemli sektörlerden birisidir. Ekonomide temel üretim faktörlerinden olan sermayenin en uygun şekilde fon arz ve talep edenler arasında değiştirilmesi bankacılığın temel konusunu oluşturmaktadır. Bir finansal aracı olarak bankalar yalnızca ticari ihtiyaçlar için değil hayatın her alanında kredi kartları, para transferleri, tasarruflar, krediler, fatura ödemeleri gibi ürün ve hizmetler ile kişisel olarak da hayatımızın ayrılmaz bir parçası konumundadır. Konunun önemi nedeniyle bu kitap yazılırken seçilmiş olan konular yalnızca bankacılık eğitimi alan öğrenciler için değil, konuyla ilgisi olsun veya olmasın herkesin rahatlıkla okuyabileceği ve anlayabileceği basitlikte ve temel düzeyde ele alınmasına dikkat edilmiştir. Bankacılığa giriş kitabının amacı; oldukça büyük, derin ve birbirinden bağımsız parçalardan oluşan bir dünya olan bankacılık alanında detay bilgiler vermekten ziyade ön lisans ve lisans düzeyindeki öğrencilere başlangıç düzeyinde, sektörün temel kavram, yapı, işleyiş, organizasyon, ürün ve hizmetlerine ilişkin bilgiler kazandırmaktır. Bankacılığın geleneksel yapısının yanında modern teknoloji ve iletişim altyapısındaki değişimle birlikte neredeyse her gün ve hızla şekil değiştirmesi yakından izlenmesini ve bu konudaki bilgilerin dinamik şekilde takibini ve güncellenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle iyi bir bankacı ve finansçı olmak isteyenlere, kendilerini sürekli olarak geliştirmek isteyen öğrenci ve profesyonellere, konuya ilişkin temel teşkil eden kitabın okunması yanında bankacılığa ve makro ekonomiye ilişkin bilgilerin sürekli olarak takip edilmesi önerilmektedir.
VII KISALTMALAR ABD APİ ATM BCH BDDK BIS BK BSMV CRM DEK DİBS DPT DTM DVK EAD EFT EGM EVAS GKS GMÇ GMY : Amerika Birleşik Devletleri : Açık Pİyasa İşlemleri : Otomatik Para Çekme Makinası (Automated Teller Machine) : Borçlu Cari Hesap : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu : Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank For International Settlements) : Borçlar Kanunu : Banka Sigorta Muameleleri Vergisi : Müşteri İlişkileri Yönetimi anlamına gelen İngilizce Customer Relationship Management ifadesinin kısaltmasıdır. : Dövize Endeksli Kredi : Devlet İç Borçlanma Senetleri : Devlet Planlama Teşkilatı : Dış Ticaret Müsteşarlığı : Damga Vergisi Kanunu : Temerrüt Halinde Risk anlamına gelen İngilizce Exposure at Default ifadesinin kısaltmasıdır. : Elektronik Fon Transferi : Emniyet Genel Müdürlüğü : Elektronik Veri Aktarım Sistemi : Genel Kredi Sözleşmesi : Gerçek Müşteri Çeki : Genel Müdür Yardımcısı
VIII IBAN İİK İMKB KGF KKB KKDF KOBİ KOSGEB KVK KYC LGD LTV MASAK MEROPS MK O/N OECD PD POS RG SPK SWIFT TBB : Uluslararası Banka Hesap Numarası (International Bank Account Number) : İcra İflas Kanunu : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası : Kredi Garanti Fonu : Kredi Kayıt Bürosu : Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme Başkanlığı : Kurumlar Vergisi Kanunu : Müşterini Tanı anlamına gelen İngilizce Know Your Customer ifadesinin kısaltmasıdır. : Temerrüt Halinde Zarar anlamına gelen İngilizce Loss Given Default ifadesinin kısaltmasıdır. : Kredi-Teminat Oranı anlamına gelen İngilizce Loan to value ifadesinin kısaltmasıdır. : Mali Suçları Araştırma Kurulu : Merkezi Operasyon : Medeni Kanun : Gecelik Faiz Kotasyonu (Over Night) : Ekonomik gelişme ve İşbirliği Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development) : Temerrüt Olasılığı anlamına gelen İngilizce Probability of Default ifadesinin kısaltmasıdır. : Satış noktalarında kartlı ödeme imkanı veren makine ve sistemin adı olup, İngilizce Point of Sales ifadesinin kısaltmasıdır. : Resmi Gazete : Sermaye Piyasası Kurulu : Dünya Bankalararası Finansal İletişim Birliği (Society For Worldwide Interbank Financial Telecomunication) : Türkiye Bankalar Birliği
IX TCMB TEDMER TKBB TKHK TL TMSF TOBB TTK VOB VUK : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Türkiye Etik Değerler Merkezi : Türkiye Katılım Bankaları Birliği : Tüketici Haklarını Koruma Kanunu : Türk Lirası : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Türk Ticaret Kanunu : Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası : Vergi Usul Kanunu
XI İÇİNDEKİLER Bölüm 1 Bankacılık Kavramı ve Tarihçesi 1.1. Banka Kavramı...1 1.2. Dünya da Bankacılığın Tarihi...2 1.3. Türkiye de Bankacılık...4 1.3.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem...4 1.3.2. Cumhuriyet Dönemi...5 1.3.3. Türk Bankacılığının Yapısı...7 Bölüm 2 Finansal Sistem ve Bankacılığın Yeri 2.1. Finansal Sistem (Mali Kesim)...13 2.2. Finansal Sistemi Oluşturan Piyasalar...15 2.2.1. Para Piyasası...15 2.2.2. Sermaye Piyasası...15 2.3. Finansal Sistemi Oluşturan Unsurlar...16 Bölüm 3 Temel Bankacılık Kavramları 3.1. Temel Kredi Kavramları...25 3.2. Temel Banka Hukuku Kavramları...27 3.3. Temel Operasyon Kavramları...28 3.4. Temel Mevduat Kavramları...31 3.5. Temel Bankacılık Geliri Kavramları...32 3.6. Temel Teminat Kavramları...34
XII Bölüm 4 Bankaların Fonksiyonları ve Türleri 4.1. Bankaların Fonksiyonları...41 4.1.1. Fon Aktarma Fonsiyonu...41 4.1.2. Hizmet Fonksiyonu...41 4.1.3. Kaydi Para Yaratma Fonksiyonu...42 4.1.4. Ekonomi ve Maliye Politikalarına Yardım Fonksiyonu...42 4.2. Türk Bankacılık Sistemindeki Banka Türleri...42 4.2.1. Mevduat (Ticaret) Bankaları...43 4.2.2. Kalkınma ve Yatırım Bankaları...47 4.2.3. Katılım Bankaları...48 4.3. Kıyı Bankacılığı (Off-Shore)...50 Bölüm 5 Bankaların Organizasyon Yapısı 5.1. Üst Yönetim Organizasyonu...55 5.2. Genel Müdürlük Organizasyonu...59 5.3. Bölge Müdürlüğü Organizasyonu...67 5.4. Şube Organizasyonu...67 Bölüm 6 Temel Bankacılık Ürün ve Hizmetleri 6.1. Temel Mevduat Ürünleri...73 6.1.1. Vadesiz Mevduat...73 6.1.2. Vadeli Mevdyat...73 6.2. Temel Kredi Ürünleri...74 6.2.1. Nakit Krediler...74 6.2.2. Gayrinakit Krediler...77 6.3. Temel Kredi Teminat Ürünleri...78 6.4. Temel Bankacılık Hizmetleri...80 Bölüm 7 Bankaların Karşılaştıkları Riskler 7.1. Risk Kavramı ve Türleri...87 7.2. Bankacılıkta Risk Türleri...88
7.2.1. Kredi Riski...88 7.2.2. Ülke Riski...89 7.2.3. Transfer Riski...90 7.2.4. Likidite Riski...90 7.2.5. Piyasa Riski...90 7.2.6. Operasyonel Risk...92 Bölüm 8 Banka Bilanço ve Gelir Tablosu 8.1. Banka Bilançosu...97 8.1.1. Aktif Kalemler (Varlıklar)...98 8.1.2. Pasif Kalemler (Yükümlülükler)...100 8.2. Banka Gelir Tablosu...102 Bölüm 9 Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar 9.1. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK)...107 9.2. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB)...109 9.2.1. TCMB nin Para Politikası...109 9.2.2. Merkez Bankasının Bağımsızlığı...111 9.3. Hazine Müsteşarlığı...112 9.4. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK)...113 9.5. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF)...114 9.6. Türkiye Bankalar Birliği (TBB)...115 9.7. Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB)...116 9.8. Bağımsız Denetim Şirketleri...116 Bölüm 10 Bankacılıkta Yasal Çerçeve 10.1. Bankacılık Kanunu...123 10.2. Türk Ticaret Kanunu...124 10.3. Borçlar Kanunu...124 10.4. Medeni Kanun...125 10.5. İcra ve İflas Kanunu...125 XIII
XIV 10.6. Vergi Usul Kanunu, Kurumlar Vergisi Kanunu, Damga Vergisi Kanunu...125 10.7. Sermaye Piyasası Kanunu...125 10.8. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun...126 10.9. Çek Kanunu...126 10.10. Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu...126 10.11. Karşılıklar Yönetmeliği...126 10.12. Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik...127 10.13. Bankaların Üst Yönetimine Atanacakların Bildirimi, Yemin ve Mal Beyanında Bulunulması ve Karar Defterlerinin Tutulmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik...128 10.14. Mevduat ve Katılım Fonlarının Vadeleri ve Türleri Hakkında Tebliğ...128 10.15. Risk Ölçüm Modelleri ile Piyasa Riskinin Hesaplanmasına ve Risk Ölçüm Modellerinin Değerlendirilmesine İlişkin Tebliğ...128 10.16. Kredi Açma Yetkisinin Devrine İlişkin Genelge...129 Bölüm 11 Etik İlkeler 11.1. Etik Kavramı...133 11.2. Etik Kod...143 11.3. Bankacılık ve Kredi Kültürü...144 Bölüm 12 Suç Gelirlerinin Aklanması ve Terörün Finansmanı ile Mücadele 12.1. Yükümlülükler...149 12.1.1. Müşterinin Tanınması (Know Your Customer : KYC)...150 12.1.2. Şüpheli İşlem Bildirimi...151 12.1.3. Uyum Görevlisi Atanması...151 12.1.4. Uyum Programının Oluşturulması...152 12.1.5. Bilgi ve Belge Verme Yükümlülüğü...152 12.1.6. Muhafaza ve İbraz...153 12.1.7. Devamlı Bilgi Verme...153 12.2. Yükümlülük İhlalinde Uygulanacak Yaptırımlar...153 12.2.1. İdari Ceza...153
12.2.2. Adli Ceza...154 12.3. İlgili Mevzuat...155 12.3.1. Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanun...155 12.3.2. Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik...155 12.3.3. Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine İilişkin Yükümlülüklere Uyum Programı Hakkında Yönetmelik...156 12.4. Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı (MASAK)...156 Bölüm 13 Bankacılıkta Basel Süreci 13.1. Basel Bankacılık Komitesi...163 13.2. Basel-1...164 13.3. Basel-2...164 13.4. Basel-3...167 Bölüm 14 Diğer Para ve Sermaye Piyasası Kurumları 14.1. Borsalar...173 14.1.1. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB)...173 14.1.2. Döviz Borsası...174 14.1.3. Kıymetli Maden Borsası...174 14.1.4. Emtia Borsası...174 14.1.5. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB)...175 14.2. Aracı Kurumlar...175 14.3. Yatırım Fonları...176 14.3.1. Fon Türleri...176 14.4. Yatırım Ortaklıkları...177 14.5. Portföy Yönetim Şirketleri...178 14.6. Yatırım Danışmanlığı Şirketleri...178 14.7. Faktoring ve Forfaiting Şirketleri...179 14.8. Finansal Kiralama (Leasing) Şirketleri...180 14.9. Tüketici Finansman Şirketleri...181 XV
XVI 14.10. Sigorta Şirketleri...181 14.11. Sosyal Güvenlik Kuruluşları...182 14.12. Bireysel Emeklilik Şirketleri...183 14.13 Döviz Büroları...183 14.14. Gayrimenkul Değerleme Şirketleri...183 14.15. Derecelendirme Kuruluşları...183 EK Ek-1: Bankalarımız ve İnternet Adresleri...191 Ek-2: Bankacılara Tavsiyeler...193
XVII TABLOLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ TABLOLAR Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 : Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı... : Örnek Ürünlerde KKDF ve BSMV Oranları... : Mevduat ve Vade Yapısı... : Mevduat Bankaları... : Dünyanın En Büyük Bankaları... : Kalkınma ve Yatırım Bankaları... : Katılım Bankaları... : Zorunlu Karşılık Oranları... : TCMB Faiz Oranları... Tablo 10 : Meslek Gruplarının Etik İlkelere Bağlılığı... Tablo 11 : Etiğin Kurumsallaşması... Tablo 12 : Yıllar İtibariyle Uygulanacak İdari Para Cezaları... Tablo 13 : Derecelendirme(Rating) Sistemi... Tablo 14 : Türkiye de Kredi Derecelendirme Faaliyeti Yetkisi Alan Kuruluşlar... ŞEKİLLER Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3 Şekil 4 Şekil 5 Şekil 6 Şekil 7 Şekil 8 Şekil 9 : Fon Akışı... : Finansal Sistem... : Fonksiyonlarına Finansal Aracılar... : Murabaha İş Akışı... : Banka Üst Yönetimi... : Genel Müdürlük Organizasyonu... : Bölge Müdürlüğü Organizasyonu... : Karma Şube Organizasyonu... : Risk Ölçüm Yöntemleri...