ATATÜRK ÜN TÜRK OCAKLARI NI ZYARETLER ve YAPTII KONUMALAR

ATATÜRK ÜN TÜRK OCAKLARI NI ZYARETLER ve YAPTII KONUMALAR DR. Eren AKÇÇEK - Dr. Mehmet KARAYAMAN I

Yazıma Adresi: Ege Üniversitesi, Atatürk lkeleri ve nkılap Tarihi Aratırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüü Kampus/Bornova/ZMR Tel:0 232 388 40 00 / 2076 Belgegeçer : 0 232 342 91 56 E-posta: i.eren.akcicek@ege.edu.tr / mehmet.karayaman@ege.edu.tr ISBN: Kapak Fotorafı: Gazi Mustafa Kemal Paa nın, 24 Kasım 1929 Tarihinde Ankara Türk Ocaı Binasını Ziyareti zmir 2007 II

ÇNDEKLER SÖZBAI...V GR...7 TÜRK MLLYETÇLNN TARHSEL GELM VE TÜRK OCAKLARI.7 I.BÖLÜM CUMHURYET DÖNEMNDE TÜRK OCAKLARI...17 A- TÜRK OCAKLARI NIN GELM...17 1-Türk Ocakları nın Etkinlikleri...25 2-Türk Yurdu Dergisi...29 3-Türk Ocaı Bakanları...32 B-TÜRK OCAKLARI NIN KAPATILMASI...35 II. BÖLÜM GAZ MUSTAFA KEMAL PAA VE TÜRK OCAKLARI...51 A-GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN TÜRK OCAKLARI NA OLAN LGS51 B-GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN ANKARA TÜRK OCAI NA YAPTII ZYARETLER...55 C-TÜRK OCAI KURULTAYLARI VE GAZ MUSTAFA KEMAL PAA...61 III. BÖLÜM GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN 1923-1924 YILLARINDAK YURT GEZLER VE TÜRK OCAKLARI NDA YAPTII KONUMALAR...67 A-14 OCAK - 21 UBAT 1923: BATI ANADOLU GEZS...68 1-Akhisar Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...68 2-Uak Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...70 B-13-25 MART 1923: ANADOLU GEZS...72 1-Adana Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...72 2-Mersin Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...88 3-Tarsus Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...90 4-Konya Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...92 5-Afyon Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...102 C-31 ARALIK 1923-23 UBAT 1924: ZMR GEZS...106 D-29 AUSTOS - 18 EKM 1924 DUMLUPINAR VE ANADOLU GEZS...107 1- Sarıkamı Türk Ocaı nı Ziyareti...107 2- Kars Türk Ocaı nı Ziyareti...108 3-ebinkarahisar Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...111 III

IV.BÖLÜM GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN 1925 YILINDA ÇIKTII YURT GEZLER VE TÜRK OCAKLARI NDA YAPTII KONUMALAR...113 A-1 OCAK -2 UBAT 1925: KONYA ADANA GEZS...113 1-Adana Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...113 2-Silifke Türk Ocaı na Yapılan Konuma...113 B-23 AUSTOS 1 EYLÜL 1925: KASTAMONU-NEBOLU GEZS...115 nebolu Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...115 C-20 EYLÜL - 22 EKM 1925: BURSA-ZMR KONYA GEZS...122 1-Bursa Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...122 2-Akhisar Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...125 3-Kemalpaa Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...130 4-Uak Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...131 5-Konya Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...133 6-Afyon Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...133 D- 7 MAYIS 10 TEMMUZ 1926: BATI ANADOLU GEZS...134 V.BÖLÜM GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN 1930-1931 YILLARINDAK YURT GEZLER VE TÜRK OCAKLARINDA YAPTII KONUMALAR...137 A-26 UBAT -13 MART 1930: ZMR VE ANTALYA GEZS...137 B-17 KASIM 1930-6 OCAK 1931: NCELEME GEZS...137 1-stanbul Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...139 2-Kırklareli Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...140 C-25 OCAK 3 MART 1931: NCELEME GEZSNN TAMAMLANMASI..145 1-zmir Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...145 2-Aydın Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...150 3-Balıkesir Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...152 4-Malatya Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...153 5-Adana Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...154 6-Konya Türk Ocaı nda Yaptıı Konuma...159 DEERLENDRME...161 KAYNAKÇA...171 EKLER...HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. A-GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN TÜRK OCAKLARI NI ZYARETLER SIRASINDA ÇEKLM FOTORAFLAR...HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. B-GAZ MUSTAFA KEMAL PAA NIN ZYARET ETT TÜRK OCAKLARI... HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. C-GAZ MUSTAFA KEMAL PAA LE TÜRK OCAKLARI ARASINDAK YAZIMALAR...HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. DZN...HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. IV

SÖZBAI Osmanlı Devleti nin çökü sürecinin hızlandıı 19. ve 20. yüzyıl, Türkçülük düüncesinin gelitii bir dönem olmutur. Yüzlerce yıl Osmanlı Devleti içersinde birlikte yaamı olan unsurların devletten kopmaları, kaybedilen savalar ve sonrasında yaanan toprak kayıpları ve göç hareketleri, Türklük düüncesinin gelimesini salamıtır. Avrupa daki Türkoloji çalımaları ve Rusya dan gelen Türklerin faaliyetleri ile etkinliini artıran Türkçülük hareketi, II. Merutiyetin ilanı ile birlikte örgütlenmeye ve düüncelerini geni halk kitlelerine ulatıracak yayınlar yapmaya balamıtır. Askeri Tıbbiyeli örenciler tarafından 3 Temmuz 1911 tarihinde kurulan Türk Ocakları, Türkçülük düüncesini savunan örgütler içerisinde en uzun süre faaliyet gösteren cemiyettir. Balkan Savalarında alınan yenilgi ve sonrasında çekilen sıkıntıların, Türk aydınları ve gençlerinde yarattıı ümit ve azmin birer sembolü haline gelen Türk Ocakları, igallere karı Gazi Mustafa Kemal Paa nın öncülüünde balayan Milli Mücadele hareketinin yanında yer alarak, Türk halkının baımsızlıını korumasında önemli bir rol oynamıtır. Gazi Mustafa Kemal Paa ya verdii destei Cumhuriyet Döneminde de sürdüren Türk Ocakları, devrimlerin en büyük destekçileri olmulardır. Kadın haklarının geliimi, Medeni Kanunun hazırlanması, devrimlerin halka anlatılması, cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve halkçılık fikirlerinin yaygınlatırılması yolunda mücadele eden Türk Ocakları, düzenledii kurslar, konferanslar, gösteriler ve yayınladıı kitap ve dergilerle devrimlerin halka yerlemesinde etkili olmulardır. Gazi Mustafa Kemal Paa, Türk Ocaklarına büyük bir ilgi göstermi, Türk Ocakları nın fahri bakanlıını kabul ederek, Ocakların ülke geneline yayılması için maddi ve manevi desteini eksik etmemitir. Yurt geziler sırasında gittii her yerde, eitim ve salık kurumlarının yanında, Türk Ocaklarını da ziyaret eden Gazi Mustafa Kemal Paa, en önemli açıklamalarını, devrimler hakkındaki fikirlerini Ocaklarda yaptıı konumalarda ifade etmitir. Yeni Türk Devleti nin kuruluunda en çok Türk Ocakları na güvendiini, belirten Gazi Mustafa Kemal Paa, Ocakların çalımalarını yakından takip etmitir. Çalımamızın amacı, 1931 yılında kapatılarak yerini Halkevlerine bırakan Türk Ocakları nın, Cumhuriyetin kurulması, devrimlerin yerleip köklemesi ve yaygınlatırılması sırasındaki ilevini bir kere daha ortaya koymaktır. Fikir yönünden cumhuriyet idaresiyle uyum içerisinde olan, sahip oldukları aydın, dinamik üye yapısı ve devrimlerin V

yaygınlatırılması yolundaki faaliyetleri nedeniyle, Takdir edilen Türk Ocakları ile Gazi Mustafa Kemal Paa arasındaki karılıklı güven ve sevginin kaynaını incelemektir. Çalımamızın dier bir amacı da, Gazi Mustafa Kemal Paa nın, Türkiye nin modernleme sürecinde önemli bir yer tutan devrim hareketleri içersinde, Türk Ocakları nda yaptıı konumaları deerlendirmektir. Pek çok ideolojinin tarih çöplüüne atıldıı günümüzde, çada ve evrensel düünceleri ile dimdik ayakta duran Atatürk ü ve O nun düüncelerini daha iyi anlamak için satır aralarını iyi okumak gerekmektedir. Atatürk ün, pek çoumuz tarafından ezbere bilinen veciz sözlerinin nerede, ne zaman ve hangi koullar altında söylendiini bilmek ve konumanın tamamını göz önüne alarak deerlendirme yapmak, bizce Atatürk ü doru anlamanın temel kouludur. Buradan yola çıkarak, Atatürk ün Türk Ocakları nda yaptıı konumaları, her hangi bir özetlemeye veya kısaltmaya gitmeden, olduu gibi vermeye çalıtık. Farklı eserlerdeki konuma metinlerini karılatırarak, en doru olanını vermeye ve mümkün olduu kadar günümüz Türkçe sine uyan metinleri tercih etmeye çalıtık. Anlam ve bütünlüü bozulacaı endiesiyle, Atatürk ün üstün hitap yeteneinin bir ürünü olan konumalarının tamamını günümüz Türkçe sine çevirmeyerek, metni olduu gibi vermeyi uygun gördük. Cumhuriyetin ilk yıllarında kullanılan Rumi takvimden kaynaklanan tarihler ve ay isimlerini Miladi tarihe göre vermeye çalıtık. Çalımalarımız sırasında, kaynaklara ulamamızda bize büyük kolaylık salayan zmir Milli Kütüphanesi ile Ahmet Piritina zmir Kent Arivi idareci ve çalıanlarına, Türk Ocakları ile Gazi Mustafa Kemal Paa arasındaki yazımalara ait telgraf metinlerini kullanmamızı salayan Cumhurbakanlıı Arivi Müdürlüüne, hazırladıımız eseri okuyarak deerli görülerini bizimle paylaan Ege Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Öretim Üyesi Prof. Dr. Engin Berber e teekkürü bir borç biliriz. Ayrıca çalımamızın yayınlanmasında emei geçen, bata Dr. Eray Aybar olmak üzere Türk Ocakları Genel Merkezi ve bütün Türk Ocaı camiasına teekkür ederiz. Eren AKÇÇEK-Mehmet KARAYAMAN zmir, 2008 VI

GR TÜRK MLLYETÇLNN TARHSEL GELM ve TÜRK OCAKLARI 1299 yılında, Anadolu Selçuklu Devleti nin bir uç beylii olarak kurulan Osmanlı Devleti, kısa sürede gelierek, farklı din, mezhep ve etnik kökenden olan halkları içinde barındıran bir imparatorlua dönümütür. Farklı din, dil, kültür ve corafyaya sahip toplumları uzun yıllar egemenlii altında tutan Osmanlı Devleti, sahip olduu hogörülü ve adaletli yönetim anlayıı sayesinde, uzun yıllar gücünü korumayı baarabilmitir. 1789 yılında gerçekleen Fransız htilalinin Avrupa ya yaydıı milliyetçilik düünesi, dier kozmopolit imparatorluklarda olduu gibi, Osmanlı mparatorluu nda da ayaklanmalara, iç karııklıklara ve toprak kayıplarına neden olmutur. Osmanlı Devleti nde yaanan gerilemeye mani olmak, toprak kayıpları ve iç isyanlarla birlikte mali yönden de çöküe geçen devleti kurtarmak amacıyla pek çok reform yapılmı, eitim, yönetim, hukuk ve iktisadi düzeni deitirilmeye çalıılmıtır. Devleti kurtarmak amacıyla, 19. yüzyılın ilk yarısında Nizam-ı Cedid, Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı ile hızlanan Batlılama hamleleri, vatanda ve devlet arasındaki ilikileri yeniden düzenleyen hukuk kuralları ve azınlıklara tanınan haklar, Osmanlı Devleti ndeki çözülmeyi daha da hızlandırmıtır. 19. yüzyılın ikinci yarısında balayan Genç Osmanlılar hareketi ile parlamenter monariye geçen Osmanlı Devleti nde, birlii salamak amacıyla çeitli fikirler ortaya atılmıtır. Bunların baında da Osmanlıcılık, slamcılık, Batıcılık ve Türkçülük fikirleri gelmekteydi. Osmanlıcılık fikri, farklı din ve milliyetten olan insanları Osmanlı kimlii etrafında birletirmeyi, parlamenter sistem ve azınlıklara tanınacak temsil hakkı ile onların devlete olan balılıklarını artırmayı amaçlamakta, devletin kurtuluunu bu yönde görmekteydi. Baında, Namık Kemal, Ali Suavi, inasi gibi düünürlerin bulunduu Genç Osmanlılar tarafından bir ideoloji olarak gelitirilen Osmanlıcılık fikri, Osmanlı vatanı ve Osmanlı hanedanına balılık temeli üzerinde bir Osmanlı milleti yaratmayı amaçlamaktaydı 1. 1 Yusuf Sarınay, 20.Yüzyıl Balarında Türk Milliyetçilii, Milliyetçi Tekilatlanmalar ve Etkileri, Türk Ocakları Yüzyıllıı, Hazırlayan: Yücel Hacalolu, Ankara, 2000, s.35. 7

slamcılık fikrinde olanlar ise, devletin kurtuluunun slam birliinde olduunu, bütün Müslümanları Halifenin etrafında toplayan, ümmetçilik anlayıına dayalı yeni bir birlikteliin gerektiini savunmaktaydılar. Arnavutların ayaklanması ve Arap dünyasında yayılan milliyetçilik, slamcılık fikrinin gerçekleme ansının olmadıını göstermitir. Dr. Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Süleyman Nazif gibi aydınların baını çektii Batıcılık akımı ise, imparatorluun gerileme sebebi olarak bilgisizlii görüyor ve ülkenin kalkınması için modern eitime, kadın haklarına, laiklie önem verilmesi gerektiini, Latin harflerine geçilmesi fikrini savunuyordu 2. Devleti kurtarmaya yönelik siyasi akımlardan en son gelieni Türkçülük akımıdır. Zira Osmanlı devlet yöneticileri, azınlıkların devletten kopmalarına, azınlıklar arasında milliyetçilik akımının kuvvetlenmesine neden olacaı gerekçesiyle, Türk kavramına, Türkçülüe ve Türk milliyetçiliine karı çıkmı, en ufak bir kıvılcımı iddetle cezalandırmıtır. Bu durum, 20.yüzyılın balarında deimi, azınlıkların bir bir devletten kopmaları ve Balkan Savaları sonunda, Rumeli deki toprakların büyük oranda kaybedilmesi nedeniyle, azınlıkların pek çou sınırların dıında kalmı ve devletin temel yapısı tekrar sorgulanır hale gelmitir. Türk milliyetçilii, Türk münevverlerinin Osmanlı Devleti nin yıkılmak üzere olduunu anladıkları bir dönemde, devletin çeitli din ve milliyetten meydana gelen kozmopolit yapısı içerisinde bir tepki ve kendini bulma akımı olarak domu ve daha ziyade Türkçülük olarak adlandırılmıtır 3. Ziya Gökalp in Türk Milletini yükseltmek 4 olarak tanımladıı Türkçülük akımının gelimesinde, Avrupa da Türkoloji konusunda yapılan aratırmaların rolü büyük olmutur. Rusya da, Almanya da, Macaristan da, Danimarka da, Fransa da, ngiltere de bir çok bilim adamının Türklere, Hunlara ve Moollara dair tarihi ve arkeolojik aratırmalar yaparak, Türklerin çok eski bir halk olduunu, yaam alanlarının geniliini, çeitli zamanlarda büyük devletler ve medeniyetler kurmu olduunu ortaya koyan eserler kaleme almıtır. Joseph de Guignes in, Hunların Türklerin Moolların ve Daha Sair Tatarların Tarihi, Arthur Lumley Davids in, Türk Dili Grameri, 2 Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliinin Tarihî Geliimi ve Türk Ocakları 1912-1931, stanbul, 1994, s.83. 3 Sarınay, a.g.e., s.25. 4 Ziya Gökalp, Türkçülüün Esasları, stanbul, 2004, s.16. 8

Polonya asıllı Mustafa Celaleddin Paa nın, Eski ve Modern Türkler, Leon Cahun un, Asya Tarihine Giri adlı eserleri, Osmanlı münevverlerini derinden etkilemitir 5. Batıdaki gelimelere paralel olarak Türk münevverlerinde, eski Türklerin tarihine ve Osmanlı Devleti dıında yaayan Türklere olan ilgi artmıtır. Osmanlı Devleti nde Türk milliyetçiliinin ilk kıpırdanmaları 19.yüzyılda görülmeye balanmı, ilk Osmanlı meclisi bakanı olan Ahmet Vefik Paa, Türklerin ve dillerinin Osmanlı dan ibaret olmadıını, Pasifik ten bütün Asya ya kadar uzanan büyük ve eski bir familyanın Batı kolu olduunu ifade etmitir. Süleyman Paa, emsettin Sami, Necip Asım, inasi, Ziya Paa, Mustafa Celalettin Paa, Ahmet Cevdet Paa, eyh Cemalettin Efgani, Veled Çelebi, Emrullah Efendi, Bursalı Mehmet Tahir, Raif Paazade Mehmet Fuat Bey in çalımaları, Türkçülük düüncesine büyük katkılar salamıtır. Avrupalıların Türk sanatkarlıına olan hayranlıı ve Lamartine, Pierre Loti ve dier Avrupalı yazarların Türk gelenek ve göreneklerinden övgü ile söz etmesi, Max Müller gibi Batılı dilcilerin Türk dilinin gramerine ve uyumlu yapısına olan hayranlıı, Türk aydınlarının milli sanatlara ve Türkçe ye bakılarını deitirmitir 6. Bu nedenle, Osmanlı Devleti nde balayan ilk Türkçülük hareketi, daha ziyade ilmi sevide kalmı, dil ve tarih çalımalarıyla Osmanlı Devleti ndeki Türk münevverleri arasında Türklük bilincinin uyanmasını salamıtır 7. 1853 yılında balayan Kırım Savaından sonra, ngiliz-rus rekabetinden etkilenen Orta Asya Türklerinin Osmanlı Devleti nden yardım istemesi nedeniyle, Orta Asya Türkleri ile Osmanlı Devleti arasında siyasi ilikilerin artırması, Türkçülüün canlanmasında etkili olmutur 8. Çarlık yönetiminden kaçarak Osmanlı Devleti ne sıınan Türk aydınları, kültürel ve siyasi Türkçülüün gelimesinde önemli rol oynamılardır. Yüksek eitim seviyelerine sahip bu kiiler, özellikle Balkan Savaları sonrası Panslavizm e karı oluan tepkilerin de tesiriyle, Osmanlı düünce hayatında etkili olmulardır. Turancılık veya Pantürkizm i gerçekletirme düüncesi, bata Kırımlı smail Gaspıralı olmak üzere pek çok Rusya kökenli Türk aydınlarının temel uraısı olmu, bata kültürel alanda balayan Turancılık faaliyetleri kısa süre sonra siyasal bir harekete dönümütür. 5 Ziya Gökalp, a.g.e. s.6. 6 Uriel Heyd, Türk Ulusçuluunun Temelleri, Ankara, 1979, s.125. 7 Sarınay, 20.Yüzyıl Balarında, s.39. 8 Sarınay, 20.Yüzyıl Balarında, s.41. 9

Avrupa daki gibi sosyolojik gelimelerin organik bir sonucu olarak deil, Osmanlı Devleti nin neredeyse Türklerden baka sadık tebaasının kalmaması sonucunda, azınlık milliyetçiliklerine karı bir savunma refleksi olarak doan Türk milliyetçiliinin gelimesinde 9, Avrupalı büyük güçlerin ve gayrimüslimlerin devleti yıkmak için giritikleri faaliyetler, ekonomik ve siyasi baskıların sonucu olarak ortaya çıkan gurur kırıcı davranılar karısında, Türklerin devleti ayakta tutma gayretleri, yaanan büyük toprak kayıpları ve bunun sonucu olarak Kırım, Kafkasya ve Balkanlar dan yaklaık 5 milyon insanın Anadolu ya göç etmesi, göç esnasında yaanan trajediler, ekonomik ve siyasi baskılar sonucu ortaya çıkan gurur kırıcı uygulamalar etkili olmutur 10. 20.yüzyılın balarında Türkçülük çerçevesinde faaliyet gösteren bir dizi sivil toplum örgütü kurulmutur. Bunların baında da Türk Dernei gelmektedir. Türk Dernei, 1908 yılında Necip Asım, Veled Çelebi ve Akçuraolu Yusuf Beyler tarafından kurulmutur. Nizamnamesinde, kültürel ve bilimsel amaçla kurulduu belirtilen Dernek, amacını gerçekletirmek için kurslar açmı, konferanslar düzenlemi, Türk Dernei adında bir de dergi çıkarmıtır. Kısa sürede Rusçuk, zmir, Kastamonu ve Pete de ubeler açan Dernek, ttihat ve Terakki Cemiyeti nden de yardım görmü, ancak uzun ömürlü olamamıtır. Bir dier Türkçü dernek, 1911 yılında kurulan Türk Yurdu Dernei dir. Türk Yurdu isminde bir dergi de yayımlayan Dernein kurucuları arasında Mehmet Emin (Yurdakul), Müftüolu Ahmet Hikmet, Dr. Akil Muhtar (Özden), Aaolu Ahmet, Hüseyinzade Ali, Akçuraolu Yusuf Beyler yer almaktaydı. lk olarak, örencilere yardım sorunuyla ilgilenen Dernek, yayın faaliyetlerine önem vermitir. Uzun süre faaliyetlerine devam edemeyen Dernek, çıkardıı Türk Yurdu Dergisi ni, 1917 yılında Türk Ocaı Dernei ne devrederek faaliyetlerine son vermitir 11. 1911 yılında, Selanik te Ziya Gökalp ve arkadaları tarafından yayınlanmaya balanan Genç Kalemler Dergisi de Türk milliyetçilii ve dilin sadeletirilmesi konusunda stanbul daki dernek ve ahıslarda aynı çizgide yayın yapmaktaydı. Aynı zamanda ttihat ve Terakki Fırkası merkez kurulu üyesi olan Ziya Gökalp, stanbul a gelip yerletiinde, 9 Selim Somça, Kanunî den Vahdettin e Osmanlı ve Batı, stanbul, 2007, s.138. 10 Faruk Aydın, Atatürk ve Milliyetçilik, Askeri Tarih Dergisi, Yıl:24, Sayı:46, ubat 1999, s.5-6. 11 Rafael Muhammetdin, Türkçülüün Douu ve Geliimi, stanbul, 1998, s.70. 10

Genç Kalemler Dergisini devam ettirmeyip, Türk Ocaı na katmı, bu sayede Türk Ocakları, Türkçülük hareketinin merkezi durumuna gelmitir 12. Avrupa ya eitim amacıyla giden Türk gençleri, Osmanlı Devleti içerisinde, Türk milliyetçilii düüncesine dayanarak kurulan derneklere benzer dernekler kurmutur. Türk Yurdu adı altında kurulan derneklerin en önemlileri Lozan, Cenevre, Nöatel, Paris ve Berlin de kurulmutur 13. Bu örgütlenmeler, Avrupa da okuyan Türk gençleri arasında Türklük bilincinin gelimesinde önemli rol oynamıtır. Bunlarında dıında Türk Bilgi Dernei (1913) ve Türk Gücü Dernei (1914) gibi Türkçü dernekler de kurulmutur. Askeri Tıbbiye örencileri arasında yapılan gizli toplantılarda milliyet esasına dayanan bir cemiyet kurma düüncesi ortaya çıkmı ve hazırlanan bir program, 11 Mayıs 1911 tarihinde 190 Tıbbiyeli Türk Evladı, balıklı bir bildiri ile bütün Türkçü aydınlara duyurulmutur 14. Bildiride, Türk Milletinin milletçe tekâmülüne hizmeti kendileri için bir ideal yapmı olan insanları bir araya toplayarak, Türk Milletinin maarif ve mekteplerine hizmet etmeyi, siyasi ihtilallerle, hukuki statüleri deitirmekle, devlete yeni yeni ekiller vermekle Türk Milletine hizmet edeceklerini ileri sürenlerden tamamıyla ayrı hedefi, gayesi, vasıtası tamamı ile bambaka bir sistemle gayrı resmi bir halk kalkınma hareketinin lüzumundan bahsediyorlardı. Ayrıca, ziraat, ticaret ve sanayi ile kazanılmı bir hakimiyet-i içtimaiyeyi, kuru bir hakimiyet-i siyasiye tercih ettiklerini belirtiyorlardı 15. Bu amaç dorultusunda çalıacak milli ve içtimai bir cemiyetin kurulması için oluturulan heyette: Mahmud, Refet, Hâim, Celâl, Behçet, Edhem, Hüseyin Fikret, Hüseyin Cahid (Baydur), Hüseyin Ragıp, Muhsin Neet, Lütfi, Süleyman, Habib, Remzi Osman, Hüseyin Bakî, Tevfik Fikret ve Osman Senâî gibi isimler yer almıtır. Heyet, Dr. Fuad Sâbit in bakanlıında 20 Haziran 1327 (3 Temmuz 1911) tarihinde bir toplantı yapmı, bu toplantıda, Mehmet Emin, Akçuraolu Yusuf, Mehmet Ali Tevfik, Emin Bülent ve Ahmet Aaolu hazır bulunmutur. 12 Muhammetdin, a.g.e., s.70. 13 Sarınay, 20.Yüzyıl Balarında, s.39 14 Yusuf Sarınay, mparatorluktan Milli Devlete Dönüüm Sürecinde Türk Ocakları, XIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 4-8 Ekim 1999), Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt:III, Kısım:II, Ankara, 2002, s.894. 15 Hasan Ferit Cansever, Türk Ocaının Douundaki Sebep ve Saikler, Türk Yurdu, Cilt: 6, Sayı: 10-340, Ekim 1967, s.29. 11

Dr. Fuad Sâbit in teklifi üzerine, kurulacak cemiyete Türk Ocaı adı verilmesi uygun görülmütür. Daha sonra bir çalıma programı hazırlanarak, Kütahya Mebusu Ahmet Ferid in görüleri alındıktan sonra, stanbul Mebusu Ahmet Nesimi Bey in bakanlıında ikinci bir toplantı daha yapılmıtır. Akçuraolu Yusuf Bey, 20 Haziran 1327 (3 Temmuz 1911) tarihinde yapılan toplantının, Türk Ocaı nın fiili kurulu tarihi olduunu belirtmitir. Ocaın kurucuları: Mehmet Emin, Ahmet Ferid, Aaolu Ahmet, Fuad Sâbit Beyler olup, Türk Ocaı nın geçici kurulunda bakanlıa Mehmet Emin, ikinci bakanlıa Akçuraolu Yusuf, umumi katiplie Mehmet Ali Tevfik, veznedarlıa Dr. Fuad Sabit Beyler seçilmitir 16. 20 Haziran 1911 yılında yapılan toplantıda esasları tespit edilen ve 1913 yılında stanbul da basılan Ocak tüzüüne göre, Dernein kurulu amacı u ekilde ifade edilmitir; Türklerin millî terbiye ve ilmi, içtimai, iktisadi seviyelerinin terakkisi ve itilası ile Türk ırk ve dilinin kemaline çalımak. Asla politikaya karımayacaı ve siyasi partilere hizmet etmeyeceini belirten dernek, amaçlarına ulaabilmek için Okullar yaptıracak, kendi adını taıyan kulüpleri açacak, buralarda dersler, konferanslar, halka açık toplantılar düzenleyecek, kitaplar ve dergiler yayınlayacak, milli serveti korumak ve çoaltmak maksadı ile milli iktisada ve ziraata yol gösterecek ve bu alandaki kuruluların doup yaamalarına yardımcı olacaktı 17. Milli varlıı tehlikede görerek, imparatorluktan çok, Türkleri kurtarmak gerektiine inanan Türk gençleri ve aydınlarının çabasıyla kurulan Türk Ocakları 18, kurulduu günden itibaren II. Merutiyet döneminin kısır siyasî çekimelerinden uzak, ülkenin birlii ve vatanın gelecei için çalımayı amaç edinmitir. Türk Ocakları, kısa süre ülke geneline yayılmı, ube sayısı 1914 yılında 16, 1916 yılında 25 e, üye sayısı da 3.000 e ulamıtır 19. Türk Ocakları yalnız Osmanlı Devleti içersinde faaliyet göstermekle kalmamı, Hamdullah Suphi Tanrıöver in ifadeleriyle, En eski Türk memleketlerinde, Uzak Dou nun, Çin in, bizim için hemen hemen unutulmu kısımlarında, zulmün eli gelip 16 Hüseyin Tuncer, Yücel Hacalolu, Ragıp Memiolu, Türk Ocakları Tarihi (Açıklamalı Kronoloji), Cilt:I (1912-1931), Ankara, 1998, s.9. 17 Sarınay, a.g.e., s.137-138. 18 Sarınay, a.g.e., s.120. 19 brahim Karaer, Türk Ocakları (1912-1931), Ankara, 1992, s.13. 12

maddeten kapısını çalıncaya kadar, yalnız hars için çalıma üzere bir çok Türk Ocaı açılmıtır 20. Türk Ocakları nın kuruluunda, Askeri Tıbbiyeli örencilerin etkili olmasının nedeni; örgütlenme geleneinin yanı sıra, tıbbiye örencilerinin modern eitim görmesi ve müspet ilim zihniyetiyle yetimeleri nedeniyle, karılaılan siyasi ve sosyal meselelere rahatlıkla tehis koyabilmeleri ve harekete geçmeleridir. Ayrıca, okulda Türk olmayan unsurların beraber hareket etmelerine tepki olarak birleme gereini hissetmi olmaları da etkili olmutur 21. Türk Ocakları nın kuruluunda etkili olan dier bir unsur da, Jön Türklerin izlemi olduu politikanın iflas ettiine ve Osmanlı Devleti ni kurtarmak için Türk unsuruna dayanmak gerektiine inanan aydınların refleksidir 22. Uzun yıllar Türk Ocakları bakanlıı yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver, Türk Ocakları nın kurulu amacını ve Türk Ocaı na karı gösterilen tepkiler hakkında u bilgileri vermektedir; Osmanlı mparatorluu dâhilinde ne kadar unsur varsa derunî toplanmasını yapmı, kendisini sıyanet için ayrı bir yol tutmu, hususi bir istikbale doru gidiyordu. Tıbbiye nin gençleri, Mülkiye nin gençleri, Mühendis Mektebi nin gençleri, ordumuzun bir takım genç zabitleri ile baytarları birleerek ilk Türk Ocaı nı tesisi ettiler. Onun en büyük dümanı hilafet ve saltanat müessesesi idi. Çünkü saray ve hanedan hala bütün unsurlarının bir Osmanlılık akidesi içinde birleecekleri zannettiren ümidini terk etmemiti. Umuyordu ki, asırların mirası olan imparatorluk müessesesi her tarafta görülen ayrılma hareketlerine ramen kendini kurtarmak, birliini muhafaza etmek çaresini bulacaktı. Türk Ocaı, cami ve medrese kininin vaiz ve telkinlerinden bir gün uzak bırakılmadı. Onun aleyhinde bütün din medreseleri daima tehlikeli, küfür ve bid at istinadı yaptı. Türk kalem adamlarının bir kaçı müstesna olmak üzere ekseriyeti Türk mazisinde milliyetperverlie istinat noktası olabilecek hiç bir ey yoktur, diyorlar ve emir ile vücuda geldiini iddia ettikleri bu sun i cereyanın yaayamayacaını söylüyorlardı 23. 20 Hamdullah Suphi Tanrıöver, Da Yolu, Cilt:1, Yayına Hazırlayan: Fethi Tevetolu, Ankara, 1987, s.98. 21 Sarınay, mparatorluktan, s.894. 22 François Georgeon, Osmanlı Türk Modernlemesi (1900-1930), Çeviren: Ali Berktay, stanbul, 2006, s.40. 23 Hamdullah Suphi, Türk Ocaı nın Tarihçesi ve ftiralara Karı Cevaplarımız, Türk Yurdu, Cilt: 5-25, Sayı: 36-230, Aralık 1930, s.2. 13

Kuruluundan itibaren Türk Ocakları nın sayısı hem stanbul da hem de dier il merkezlerinde hızla artmı; birçok ileri gelen edebî simalar harekete katılarak, Türk Yurdu Dergisi nde yazı yazıp, Ocaa ait faaliyet kollarında görev almılardır. Balkan yenilgisini izleyen sıkıntılı dönemlerde, milliyetçilik düüncesinin gelimesinde Türk Ocakları nın rolü büyük olmutur. Türk Ocakları, Balkan savalarında alınan yenilgi ve sonrasında çekilen sıkıntıların Türk aydınları ve gençlerinde yarattıı ümit ve azmin birer sembolü olarak ortaya çıkmı ve mparatorluk içinde Türklüe dönüü hızlandırmıtır 24. II. Merutiyet Döneminden sonra, Türk unsurunun Osmanlıcı politika nedeniyle içine dütüü kimlik bunalımından kurtulmasına ve milliyetçilik bilincinin gelitirilmesine önemli katkılarda bulunmu olan Türk Ocakları, aynı zamanda kendilerine Ocaklı diyen ve aralarında akrabalıktan daha öte samimi ilikiler kuran yeni bir seçkinler gurubunu yaratmıtır 25. Her ne kadar Ocak tüzüünde siyasetle uraılmayacaı belirtilmise de, Ocak ile ttihat ve Terakki Fırkası arasında her zaman yakın iliki kurulmutur. Balkan Savaları yenilgisi sonrasında ttihat ve Terakki Fırkası nın Türkçülük politikasına aırlık vermesi ile Türk Ocakları nın faaliyetleri ivme kazanmıtır. Türk Ocakları milli duygulardan kaynaklanan milliyetçilik fikrini heyecan ve telkin yoluyla uyandırmaya ve canlandırmaya çalımı, bata stanbul Türk Ocaı olmak üzere, Ocaklarda yürütülen konferans, toplantı, sohbet, konser gibi faaliyetler, ülkede Türklük-Türk milliyetçilii düüncesine sahip insanların yetimesinde etkili olmutur. Nitekim Milli Mücadeleyi yürüten ve Cumhuriyeti kuran kadroların pek çou, Türk Ocaı ve çevresindeki düünce atmosferi içinde yetimitir 26. Çanakkale Savaları sırasında göstermi olduu üstün baarılardan dolayı, çıkarmı olduu Yeni Mecmua nın Çanakkale Özel Sayısına tam sayfa olarak Mustafa Kemal Paa nın resmini basan ve Ruen Eref (Ünaydın) Beyin, Mustafa Kemal Paa ile yaptıı mülakatı yayınlayan Türk Ocakları 27, Milli Mücadelede de Mustafa Kemal Paa yı yalnız bırakmamıtır. Milli Mücadelede, Türk ocaklarında yetien veya 24 Sarınay, mparatorluktan, s.895. 25 Füsun Üstel, mparatorluktan Ulus Devlete Türk Milliyetçilii: Türk Ocakları (1912-1931), stanbul, 1997, s.62. 26 Sarınay, mparatorluktan, s.896. 27 brahim Karaer, Atatürk ve Türk Ocakları, Türk Kültürü Dergisi, Sayı:332, Aralık 1990, s.715. 14

görev alan kiilerin yaptıı hizmetlerin rolü büyük olmu, Türk Ocakları igallere karı ilk tepkilerin verildii, halkın aydınlatıldıı ve mücadele ateinin yakıldıı yerler olmutur. Örnein Türk Ocakları zmir ubesi, gerek zmir halkını igale karı uyarmak için Maatlık mitinginin düzenlenmesinde gerekse igale karı tepkilerin ortaya konulmasında etkin rol oynamıtır 28. Duvar ilanları, protesto telgrafları ve beyannameler yayınlayarak zmir in igalini protesto eden Ocaklılar, zmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Redd-i lhak Cemiyetinin kuruluunda etkili olmular, Türk Ocaı nda Mustafa Necati Bey ilk kez silahlı direniten bahsetmitir 29. Türk Ocaına mensup olanlar, Çanakkale Savalarında olduu gibi Kurtulu Savaı sırasında da ön cephede savamılardır. Sakarya Meydan Muhaberesi nde, Türk Ocaklılar tarafından oluturulan Sakarya Oymaı ismindeki birliin neredeyse tamamı ehit olmutur 30. Türk Ocakları nın milliyetçilik anlayıının temelinde, milli kültürü yaratarak seçkin bir millet oluturma istei yatmaktadır. Yeni bir kimlik arayıını içeren milliyetçilik düüncesi, ulusal kimliin temeli olarak tarihe, kültüre ve etnik aidiyete önem veren romantik ulusçuluk ideolojisine dayanmaktaydı. Bu kimlik arayıı bir yandan Türk tarihinin yeniden kefedilmesine dier yandan da Batı yayılmacılıı önünde küçük dümeye karı bir savunma mekanizmasının gelitirilmesine neden olmutur 31. Türk Ocakları nın izledii Türkçülük düüncesinin amacı, Osmanlı Devleti içerisinde yaayan Türkleri, her yönden gelimi ve salam bir millet haline getirerek güçlendirmek, daha sonra da deiik bölgelerde yaayan Türkler arasında bir kültür birlii kurmaktı. Türk Ocaklarının izledii Türkçülük düüncesini, Ziya Gökalp öyle 28 Zeki Arıkan, Haydar Rütü Öktem, Mütareke ve gal Anıları, Ankara, 1991, s.27-30, 59. 29 Mustafa Necati Bey, 1894 yılında zmir de domutur. lk ve orta örenimini zmir de, yapan Mustafa Necati Bey, stanbul Hukuk Mektebini bitirmi, zmir de avukatlık ve çeitli okullarda öretmenlik yapmıtır. Mütareke Döneminde halkı tekilatlandırmı, bazı derneklerin kurulmasında bizzat görev yapmıtır. Milli Mücadeleden sonra, I.Dönem Saruhan, II. ve III. Dönem, zmir milletvekilliine seçilmitir. Bayındırlık ve skan, Adalet ile Milli Eitim Bakanlıı yapan Mustafa Necati Bey, 1929 yılında Ankara da vefat etmitir. Mustafa Eski, Cumhuriyet Döneminde Bir Devlet Adamı Mustafa Necati, Ankara, 1999, s.1-3,12. 30 Abdülkadir Yuvalı, Milli Mücadele ve Türk Ocakları, Türk Yurdu, Cilt:17, Sayı:122, Ekim 1997, s.17. 31 Günay Göksü Özdoan, Turan dan Bozkurt a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946), stanbul, 2001, s.40-41. 15

tanımlamaktadır; Türkçülük, siyasi bir parti deildir. Baka bir deyimle, kültürel bir çalıma ve yenileme yoludur. Bu sebepledir ki Türkçülük, imdiye kadar, bir parti eklinde siyasi mücadele hayatına atılmadı. Bundan sonra da üphesiz atılmayacaktır. Bununla beraber, Türkçülük büsbütün siyasi mefkûrelere bîgâne de kalamaz. Çünkü Türk kültürü, baka mefkûrelerle beraber, siyasi mefkûrelere de sahiptir. Mesela, Türkçülük hiçbir zaman klerikalizmle, teokrasi ile, istibdatla badaamaz. Türkçülük modern bir akımdır ve ancak modern mahiyette bulunan akımlarla ve mefkûrelerle badaabilir 32. Tanzimat Fermanın ilanından sonra uygulamaya sokulan ttihad-ı anasır düüncesinin iflas ettiini düünen ve Türklük düüncesi etrafında birleen Türk Ocaklılar arasında, izlenmesi gereken yöntem konusunda farklılıklar bulunmaktaydı. Farklılıın temelinde Osmanlı Devleti içerisinde yaayan Türkçülerin devletin kurtuluuna, Rusya dan gelenlerin ise Rusya da yaayan Türklerin baımsızlıına ve bir Türk birlii kurulması fikrine öncelik vermesi yatmaktaydı 33. Osmanlı Türkçüleri daha çok kültürel alanda milliyetçilii savunurken, temel amaçları yeni bir devlet kurmak deil, çökmek üzere olan Osmanlı Devleti ni, Türk-Müslüman benlii etrafından yeniden kuvvetlendirmekti. Bu nedenle Osmanlı Türkleri bata Osmanlıcılık daha sonra da slamcılık düüncesiyle, milliyetçilik akımını harmanlamaya çalımılardır. Ortaya koymaya çalıtıkları milliyetçilik anlayıının Osmanlılık ve slam ın zararına olmadıını, bir Türk ve slam devleti olan Osmanlı nın ayakta kalabilmesi için milli benlie sahip bir Türklüün, Osmanlı Devleti nin merkezinde yer alması gerektiini savunmulardır. Ziya Gökalp, kaleme aldıı Türklemek, slamlamak, Muasırlamak isimli eserinde bu düünceyi formüle etmitir 34. Rusya dan gelen Türkçüler, Türk milliyetçiliinin daha çok siyasi yönüyle ilgilenmiler, Osmanlı Devleti ni Türklerin çıkarlarını koruyacak bir araç olarak görmüler ve Rusya Türklerinin birlik salama istei ile Osmanlı Devleti ni kurtarma çabalarını bir senteze ulatırmaya çalımılardır. 32 Ziya Gökalp, a.g.e., s.182. 33 Sarınay, mparatorluktan, s.897. 34 Sarınay, mparatorluktan, s. 897-898. 16

I.BÖLÜM CUMHURYET DÖNEMNDE TÜRK OCAKLARI A- TÜRK OCAKLARI NIN GELM I.Dünya Savaını izleyen dönemde zor günler geçiren Türk Ocakları, stanbul un 16 Mart 1920 tarihinde ngilizler tarafından igalinden hemen önce kapatılmıtır. Bunun Üzerine Hamdullah Suphi Bey ve arkadaları Türk Ocaı nı bir hafta sonra stanbul Binbirdirek te, çalımalarına son veren Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti nin merkezinde tekrar açmılar, ancak igal güçleri kısa süre sonra Türk Ocaı nı yine kapatmıtır. Bu nedenle Ocak, faaliyetlerine ara vermek zorunda kalmıtır 35. Anadolu da faaliyet gösteren Türk Ocakları, Mondros Mütarekesinin imzalanmasından sonra balayan igallere karı halkın tepkilerini dile getiren, halkı igallere karı mücadele etme çaıran kuruluların baında gelmitir. Türk Ocakları, Cumhuriyetin ilanından hemen önce, Anadolu nun çeitli yerlerinde örgütlenmeye balamı ve 1922 yılı sonuna kadar 19 Türk Ocaı açılmı; Ocak sayısı 1924 de 125 e, 1925 de 135 e, 1927 de 257 e, üye sayısı ise 30.000 e ulamıtır 36. Türk Ocakları nın Ankara Merkez ubesi, Hamdullah Suphi Bey tarafından Anafartalar Caddesi ile Denizciler Caddesi arasındaki Yahudi Mahallesi nde bulunan engül Hamamı yanındaki eski bir okul binasında, 23 Nisan 1923 tarihinde açılmıtır. Ahmet Aaolu 37, Türk Ocakları ubelerinin ve üye sayısının hızla armasının nedeni öyle izah etmektedir; Acaba Türk Ocakları bu 35 Halim Serarslan, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ankara, 1995, s.46. 36 Karaer, a.g.e., s.7-18. 37 Ahmet Aaolu, 1869 yılında Karaba, ua ehrinde domutur. lk ve orta eitimini ua ehrinde, lise eitimini Tiflis te bitirmi, Paris te Hukuk ve College de France da, tarih, hukuk ve siyaset eitimi almıtır. 1984 yılında Azerbaycan a dönerek Rusya daki Müslümanların birlii ve geliimi için mücadele vermitir. 1909 yılında stanbul a göç ederek ttihat ve Terakki Cemiyetine katılmı, Meclis-i Mebusan da Afyonkarahisar milletvekili olarak görev yapmıtır. Mütareke Döneminde Ankara ya geçerek Milli Mücadeleye destek vermi, 1923-1931 yılları arasında Kars milletvekili olarak TBMM de görev yapmıtır. 14 kitap yazan, pek çok dergi ve gazetelerde yazıları yayınlanan Ahmet Aaolu, 19 Mayıs 1939 tarihinde stanbul da vefat etmitir. Bkz Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBMM- II.Dönem (1923-1927), Cilt:III, Ankara, 1995, s.473-475. 17

hayat yüzündeki membalarını nereden alıyor? Türkçülük cereyanı alelumun ve bu cereyanın ahsi bir ekilde ifadesinden ibaret olan Türk Ocakları bilhassa Türk Milletinde hadis olan maddi ve manevi, tarihi ve ruhi bir ihtiyaçtan mütevellittir. Bunlar Türk Milletinin dâhil olduu son tarihi devrin en bariz ve en ümullü ifadesinden baka bir ey deildir. te bunların hayatiyet ve zindeki sebepleri, ite bunlar âsâra celp ettikleri geni ve derin memba 38. Türk Ocaklarının zaferden sonra kısa bir sürede ve çok sayıda ubelerinin açılmasında, Ocak mefkûresinin çok önceden Anadolu ya yayılmı olmasının yanında en önemli etken, Gazi Mustafa Kemal Paa nın Ocaklara sahip çıkma tutum ve davranııdır. Savunduu ilkelerin Türkiye Büyük Millet Meclisinin etkinliini oluturan temel deerlerle uyumlu olması ve Ocaklıların Mili Mücadelede etkin bir ekilde savamaları nedeniyle, Ankara Hükümetinin verdii destek sayesinde Türk Ocakları nın sayısı hızla artmıtır 39. Adana, zmir, Bursa, Konya, Giresun, Ödemi ve Salihli de Türk Ocakları ubeleri faaliyete geçmitir. Bazı Ocaklar, deiik adlar altında faaliyet gösteren derneklerin Türk Ocaına dönümesi ile kurulmutur. (Adana Türk Gücü, Bergama Birlik Yurdu, Buldan Bilgi Yurdu, Simav Gençler Çalıtırma Yurdu, Söke Fikir ve dman Yurdu). Bu gibi derneklerin Türk Ocaı na dönümesinde Gazi Mustafa Kemal Paa nın tevikleri etkili olmutur 40. Lider kadrolarıyla Milli Mücadeleye ve cumhuriyetin kuruluuna destek veren Türk Ocaı, yapılan devrimlere olan balılıını her fırsatta dile getirmitir. Hamdullah Suphi Bey, 1924 yılında toplanan Türk Ocakları Umumi Kongresi nde yaptıı açılı konuması sırasında unları ifade etmitir; Türk Ocakları üzerine dier kutsi bir vazife daha almılardır. Türk Ocakları inkılâplarımızın bekçisidir. Bilâkayt ve art millet hâkimiyeti, Türk Milletinin benimsedii bir hayat ve istikbal düsturu olmutur. Fırka siyaseti yapmayan ve yapmayacak olan Türk Ocaı, kurulduu günden beri sadık kaldıı millet ve milliyet siyasetine ve onun yeni bir ifadesi olan millet hâkimiyetine sadık kalacak ve vatanın her köesinde onun bekçiliini ifa edecektir 41. 38 Aaolu Ahmet, Türk Ocakları Kongresi Nedeniyle, Hakimiyet-i Milliye, 29 Nisan 1925. 39 Georgeon, Osmanlı Türk, s.41. 40 Türk Ocakları ve Atatürk, Ankara, 1993, s.4. 41 Türk Ocakları Umumi Kongresi Zabıtları, Ankara, 1341 (1925), s.10. 18

Milliyetçilik, toplumsal modernleme, cumhuriyet idaresinin getirilmesi, kadınların toplusal hayatta daha fazla söz sahibi olması gibi fikirleri savunmu olan Türk Ocakları, Atatürk devrimlerine destek vermi, devrimlerin yaygınlatırılması, halka öretilmesi için mücadele etmitir. Bu amaçla tara ubelerinde reformları halka açıklamak ve kabul ettirmek için rad Heyetleri kurulmu, yeni alfabenin halka öretilmesi için kurslar düzenlenmi, laiklik karıtlarıyla mücadele edilmitir 42. Gazi Mustafa Kemal Paa, Türk Ocakları nı sadece milliyetçilik düüncesinin yaygınlatırılmasında deil, Türk devriminin halkçılık ilkesinin hayata geçirilmesinde de kullanılabilecek birer vasıta olarak görmütür. Türk Ocakları çevresindeki aydınların, milliyetçilik anlayıında da halkçılıa doru bir yöneli söz konusu olmu, aydınla halk arasındaki uçurumu kaldıracak olan halkçılık anlayıı geni oranda kabul görmeye balamıtır. Yusuf Akçura nın, devletin ayakta kalabilmesi için milli bir burjuva sınıfının yaratılması gerektii düüncesiyle, Ziya Gökalp in sosyalist ve liberal çözümlere alternatif olarak ortaya attıı tesanütçülük ve içtimai halkçılık anlayıı genç Türkiye Cumhuriyet ile bütünlemitir. Dier taraftan çadalama, kadın hakları, din ve devlet ilerinin ayrılması, dilin sadeletirilmesi, edebiyat ve tarihi bata olmak üzere Türk kültürüne yönelik çalımaların artırılmasında Türk Ocakları öncü rol oynayarak, devrimlerin ekillenmesinde etkili olmu, Türkiye Cumhuriyeti ne pek çok açıdan ideolojik bir temel tekil etmitir 43. Devrimlerin gelimesi ve halkın aydınlatılması amacıyla Türk Ocaı bünyesinde çeitli uzmanlık kurulları oluturulmutur. Bunlarında baında 1930 yılında kurulan ve içerisinde Mehmet Emin (Yurdakul), Reit Saffet (Atabinen), Aaolu Ahmet, Veled Çelebi, Akçoraolu Yusuf, Sadri Maksudî (Arsal), Yakup Kadri (Karaosmanolu), Ruen Eref (Ünaydın), Falih Rıfkı (Atay), Necip Asım (Yazıksız) ve Semih Rıfat Beylerin faaliyet gösterdii lim ve Sanat Heyeti ile Türk Tarihi Tetkik Encümeni gelmektedir 44. Gazi Mustafa Kemal Paa tarafından Türk Ocaı bünyesinde oluturulan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nin temeli, 23 Nisan 1930 tarihinde yapılan VI.Türk Ocakları Kurultayında atılmıtır. Ankara Türk 42 Georgeon, Osmanlı Türk, s.66. 43 Sarınay, mparatorluktan, s.901-902. 44 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti nde Tek-Parti Yönetimi nin Kurulması (1923-1931), stanbul, 1999, s.309. 19

Ocaı nın yeni binasında yapılan Kurultayda, Aksaray delegesi ve Musiki Muallim Mektebi Tarih Öretmeni Afet (nan) Hanım, Gazi Mustafa Kemal Paa nın de hazır bulunduu 28 Nisan 1930 tarihindeki oturumda söz alarak, Türk tarihinin eskiliinden, Türk Milletinin kurduu büyük medeniyetlerden bahseden bir konuma yapmı ve Türk Ocakları Nizamnamesinin ikinci ve üçüncü maddelerinin açıklanması gerektiini belirtmitir. Medeniyetin meneinde Türklerin yeri nedir ve ne olmalıdır? Sorusunun cevaplanması amacıyla kırk imzalı bir takrir vermitir 45. Takrirde, Türk tarih ve medeniyetinin ilmi bir surette tetkiki için hususi ve daimi bir heyetin tekili istenmi ve bu dorultuda Nizamnamenin 84. maddesine, Merkez Heyeti, Türk tarih ve medeniyetini ilmi bir surette tetkik ve tetebbu eylemek vazifesiyle mükellef olmak üzere bir Türk Tarihi Heyeti tekil eder, eklinde bir metin eklenmitir 46. Türklüün ulusal özgüvenini tekrar kazanmak ve Anadolu yu Türk milli vatanı olarak tespit etmek amacıyla Türk Ocaı bünyesinde oluturulan ve 4 Haziran 1930 tarihinde ilk toplantısını yapan Türk Ocakları Türk Tarih Heyeti 47, Türk Ocakları nın Cumhuriyet Halk Fırkasına intikal etmesi nedeniyle, 12 Mart 1931 tarihinde yaptıı toplantıda, hukuki bir temelinin kalmadıını belirterek yeni bir isim ve cemiyet altında yeniden teekkül etmek için Hükümete müracaat etme kararı almıtır. Yapılan müracaat sonunda Heyetin ismi, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti olmu ve 26 Nisan 1931 tarihindeki toplantısını bu isim altında yapmıtır. 1927 yılında, Türk Ocakları Yasasının 2.maddesinde yapılan deiikle, Türk Ocakları nın fiilen itigal sahası Türkiye Cumhuriyeti hudutları dâhiline münhasırdır 48, denilerek, Pantürkist ülküleri bir tarafa bırakılmaya çalıılan ve faaliyetleri Türkiye ile sınırlandırılan Türk Ocakları ile Cumhuriyet Halk Fırkası arasındaki balar, 1925 yılından itibaren artmaya balamıtır. 1927 yılında toplanan Türk Ocakları Kurultayında, Türk Ocaı Yasası nda deiiklik yapılarak Ocak, Cumhuriyet Halk Fırkası ile ilikilendirilmitir. Bu deiiklie göre, Cumhuriyet, milliyet, muasır medeniyet ve halkçılık mefkûrelerini takip eden Türk Ocaı, mefkûreleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Fırkası ile devlet siyasetinde beraber olacaktı. Böylece, kurulutaki Asla siyasetle uramama ilkesinden sapılmıtır. Yapılan deiiklik ile 45 Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara, 1984, s.193. 46 Afetinan, a.g.e., s.198-199. 47 Ahmet Yıldız, Ne Mutlu Türküm Diyebilene Türk Ulusal Kimliinin Etne- Seküler Sınırları (1919-1938), stanbul, 2001, s.162. 48 Türk Ocakları Yasası, Ankara, 1928, s.1. 20

Cumhuriyet Halk Fırkasının, Türk Ocakları üzerinde daha etkili olması salanmıtır 49. Gazi Mustafa Kemal Paa verdii bir beyanatta, Türk Ocakları ve Cumhuriyet Halk Fırkası arasında ilikiyi öyle izah etmitir; Türk Ocakları, Cumhuriyet Halk Fırkası nın hars ubesidir. Fırka, millete mürebbilik yapacaktır; ilim, iktisat, siyaset, güzel sanatlar gibi bütün hars sahalarında vatandaları yetitirmek için pivalık edecektir. Ocaklar, Cumhuriyet Halk Fırkası nın programlarını vatandalara izah etmekle asıl vazifelerini yapmı, mefkûrelerine en büyük hizmeti ifa etmi olurlar. Yasanızın üçüncü maddesinde de bu cihet sarahaten ifa edilmitir. Bu yol üzerinde milleti hemâhenk olarak beraber yürütmekten ibarettir 50. 49 Zeki Arıkan, Halkevlerinin Kuruluu ve Tarihsel levi, Ankara Üniversitesi nkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, Yıl: 12, Sayı:23, Mayıs 1999, s.264. 50 Atatürk ün Söylev ve Demeçleri I-III, Cilt: II, Ankara, 1989, s.300. 21

Mimar Arif Hikmet Koyunolu (1888-1982) Yönetim merkezinin Ankara olarak belirlenmesinden sonra Türk Ocakları için daha büyük bir bina yapılması gündeme gelmi, Türk Ocaı Merkez Heyetinin 3 Mayıs 1926 tarihindeki toplantısında, Türk Ocaı için bir bina ina edilmesine karar verilmitir. Günümüzde, Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi ni içinde barındıran Ankara Türk Ocaı binası, Namazgâh Tepesi nde ina edilmitir. 21 Mart 1927 tarihinde inaatına balanan bina 51, Yüksek Mimar-Mühendis Arif Hikmet Koyunolu 52 tarafından ina edilerek 1930 yılında tamamlanmıtır. Atatürk ün suluboya resminden beenip onayladıı binanın inaatında, Kayserili Hakkı ve Hüseyin Usta gibi ta içisi ustalar çalıtırılmıtır 53. Atatürk, binada Türk süslemelerinin kullanılmasını istemi ve yalnızca Türk içilerinin çalımasını emretmitir. Kurtulu Savaı nda Türk taçı ustalarının önemli bir bölümü cephede öldüünden mezar taı ustalarından yararlanılmı ve Marmara Adası ndan bin bir güçlükle mermerler getirilerek, 23 Nisan 1930 tarihinde yapılan törenle hizmete açılmıtır 54. Meclis Bakanı Kazım Özalp tarafından açılıı yapılan Türk Ocaı binasını ziyarete gelen Gazi Mustafa Kemal Paa, Buradaki bronz, mermer ilerine bayıldım, diyerek, Salih ve Sabri Karagöz Ustaları yanına çaırtmı ve onları tebrik etmitir. Daha sonra Ocak içinde yapılan tiyatroyu ve Türk Salonunu ziyaret ederek, öminenin 51 Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara, 1988, s.465. 52 Arif Hikmet Koyunolu: (1888-1982) stanbul da doan Arif Hikmet Bey, Sanayi-i Nefise Mektebi nde Mimar Cuilio Mongeri nin örencisi olmu, stanbul Beyolu ndaki Saint-Antoine Kilisesi nin yapımında Mongeri ye yardım etmitir. I.Dünya Savaı na katılan ve igal altındaki stanbul da gazetelerde foto muhabirlii yapmı, Milli Mücadele sırasında Ankara ya geçmi ve 1922 yılında, Evkaf Vekâleti Heyeti Fenniyesi nde mimar olarak görev yapmıtır. Yapıtları arasında Çocuk Esirgeme Kurumu, Etnografya Müzesi, Gümrük ve Tekel Bakanlıı, Adliye, Büyük Otel, eski Gazi ve Latife Hanım Okulu binaları bata gelmektedir. Mimarimizde, 22

yanındaki kanepeye oturup, Yapan eller sa olsun. Hikmet (Koyunolu) çok muvaffak olmuun, Allah razı olsun, buraya oturduum zaman eski anılar hayalime geliyor, tam istediim gibi bir yer olmu. Ayrılmak istemiyorum buradan, demitir 55. Türk Ocaı nın giriteki eref salonuna, Latin harfleriyle, ta içileri tarafından mermer bir pano üzerine ilenen Atatürk ün Gençlie Hitabesi asılmıtır. Harf nkılâbından bir yıl önce, 20 Ekim 1927 tarihinde gerçekleen olayı, Mimar Arif Hikmet Koyunolu öyle anlatmaktadır; Atatürk, Latin harfleri ile Gençlie Hitabe yi bir kâıt üzerine yazmı ve bunun mermere ilenmesini bize emretmilerdi. Hiç kimse Latin harfi bilmedii için her harf kopya edilerek yazılmıtı. Bir gün Atatürk, yakın arkadaları ile inaata geldiinde yazılmasına devam edilen mermerde ne yazıldıını sormulardı. Mustafa Necati bir ey söylemeye çalıtı ama okuyamadı. Mustafa Kemal, bir yıl sonra anlarsınız, dedi, kendileri de okumadı. Bir yıl sonra harf devrimi yapıldıı zaman mermerde yazılan Gençlie Hitabe nin ne demek istediini hepimiz çok iyi anlamıtık 56. Gazi Mustafa Kemal Paa nın, ilhamını eski Ankara evlerinden almasını öütledii Türk Odası, tavan boyası ve kartonpiyerlerin kalıplarına kadar Arif Hikmet Bey in elinden çıkan bina 57, 601.411 lira harcanarak, 3 yılda tamamlanmıtır. II. Merutiyet Devrinde balayan milliyetçilik hareketinin Türk mimarisindeki tesirlerini taıyan Türk Ocaı binasının 58 inası hakkında Mimar Arif Hikmet Koyunolu u Neo-klasik devrin önde gelen isimlerinden biri olan Arif Hikmet Bey, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi ve Türk Yurdu Dergisinde, Türk mimarisi üzerine yazılar kaleme almıtır. Bkz. Neslihan Sönmez, Mimar Arif Hikmet Koyunolu ile Bir Söylei, Taç (Türkiye Anıt Çevre Turizm Deerlerini Koruma Vakfı Yayını), Cilt:1, Sayı: 2, Mayıs 1986, s.74-78; Selçuk Pehlivanlı-Güven Birkan, Mimar Arif Hikmet Koyunolu ile Bir Söylei, Mimarlık, Yıl:15, Sayı:150, 1977, s.8-16.; Arif Hikmet Koyunolu, Yeni Türk Ansiklopedisi, Cilt: 5, stanbul, 1985, s.1950. 53 Vakit, 22 Mart 1930. 54 A.Hikmet Koyunolu, hatıralarında, Türk Ocaı binasının 28 ubat 1930 tarihinde, Babakan smet nönü, Meclis Bakanı Kazım Paa ile milletvekilleri ve elçilerin katıldıı bir törenle hizmete açıldıını ve Gazi Mustafa Kemal Paa nın de açılı törenine katıldıını belirtmektedir. Bkz. Nurcan nci Fırat, Ankara da Cumhuriyet Dönemi Mimarisinden ki Örnek: Etnografya Müzesi ve Eski Türk Ocaı Merkez Binası (Devlet Resim ve Heykel Müzesi), Ankara, 1998, s.82. 55 Nazmi Kal, Atatürk le Yaayanlar Anılar, Ankara, 2003, s.131. 56 Fırat, a.g.e., s.68. 57 nci Aslanolu, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlıı (1923-1938), Ankara, 2001, s.194. 58 Kenan Akyüz, Türk Ocakları, Belleten, Cilt:I, Sayı: 196, Nisan 1986, s. 206. 23

bilgileri vermektedir; Bu yapıda Türk sanatının belli balı elemanlarını kullanmaya özen gösterdim. Ta süslemecilii hakkında oldukça geni bilgim vardı. ç süsleme ve dekor için eski Ankara evlerini gezdim. Binanın bütün süsleme motiflerini kendim çizdim. çilik, Hüseyin Avni ustanındır. Türk Odasındaki tavan motiflerini sırt üstü yatarak kendim çizdim ve boyadım. Abajur ve avizeleri de eski Türk motiflerini esas alıp, hazırladıım modellere göre Almanya da yaptırdık. Dı kapılarda gümüle karıık bronz kullanmıtık 59. naatı tamamlanan Türk Ocaı binasında düzenlenen ilk etkinlik, Ressamlar Cemiyeti tarafından düzenlenen resim sergisidir. Ankara da düzenlenen ilk resim sergisine ev sahiplii yapan Türk Ocaı binasına gelen Gazi Mustafa Kemal Paa, binanın tamamlanması hakkında unları ifade etmitir; Cumhuriyetimizin ilk kültür ve sanat merkezini açmaktan çok mutlu oldum. Anadolu nun ortasında nur saçacak, ıık saçacak ve milletimizin feyiz alacaı bu güzel binayı 18 ay gibi kısa bir zamanda tamamlayan mimar, usta ve içilerimizi tebrik ederim. Güzel bir yapı oldu. Hele mermer ve ta içilii, Türklerde bu sanatın yaamakta olduunu gösteren bir belgedir. Türk salonu tam düündüüm gibi olmutur. Buradan ayrılmayı istemiyorum, yapan eller sa olsun 60. Türk Ocakları bünyesinde Merkez ve Tara tekilatları bulunmaktadır. Tara örgütlenmesinde, üyelerden oluan bir Dernek, dernek tarafından bir yıllıına seçilen ve Ocak yönetimiyle görevlendirilen 7 kiilik bir dare heyeti ve mali sorunlarla ilgilenen bir Murakabe heyeti bulunmakta, dernek her yıl mart ayında, Merkez Heyeti ne sunulacak faaliyet raporunu hazırlamak ve Ocak delegesinin Kurultay a sunacaı ube önerilerini hazırlamak üzere, genel toplantı yapmaktaydı. Merkez örgütlenmesine gelince, merkezi örgütlenmenin ilk birimi her Ocaın bir delegeyle katıldıı Kurultay olup, kurultay bir anlamda Türk Ocakları nın en yüksek kurumudur. 1928 e kadar her yıl, sonra bir yıl arayla 1930 da toplanan altı Kurultay, yerel ubelerden gelen delegelerin, karılatıkları bütün sorunları olanca içtenlikleriyle ifade etmelerine olanak salamıtır. Her yıl Ankara da, 23 Nisan tarihinde toplanan Kurultay, ubelerin genel faaliyetini gözden geçirir, delegelerin eletirilerini ve önerilerini inceler, yasada gerekli gördüü deiikliklere gider ve Merkez Heyeti ni seçerdi. Merkez Heyeti, Türk Ocakları nın 59 Sevim Kırdar, Hikmet Koyunolu ile Görüme, Milliyet Sanat Dergisi, Sayı: 4, Mayıs 1980, s.53-54. 60 Tarihi Türk Ocaı Binası naat ve Onarımına Ait Anılar, 1983, s.7-8. 24

yürütme organı olup, kurultay tarafından seçilen 11 üyeden olumakta ve yerel ubeleri denetlemekte, raporları inceleyerek alınacak önlemleri belirlemekteydi. Merkez Heyeti nin bakanı Türk Ocakları nın bir anlamda en üst düzey yetkilisi durumundaydı. Yine Kurultay tarafından seçilen Murakabe Heyeti, örgütün bütün hesaplarını denetlemekteydi. Hars Heyeti nde ise, kurultay tarafından hayat boyu atanan ve Türklük için yaptıklarına ve öhretlerine göre seçilen 10 ilâ 40 üye yer almaktaydı. Heyet, Türk kültürüne ilikin eserler yayımlamak ve Bütün Türk âleminde propaganda faaliyetleri yürütmekle yükümlüydü. Heyetin asıl görevi ise, Ocaklar arasındaki balantı organı ve örgütün Türkiye nin dıındaki Türk halkları arasında, propaganda aracı olan Türk Yurdu Dergisi ni çıkarmaktı. Türk Ocakları, mali düzeyde özerkliini korumaya çalımıtır. Elindeki mali kaynaklar, üyelerin verdii aidatlar (aidat miktarı 4 lira olarak saptanmıtı), düzenledii kültürel gösterilerden elde edilen gelirler, yerel ubelerin gelirlerinden alınan %5 pay, baılar ve çeitli mali desteklerden olumutur 61. 1-Türk Ocakları nın Etkinlikleri Türkiye de yaayan farklı unsurları, milliyetçilik iddiasında bulunmadıkça Türk kabul eden ve ortak bir kültürün gelitirilmesine çalıan Türk Ocakları, Türkçe nin gelitirilmesi, sadeletirilmesi için mücadele etmitir. Düzenlenen konferanslarda, tarih, eitim, içtimaiyat, Türk dili, milliyet, Türk kadını, salık ve milli kültüre dair konular ilenmitir. Türk Ocakları nda müsamereler, konserler, kurslar düzenlenmitir. Anaerkil Türk kültüründe kadının toplumda etkin bir rol oynadıını belirten Türk Ocakları, kadının toplumsal hayatta daha fazla söz sahibi olması gerektiini savunmu, kadınların sosyal, siyasal ve ekonomik hayata katılmasını salayacak faaliyetlere öncelik vermitir. Bu dorultuda halka açık konferanslar düzenlenmi, özellikle erkeklerin kadın konferanslarına ya da kadınların yalnızca erkeklerin bulunduu konferanslara konumacı olarak katılması salanmıtır. Halide Edip (Adıvar), Müfide Ferit (Tek), Fatma Aliye ve Nakiye Hanımlar, 61 Georgeon, Osmanlı Türk, s.42. 25