GEDİZ HAVZASI KORUMA EYLEM PLANI ÇALIŞMASI

T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Su ve Toprak Yönetimi Dairesi GEDİZ HAVZASI KORUMA EYLEM PLANI ÇALIŞMASI KÜTAHYA EGE DENİZİ Foça Menemen İZMİR MANİSA Saruhanlı Gürdük çayı Kum çayı GEDİZ NEHRİ Nif çayı Turgutlu Kemalpaşa Akhisar Kayacık deresi Gördes çayı Marmara Gölü Salihli Ahmetli Gördes Demirci çayı Demirköprü Barajı Alaşehir çayı Alaşehir Demirci Deliiniş çayı Kula Selendi Selendi çayı GEDİZ NEHRİ Gediz Murat dağı 1400 m UŞAK Mayıs 2008

ÖNSÖZ Su kaynaklarımızın mevcut su kalitesinin korunması ve iyileştirilmesi, kısa, orta ve uzun vadede korunabilmesi açısından, önce niteliklerinin bilinmesine ve daha sonra koruma-kullanma dengesi çerçevesinde koruma ilkelerinin belirlenmesine ihtiyaç vardır. Bu kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme sürecinin ve gelecek nesillerin ihtiyacının dikkate alınması büyük önem taşımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılması yoluyla tüm gelişmelere ve kullanımlara kontrollü bir şekilde yön verilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede, öncelikli havzalar belirlenerek, Havza Koruma Eylem Planları oluşturma çalışmaları yapılması zorunluluğu doğmuştur. Havza Koruma Planları hazırlanabilmesi için ilk planda bu havzalar arasında bir önceliklendirme yapılması zorunluluğu doğmuş olup; yapılan önceliklendirmede su kalitesi, kirletici kaynakları, korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak bir önceliklendirme matrisi oluşturulmuş ve bu matris doğrultusunda 25 havza puanlandırılmış olup, Gediz havzası ilk beş havza içerisinde yer almaktadır. Gediz Havzasında tespit edilen kirlilik kaynaklarının daha detaylı incelenmesi, özellikle mevcut durumda meydana gelen kirliliğin önlenmesi için gerekli tedbirleri almak, kısa orta ve uzun vadede kirliliğin azaltılmasına yönelik önlemlerin belirlenmesi amacıyla Bakanlığımız koordinasyonunda, 31.01.2008 tarihinde İzmir de Gediz Havzası Eylem Planı ön çalıştayı yapılarak Gediz Havzası ile ilgili olarak kurumlar tarafından yürütülen projeler, gerçekleştirilen çalışmalar ve geleceğe dönük planlamalarla ile ilgili olarak havzada kirliliğin önlenmesi konusunda çözüm önerilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Yapılan çalıştayda; ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri kapsamında hazırlanan Gediz Havza Koruma Eylem Planı 1.Safha Taslak Uygulama Programı ile ilgili olarak kurumların görev alanlarına giren konularda yapılan ve/veya yapılacak olan çalışmaların zaman süreçleri, finansal kaynak durumları ve önceliklendirilmesi konularının değerlendirilmesi için Bakanlığımız tarafından, taslak programı havzada yer alan kurum ve kuruluşların görüşlerinin alınması amacıyla kurumlara gönderilerek, kurumların yapmış olduğu çalışmaların mevcut durumu göz önüne alınıp Gediz Havza Koruma Eylem Planı hazırlanmıştır. 2

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1. Gediz Havzasının Coğrafik Konumu 4 Şekil 1.2. Gediz Havzasının Haritası 6 Şekil 1.3 Gediz Havzasındaki Nüfus Dağılımı 6 Şekil 1.4 Havzadaki Arazi Kullanımı 8 Şekil 1.5 Havzadaki Sanayinin Sektörel Dağılımı 12 Şekil 2.1 Gediz Nehrinin Su Kalite Haritası 14 Şekil 3.1 Sanayiden Gelen ve Evsel kirletici kaynaklar 20 Şekil 3.2 Evsel ve Tarımsal Kaynaklardan Gelen Nutrientler 20 Şekil 4.1 Havzadaki Mevcut Arıtma Tesisleri 21 Şekil 4.2 Entegre Bertaraf Tesislerinin Bölgesel Yerleri ve Durumları 23 Şekil 4.3 Tehlikeli Atık Miktarları ile Bölgesel Planlanan Tesisler 24 3

TABLO LİSTESİ Tablo 1.1 Havzadaki Yerleşim Yerleri ve Nüfusları 7 Tablo 1.2 Gediz Havzası nda bulunan endüstriyel tesisler 10 Tablo 1.3 Zeytinyağı ve üretilen prina miktarları 13 Tablo 2.1 Gediz Nehri Su Kalitesiyle İlgili Veriler 16 Tablo 3.1 Su Tüketim oranları 18 Tablo 3.2 En yüksek atıksu hacimlerini deşarj eden endüstriyel sektörler 19 Tablo 3.3 Gediz bölgesindeki sulama alanları 19 Tablo 3.4. Havzadaki toplam yükler 20 Tablo 4.1 Havzadaki belediyeler ve mevcut arıtma altyapı tesisleri 23 Tablo 4.2 e ait entegre atık bertaraf tesisleri 25 Tablo 6.1 Gediz Nehir Havzası Koruma Eylem Planı Takvimi 31 Tablo 6.2 İl Çevre ve Orman Müdürlükleri 35 Tablo 6.3 DSİ 2.Bölge Müdürlüğü 40 Tablo 6.4 Tarım İl Müdürlükleri 42 Tablo 6.5 İl Özel İdareleri 46 Tablo 6.6 58 Tablo 6.7 Tekil Endüstri Tesisleri 85 Tablo 6.8 Organize Sanayi Bölgeleri 92 Tablo 6.9 Atık Yönetim Tesisleri 100 4

İÇİNDEKİLER I II III 1 1.1 1.2 3.1 4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 Havzanın Genel Durumu - Yerleşim Alanları - Arazi Kullanımı - Sanayiler ve OSB ler Su Kalitesi Kirletici Kaynakları - Kirletici Yükleri Çevre Koruma Altyapısı - Mevcut Arıtma Tesisleri ( Sanayi) - Katı Atık Bertarafı -Tehlikeli Atık Bertarafı - Planlanan ve İnşaat Safhasında Olan Altyapılar Yapılan Projeler Koruma Eylem Planı - Paydaşlar Listesi - Metot ve İçerik - Evsel Atıksuların Arıtılması İçin Tahmini Maliyet - Kısa Vadede Yapılması Gerekenler - Orta ve Uzun Vadede Yapılması Gerekenler 2 3 4 6 11 14 14 18 18 19 20 21 23 24 24 24 98 99 100 7. 8. 9. Sonuç Konuşmaları Havzadaki İl Müdürlüklerinin Katılımıyla Yapılan Toplantı Su ve Toprak Dairesince Havzada yerinde inceleme 101 110 111 5

1. HAVZANIN GENEL DURUMU Gediz Havzasının toplam alanı 17.000 km 2 kadar olmasına rağmen, ekonomik faaliyetler, merkez ova ve deltadan meydana gelen havzanın üçte birlik bölümünde gerçekleşmektedir. Nüfusun büyük çoğunluğu, endüstriyel faaliyetler ve sulamalı tarım alanları ovalarda ve deltada yer almaktadır. Havzanın coğrafi haritası Şekil 1.1 de gösterilmiştir. Yükseklik (m) 1.1 Yerleşim Alanları Şekil 1.1 Havzanın coğrafi haritası Gediz Nehri, Kütahya İl sınırları içerisinde Murat ve Şaphane Dağları ndan doğup, Foça ile Çamaltı Tuzlası arasından İzmir Körfezi ne dökülür. Havza alanı 17.500 km² olup Gediz Nehri nin ana kol uzunluğu 401 km dir. Nehrin yıllık ortalama debisi ise 60,48 m³/sn dir. Nüfus projeksiyonu, endüstriyel aktivitelerin olduğu alanlarda kentsel yoğunluğun artacağını göstermektedir. Resmi olmayan büyüme keşfedilmiştir ve yeni arazi kullanım uyumsuzluklarını engellemek için yeni kentsel planlamaların geliştirilmesi gerekmektedir. Endüstriyel gelişme Organize Sanayi Bölgelerinde (OSB) yoğunlaşmış olup, bu iş merkezleri ülkenin ekonomik politikaları tarafından desteklenmektedir. Bu yüzden ileriki yıllarda yeni araziler endüstriyel faaliyetlere açılacağı için OSB de yerleşmiş olan şirketlerin sayısının artacağı tahmin edilmektedir. Bu faaliyetler evsel ve endüstriyel amaçlar için gerekli olan su talebini arttıracağı gibi atıksu ve katı atık üretimini de arttıracaktır. Neredeyse tüm Manisa İli havza içerisinde yer almaktadır ve ayrıca nüfus ve sosyo-ekonomik faaliyetler açısından bu il, havza için çok önemlidir. İzmir İli nin 28 ilçesinden sadece üçü havza içerisindedir, ancak İzmir Büyükşehir Belediyesi nin havza üzerindeki etkisi göz ardı edilemez. Bu yüzden burası, ikinci derece önemliliğe sahip olarak ele alınmaktadır ve sadece büyükşehir alanının, havza ile olan ilişkisi analiz edilmektedir. İzmir Büyükşehir Belediyesi sadece havzadaki önemli bir su miktarını kullanmakla kalmayıp, büyük oranda, komşu ilçeleri olan Kemalpaşa, Menemen ve Manisa daki sosyo-ekonomik faaliyetleri ve kentsel ve endüstriyel 6

genişlemeyi etkilemektedir. Tablo 1.1 de Gediz Havzası nda yer alan başlıca yerleşim yerleri ve nüfusları gösterilmiştir. Tablo 1.1 Gediz Havzası nda Yer Alan Başlıca Yerleşim Yerleri ve Nüfusları (2008) Gediz 18.728 Şaphane 3.262 Demirci 18.642 Selendi 6.903 Kula 23.863 Sarıgöl 13.045 Alaşehir 45.971 Salihli 96.594 Ahmetli 9.517 Turgutlu 111.166 Köprübaşı 5.002 Gördes 10.295 Akhisar 96.393 Gölmarmara 9.938 Saruhanlı 15.151 Manisa 281.890 Kemalpaşa 37.126 Menemen 53.940 Foça 13.257 Toplam 870.683 Çalışmanın alanı, Manisa, İzmir, Kütahya ve Uşak olmak üzere 4 ilin ve toplamda 21 ilçenin bölümlerini içine alan Gediz Nehri Havzası dır. Havzanın siyasal yönetimsel yapısı Şekil 1.2 de, havzadaki nüfus durumu Şekil 1.3 de gösterilmiştir. 7

İller İl Sınırları Gediz Havzası Sınırları Şekil 1.2 Havzanın coğrafi haritası Km²ye düşen yoğunluk Şekil 1.3. Havzadaki Nüfus Durumu 1.2 Arazi Kullanımı Genel anlamda, havzanın 2/3 ü doğal veyahut kullanılmamış alandır. Bunu çoğunlukla havzanın kuzey ve kuzeydoğusunda bulunan dağlık alanlar oluşturmaktadır. Bu karmaşık orografi, ulaşımın zor olmasından dolayı, sınırlı ulaşım altyapılarına neden olmaktadır. Bu faktör, uygun tarımsal alanların azlığı ile birlikte, 8

dağlık alanların gelişme noktaları olmasını engellemektedir. Bunun bir sonucu olarak, arazi için mücadele daha çok geri kalan, büyük oranda merkez ovayı içine alan, havzanın 1/3 lük alanında gerçekleşmektedir. Merkez ovadaki arazi kullanımı dağılımı incelendiğinde, ormanlık alanları ve çalılık alanların, toplam alanın sadece %35,5 ini kapladığı görülmektedir. Göller ve tuzlalar tarafından işgal edilen %1,9 luk alan ile birlikte, toplamda %37,4 lük bir arazi doğal alan olarak ele alınabilir. Çevre üzerindeki potansiyel etkilerinden dolayı önemli olan arazi kullanımları, toplam arazi kullanımının %62,3 ünü işgal eden, tarım ve kentsel kullanımlardır. Tarımsal alan (kuru, sulamalı ve çayırlar) alanın %53,2 sini kaplamaktadır. Hem ikamet, kentsel altyapı hem de endüstriyel alanları kaplayan kentsel alan merkez ovanın yaklaşık %10 unu kaplamaktadır. Ekonomik gelişmenin baskısı altında en fazla değişime meyilli alan, merkez ovanın 24,4 ünü kaplayan kuru tarımsal alanlardır. Havzadaki genel arazi kullanımı ve oranları Şekil 1.4 de verilmiştir. Arazi Kullanımı 10% 52% 2% 36% Ormanlık v e Çalılık Alanlar Göller ve Tuzlalar Tarım Alanları Yerleşim Alanları Şekil 1.4 Havzadaki Arazi Kullanımı 1.3 Sanayi ve OSB ler Havza genelinde yer alan endüstri tesisleri Tablo 1.2 de gösterilmiştir. 9

Tablo 1.2 Gediz Havzası nda bulunan endüstriyel tesisler (İTO, 1997) Manisa Turgutlu Gediz Alaşehir Demirci Çiğli Kemalpaşa Menemen Salihli Saruhanlı Akhisar Ahmetli Köprübaşı Gördes Selendi Uşak OSB: Organize Sanayi Bölgesi KSB: Küçük Sanayi Bölgesi (*) organize deri endüstrisi ve serbest bölge Tamamlanmış OSB 3 1 1 1 (*) 1 1 Tamamlanmış KSB 2 1 1 1 1 * K. Evren K.S.S. ve Muradiye Sanayi Bölgesi 1 1 1 1 1 1 Uşak Organize Sanayi Bölgesi Uşak Organize Sanayi Bölgesi nin, Uşak Şehir merkezinin 18 kilometre batısındaki ekilemez 378,2 hektarlık alanda kurulmasına Bakanlar Kurulu tarafından, 24.10.1976 tarihinde izin verilmiştir. Bölge, 1990 yılından beri faal durumdadır. Uşak Organize Sanayi Bölgesinde şu anda 160 işletme faaliyet göstermekte olup; bu işletmelerin büyük bir kısmını tekstil sektörü (iplik, konfeksiyon, kumaş dokuma, karasör, openet, battaniye, pamuk dokuma, şifanoz, v.b.) oluşturmaktadır. Söz konusu organize sanayi bölgesinde tekstil sektörü dışında; gıda (süt ve süt ürünleri yemek fabrikası, vb.), kimya, seramik, mermer, yün yıkama (sıcak ve soğuk), çelik madeni yağ gibi değişik sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerde bulunmaktadır. Bölgede daha çok tekstil işletmesinin bulunmasından dolayı, bölge, faaliyetlerinde oldukça yüksek miktarda boyamada kullanılan kimyasal kullanılmaktadır. Organize Sanayi Bölgesinde faaliyet gösteren işletmelerin evsel ve endüstriyel atıksuları; yağmur sularından ayrı olarak toplanarak, merkezi atıksu arıtma tesisine iletilmekte ve arıtma tesisinde arıtılarak, Gediz Nehrine deşarj edilmektedir. Söz konusu arıtma tesisinin Mevcut Kapasitesi:12.000 m3/gün olup; hedeflenen kapasitesi: 18.000 m3/gün dür. Tesisin inşaatına 10.09.2005 tarihinde başlanılmış ve 27.02.2007 tarihinde inşaatı tamamlanmıştır. Tesis 10.03.2007 tarihinde işletmeye alınmış olup; 27.04.2008 tarihli MÇK kararı ile DEŞARJ İZNİ verilmiştir. Bölgede günde 25 ton katı atık ve 20 25 ton arıtma çamuru açığa çıkmaktadır. Katı atıklar ve arıtma çamuru sanayi bölgesi içerisinde açık alanda depolandıkları alanda yakılmaktadır. Ancak Organize Sanayi Bölgesi Yönetimi tarafından söz konusu problemin çözümüne yönelik gerekli araştırma ve çalışmalar başlatılmıştır. 10

Kemalpaşa Organize Sanayi Bölgesi Kemalpaşa OSB, İzmir şehir merkezinin 29 kilometre güneydoğusunda yer almaktadır. Kemalpaşa nın 1.300 hektarlık genişletilmiş bir alanı ve bu alan üzerinde 205 aktif endüstriyel tesis ve 43 ticari müessese mevuttur. Bölgede yaklaşık 12.000 işçi çalışmaktadır. Kemalpaşa daki sanayi bölgesi, metal işleme, kimya, kâğıt, plastik ve makine gibi farklı sanayilerden meydana gelmektedir. Bölgede, endüstriyel atıksu için genel bir atıksu arıtma tesisi bulunmamakta ve yaklaşık 4.000 işçinin bulunduğu endüstrilerin de evsel atıksu arıtma tesisleri bulunmamaktadır. Bu bölgeden gelen ana kirleticiler özellikle metal ve gıda endüstrilerinin ürettiği atıksulardır. Birçok kuruluşun atıksu arıtma tesisi bulunduğu bildirilmekle birlikte bölgeden Nif Çayı na oldukça yüksek bir kirlilik yükü bırakılmaktadır. OSB tüzel kişiliği Ulucak Belediyesi sınırları içerisinde yargı safhasındadır. Manisa Organize Sanayi Bölgesi Manisa Organize Sanayi Bölgesi 510 hektarlık alanı kaplamaktadır ve 128 şirketi barındırmaktadır. OSB, 420 hektarlık bir genişletme alanı meydana getirme çalışmasını yürütmektedir. Bölge için 50 firmadan oluşan bir arazi tahsis bekleme listesi bulunmaktadır ve arazi talebi 10 hektarı bulmuştur. Manisa OSB de yaklaşık 20.000 işçi bulunmaktadır. Bölgenin üretimi arasında aşağıdakiler sayılabilir: - Avrupa için üretilen televizyonların %17 si - Türkiye için üretilen televizyonların %65 i - Bisiklet üretiminin %35 i - Buzdolabı üretiminin %26 sı Tüm bu tesislerdeki toplam 500.000 m 3 /ay su kullanımı gerçekleşmektedir ve su kaynakları doğal su kaynakları ve kuyu suyudur. Bu suyun %40 ı, bölgeye ait olan kuyulardan sağlanmaktadır ve %60 ı da tesislere ait olan kuyulardan elde edilmektedir. Bölgede toplam kapasitesi 21.500 m 3 /gün olan iki adet atıksu arıtma tesisi mevcuttur. Yağmur suyu ve kanalizasyon sistemi Organize Sanayi Bölgesinde ayrılmıştır. Manisa Organize Sanayi Bölgesinde üretilen katı atıklar Manisa Belediyesi nin çöplük alanına gönderilmektedir. Geri dönüşümü mümkün atıklar firmalar tarafından tekrar kullanılmakta ve tehlikeli atıklar İZAYDAŞ a gönderilmektedir. İzmir Menemen Organize Deri Endüstrisi Serbest Bölgesi 1993 yılında arıtma tesisinin ilk bölümünün tamamlanmasından sonra, 168 hektar alana yayılmış olan bölge organize deri endüstrisi bölgesi olarak kabul edilmiş ve faaliyetlerine başlamıştır. Bu bölge, 1998 yılında açık bölge olarak ilan edildiğinden, tüm endüstrilerin kullanımına açılmıştır. Kullanılan su Gediz Nehri nden elde edilmekte ve ayda 160.000 m 3 su, 100 firma tarafından kullanılmaktadır. Bölgede 2.000 işçi çalışmaktadır. Mevcut atıksu arıtma tesisinin kapasitesi 15.500 m 3 /gündür. Deşarj, bir deşarj kanalı aracılığı ile Gediz Nehri nin Ege Denizi ne döküldüğü yere yakın bir noktadan yapılmaktadır. Evsel ve endüstriyel atıksular bir arada arıtılmaktadır. Bölge yetkilileri arıtma tesisinin kapasitesinin tamamının kullanılmadığını ve bölgenin, özellikle Menemen in köylerinden olmak üzere, komşu yerleşimlerden evsel atıksu kabul edebileceklerini bildirmektedirler. İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi (İAOSB) 20 Mayıs 1990 tarihinde resmi olarak faaliyete geçen İzmir Atatürk Organize Endüstri Bölgesi, İzmir in kuzeybatısında, 700 hektarlık bir alana kurulmuştur. Bölgede 318 büyük, 177 de küçük endüstriyel parsel 11

bulunmaktadır. Bu parsellere ek olarak, 100 yeni parsel endüstriyel faaliyetler için açılmıştır. Bu parseller de kullanılmaya başlandığında, bölgedeki tesislerin sayısı 595 i bulacaktır. Bölgede yıllık 2 milyar dolarlık bir ihracat hacmi mevcuttur ve bu yüzden de ülkenin ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Bölgede toplam 25.000 işçi çalışmakta ve bölgenin tam kapasite faaliyete geçmesi durumunda çalışan sayısının 40.000 ile 50.000 arasında olabileceği tahmin edilmektedir. Bölgedeki endüstri oldukça çeşitlidir. Tekstil boyama ve işleme, dikiş, deri ve hazır giyim, pamuk işleme, halıcılık, demir-çelik ürünleri, demir ve çelik dökme, metal ve metal ürünleri, makinecilik, inşaat makineleri, ağır endüstri ve tarım makineleri, ofisler ve evler için metal mobilyalar, metal kaplama, metal kutulama, çelik yapı, motorlu taşıtlar için yedek parça, iş makineleri ve presler, baskı ve yayımlama, plastik ve lastik, lastik hortumlar, tıp ve tarım ilaçları, tahta ve tahta eşyalar, kâğıt ve karton paketleme, elektrik ve elektronik, radyo-tv ve iletişim araçları; elektrikli ev eşyaları, sabun, deterjan ve temizlik malzemeleri, kimyasallar, boyalar, cilalar, çatı ve yapı malzemeleri, mermer ve granit, asansörler ve yürüyen merdivenler, ısıtma-soğutma sistemleri, ticari tip soğutucular ve dondurucular, güneş enerjisi toplayıcıları, cam, tütün, kutulanmış gıda, kuru incir, kuru üzüm ve diğer kurutulmuş meyveler, nebati yağ ve zeytinyağı, tuz, un süt ürünleri ve hayvan yemi bölgedeki endüstriyel faaliyetlerdir. Bölgenin faaliyetleri sonucunda üretilen atıksu, bilgisayar ile kontrol edilen ve 21.000 m 3 /gün kapasitesi olan bir atıksu arıtma tesisinde arıtılmaktadır. Atıksu arıtma tesisinin çıkış suyu İzmir Körfezi ne deşarj edilmektedir. Atatürk Organize Endüstri Bölgesi nin kuruluşlarını, baskınlarla oluşabilecek zarardan korumak amacıyla 75 kilometrelik bir drenaj sistemi Dokuz Eylül Üniversitesi Su Kaynakları Yönetimi ve Uygulama Merkezi (SUMER) kontrolü altında inşa edilmiştir. Sistemin 9 adet pompalama istasyonu mevcuttur. Bölgenin katı atıkları Belediye tarafından toplanmaktadır. Bölgenin caddeleri, periyodik olarak vakumlu temizleyiciler tarafından süpürülmektedir. Havzadaki Sanayi Dağılımı Gediz Havzası ndaki Sanayi dağılımı Şekil 1.5 de gösterilmiştir. Şekil 1.5 Havzadaki sanayinin sektürel dağılımı 12

- Zeytin Endüstrisi Tablo 1.3 te verilmiş olan değerler, Manisa İli ndeki resmi kuruluşlar tarafından üretilen sofralık zeytin miktarlarını göstermektedir. Bölgede zeytin üretimi açısından, merdivenaltı endüstrisi olarak isimlendirilen bir endüstri daha mevcuttur. Bu endüstride, bölgedeki ikamethanelerin bodrumlarında, içlerinde salamura suyu ve zeytin barındıran kuyular bulunmaktadır ve evler zeytinlerin olgunlaşması için kullanılan suları kanalizasyona bırakmaktadırlar. Bu gizli endüstriden dolayı meydana çıkan drenaj suları, bölgedeki yüzey suyunun en önemli kirleticilerindendir. Zeytinyağı üretimi ele alındığında, Manisa İli, Türkiye de önemli bir yere sahiptir. Manisa da, özellikle Manisa Merkez, Ahmetli, Akhisar, Saruhanlı ve Turgutlu da 15 adet zeytinyağı üreticisi mevcuttur. Zeytinyağı üretimi, üretim aşamasından sonra geriye organik bir posa bırakmaktadır. İlçelere göre zeytinyağı ve organik posa üretimi Tablo 1.3 te gösterilmiştir. Tablo 1.3 Zeytin üreten ilçeler, üretilen zeytinyağı ve üretilen prina miktarları İlçe Zeytinyağı üretimi (ton/yıl) Zeytin prinası üretimi (ton/yıl) Manisa Merkez 1.110 2.472 Ahmetli 160 360 Akhisar 5.560 15.499 Kırkağaç 247 660 Saruhanlı 643 1.335 Soma 646 1.332 Turgutlu 200 500 Manisa da, yılık kapasiteleri 59 bin ton kadar olan 4 adet zeytinyağı rafinerisi bulunmaktadır. Ayrıca, yılda 104,3 ton ham işleme kapasitesi bulunan 65 tesis bulunmaktadır. Tesislerin çoğunda kullanılan teknoloji eski kalmıştır. Zeytinyağı işleme tesislerinin küçük olması ve teknolojinin eskimiş olması zeytinyağı pazarlamasını olumsuz yönde etkilemektedir. TARİŞ, pazarlama açısından önemli bir yere sahiptir. Manisa da yetiştirilen zeytinin yaklaşık %20 sini TARİŞ satın almaktadır. TARİŞ, 37 bölgede, 26.930 üyesi ile, İzmir, Balıkesir, Çanakkale, Muğla ve Manisa daki 33 kooperatifte aktif durumdadır. - Tuz Üretimi Türkiye nin en büyük ve dünyanın birkaç üretim yerlerinden biri olan kıyısal tuz üretim bölgesinde 1863 yılından beri tuz üretilmektedir. Tekel Tuz İşletmeleri tarafından işletilen ve deltanın 3.300 hektarlık alanını kaplayan tuz tavalarında yılda yaklaşık 500.000 ton tuz üretilmektedir. 13

2. SU KALİTESİ Değişik örnekleme istasyonlarından 2002 yılı boyunca Gediz Nehri nden alınan örneklerden oluşturulan su kalitesi sınıflandırılmasına göre Gediz Nehri çok kirlidir ve bu nedenle Gediz Nehri Sınıf IV olarak sınıflandırılmıştır. Gediz Nehri su kalitesi Şekil 2.1 de gösterilmiştir. Şekil 2.1 Gediz Nehri nin su kalite haritası Ancak 2006 yılı su kalitesi, ölçüm sonuçlarına göre Üst Havzadaki Uşak ın katılımında II. Sınıf, Alaşehir Çayı III. sınıf, Demirköprü Barajından sonra Nif Çayı katılımına kadar da II.sınıf tır. Nif Çayı nda su kalitesi IV. sınıf olup, Nif Çayı katılımından sonra III. sınıf a düşmektedir. Havzanın üst kesiminde ağır metal ve nitrat açısından su kalitesi düşmektedir. Demirköprü Barajı nda kirleticilerin biyolojik ayrışma ve çökelmesinden dolayı baraj mansabından sonra su kalitesi büyük ölçüde iyileşmektedir. Nif Çayı, Kemalpaşa İlçesi evsel ve sanayi atıksularından dolayı IV. sınıf su kalitesindedir. Uzun vadede, ağır metallerin, tarım için kullanılan topraklarda birikmesi problemlere yol açmaktadır. Aşırı su çekimlerinden dolayı yeraltı su seviyeleri hızla düşmektedir. Gediz Nehri su kalitesiyle ilgili veriler Tablo 2.1 de verilmiştir. 14

Alanlar Problemler Olası nedenler Olası çözümler (numune noktaları) 1. Uşak OSB deşarj noktası Yüksek organik, anorganik ve ağır metal konsantrasyonları. Uşak OSB tekstil fabrikaları ve Endüstriyel atıksuyun arıtılarak deşarj edilmektedir. Endüstriyel atıksu arıtma tesisi ile nehrin başlangıcındaki organik, anorganik ve ağır metal yükleri 2. Kula - Gediz 1 Köprüsü Yüksek organik, anorganik ve ağır metal konsantrasyonları. 3. Demirköprü Barajı Barajdan kaynaklanan organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonlarında az iyileşme 4. Birleşme noktası Gediz Nehri Organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonlarında kötüleşme 5. Ahmetli Regülatörü - Manisa Organik, inorganik konsantrasyonlarında az iyileşme Ağır metal konsantrasyonlarının hala çok yüksek olması 6. Turgutlu Irlamaz Nehri Yüksek organik ve inorganik parametre konsantrasyonları 7. Nif II Köprüsü İzmir Çok yüksek organik, anorganik ve ağır metal konsantrasyonları Tablo 2.1 Gediz Nehri Su Kalitesiyle İlgili Veriler Kula daki deri fabrikalarının Endüstriyel atıksularının arıtılmaması Kula dan gelen arıtılmamış atıksu Salihli deki evsel ve endüstriyel atıksu deşarjından dolayı su kalitesindeki bozulma. (84.000 insanın evsel atık suyu ) Ana endüstrilerden ve deri fabrikalarından (30 adet) kaynaklanan atıksular. Alaşehir Nehri nin Gediz Nehri ile birleşmesinden dolayı su kalitesindeki az düzelme Turgutlu evsel ve endüstriyel atık suyunun deşarjından dolayı su kalitesindeki bozulma (94.000 insanın evsel atık suyu) ve ana endüstrilerden ve gıda endüstrisinden kaynaklanan atıksular (19 adet). Kemalpaşa da proses atıksuyu olan tüm sanayi tesislerinin münferit AAT mevcuttur. azaltılmakta Endüstriyel bir atıksu arıtma tesisi ile organik ve ağır metal yüklerinin azaltılması Kula da bir endüstriyel atıksu arıtma tesisleri ile baraja kadarki yüzey suyu kalitesinin gözle görülür ölçüde değiştirilmesi Evsel ve endüstriyel bir atıksu tesisi ile Alaşehir Nehri su kalitesinin iyileştirilmesi ve mevcut Alaşehir evsel atıksu arıtma tesisinin iyileştirilmesi Evsel ve endüstriyel bir atıksu tesisi ile Irlamaz Nehri su kalitesinin iyileştirilmesi Kemalpaşa daki evsel ve endüstriyel bir atıksu arıtma tesisi ile Nif II Köprüsündeki su kalitesini gözle görülür şekilde iyileştirilmesi 8. Dursunlar Kum Ocakları Su kalitesi bir önceki numune noktasıyla aynı (7) Nif II Köprüsü - İzmir 9. Nif Deresi - Askılı Köprüsü Çok yüksek organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonları Arıtılmamış Kemalpaşa endüstriyel atık suyu ve kum işleme fabrikasının nehirdeki toplam katı madde miktarını arttırması Kemalpaşa arıtılmamış endüstriyel atık suyu Kemalpaşa daki evsel ve endüstriyel bir atıksu tesisi ile Nif Nehri ndeki su kalitesinin gözle görülür şekilde iyileştirilmesi Kemalpaşa daki evsel ve endüstriyel bir atıksu tesisi ile Nif Nehri ndeki su kalitesinin gözle görülür şekilde 15

11. Aşağı Çobanisa Köprüsü Organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonlarındaki bozulma 12.Akhisar Kılık Kum Deresi Yüksek organik, inorganik konsantrasyonları 13. Manisa Köprüsü Organik ve inorganik konsantrasyonlarındaki bozulma 14.Manisa Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi sonrası 15.Manisa OSB sonrası+ Deri fabrikaları 16. Emiralem Regülatörü İzmir Yüksek organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonları Yüksek organik, inorganik ve ağır metal konsantrasyonları 15 numaradan alınan numuneyle benzer konsantrasyonların olması 17. Maltepe İlçesi İzmir Organik ve inorganik konsantrasyonlardaki bozulma Irlamaz Nehri nden gelen sudan dolayı su kalitesindeki bozulma Akhisar bölgesindeki gıda endüstrisinden dolayı(zeytinyağı üretimi) kötü su kalitesi, Akhisar daki artıma tesisinin düşük verimliliği Kılık Kum Deresi ndeki zeytinyağı üretiminden gelen arıtılmamış atıksudan dolayı düşük su kalitesi Manisa daki arıtma tesisinin aşırı yükünden dolayı düşük verimliliği ve düşük su kalitesi, havzanın yukarı kısmından gelen arıtılmamış endüstriyel atıksudan kaynaklanan ağır metal konsantrasyonu OSB atksu arıtma tesisi faaliyette Havza yukarısından gelen evsel ve endüstriyel arıtılmamış atıksudan kaynaklı düşük su kalitesi Menemen den gelen atıksudan kaynaklı su kalitesindeki bozulma iyileştirilmesi Mevcut Akhisar evsel atıksu tesisin iyileştirilmesi, zeytinyağı fabrikaları için endüstriyel atıksu arıtma tesisinin inşası Zeytinyağı fabrikaları için endüstriyel atıksu arıtma tesisinin inşası Mevcut evsel atıksu arıtma tesisinin iyileştirilmesi Dericilere ait Merkezi AAT nin bir an evvel devreye alınması 16

3. KİRLETİCİ KAYNAKLAR Havzadaki su kirliliğinin kaynakları; Havzadaki endüstriyel gelişme, yoğun tarımsal faaliyetler ve hızla artan nüfus yüzeysel ve yeraltı kaynaklarının kirlenmesine sebep olmakta ve bu kaynakların su kalitesinin bozulmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla, üç ana kirlilik kaynağı aşağıda belirtilmiştir: Evsel Atıksular Endüstriyel Atıksular Tarım 3.1 Kirletici Yükleri Debiler ve yükler Nehir havzasına debi deşarjı, evsel, endüstriyel ve tarımsal kaynaklı olarak incelenmiştir. Debiler EVSEL ATIKSU Her bir ilde üretilen evsel atıksuyun hesaplanmasında kullanılan su tüketim oranları, ilin büyüklüğüne bağlıdır. Tablo 3.1 de her bir ilçede üretilen evsel atıksuyun tahmin edilmesinde kullanılan tüketim oranları özetlenmektedir. Tablo 3.1 Tüketim oranları NÜFUS TÜKETİM ORANI (litre/ kişi gün) >5.000 70 >10.000 80 >30.000 100 >50.000 120 >100.000 170 >200.000 200 >300.000 225 Tahmini nüfuslara göre başlıca ilçelerden en yüksek evsel atıksuyu olanlar; o Toplam evsel atıksu debisi 82.255 m 3 /gün (%33,63) olan Manisa, o Toplam evsel atıksu debisi 26.561 m 3 /gün (%10,48) olan Akhisar, o Toplam evsel atıksu debisi 26.275 m 3 /gün (%10,37) olan Salihli, o Toplam evsel atıksu debisi 23.684 m 3 /gün (%9,34) olan Turgutlu, o Toplam evsel atıksu debisi 14.667 m 3 /gün (%5,79) olan Menemen dir. ENDÜSTRİYEL ATIKSU Gediz Nehri Havzası boyunca yerleşmiş olan başlıca endüstriler deri, gıda, tekstil, otomotiv, metal, kâğıt ve diğer işlerdir. Nehir havzasına ilçeler tarafından deşarj edilen en yüksek hacimli endüstriyel atıksuların tahmini aşağıda verilmiştir: o o Toplam atıksu debisi 16.102 m 3 /gün (%33,86) olan Menemen, Toplam atıksu debisi 15.865 m 3 /gün (%33,36) olan Manisa, 17

o o o Toplam atıksu debisi 6.694 m 3 /gün (%14,07) olan Kemalpaşa, Toplam atıksu debisi 7.500 m 3 /gün (%15,82) olan Uşak Toplam atıksu debisi 1.235 m 3 /gün (%2,60) olan Turgutlu. Aslında beşinci en yüksek endüstriyel atıksu debisi Kula endüstriyel bölgesi tarafından üretilmektedir. Ancak, 1.255 m 3 /gün olan Kula endüstriyel atıksu debisi Gediz Nehri ne deşarj edilmemektedir. Bu endüstriyel atıksu, Kula daki volkanik alana deşarj edilmektedir. Kula Belediyesi ne göre bu alan, endüstriyel atıksu debisine tamamen doymuş olmasına rağmen, halen endüstriler aynı alana deşarjlarını yapmaktadırlar. Deşarj edilen alanda bu endüstriyel atıksuyu oluşturacak olan kirlilik etkisini göz önünde bulundurmak gerekecektir. En yüksek atıksu hacimlerini deşarj eden endüstriyel sektörler Tablo 3.2 de verilmiştir: Tablo 3.2 Endüstriyel sektörlere göre hacim yüzdelikleri Endüstriyel sektörler Endüstriyel hacim (%) Deri 57,7 Gıda 18,8 Tekstil 9,7 Otomotiv 3,0 Metal 3,0 Kağıt 2,9 Bu 6 sektör birlikte, toplam endüstriyel atıksu hacminin % 95,1 lik kısmını deşarj etmektedirler. TARIM Gediz Nehri Havzası boyunca sulanan yüzey alanları Tablo 3.3 de gösterilmiştir. Tablo 3.3 Gediz bölgesindeki sulama alanları İlçenin/ İlin İsmi Sulama Alanı (ha) Alaşehir Sarıgöl Boy 11.416 Alaşehir Üzüm Ahmetli Gökkaya - Turgutlu 16.374 Manisa Sarıkız Mesir 38.343 Gediz Delta Menemen sol ve sağ kıyı sulama planı 22.865 Nitel ve nicel olarak nehir havzasına yapılan kirlilik deşarjlarını belirleyebilmek için yükler üç kategoriye bölünmüştür; organikler, nütrientler ve ağır metaller. Yükler 18

EVSEL ATIKSU Evsel atıksu BOİ yüküyle karakterize edilir. BOİ olarak evsel yükün hesaplanmasında 0,06 kg BOİ/kişi x gün oranı kabul edilmiştir. Manisa, Akhisar, Alaşehir, Gölmarmara, Ahmetli ve Foça da olmak üzere belediyeye ait 6 evsel atıksu arıtma tesisi mevcuttur. Foça hariç, bu atıksu arıtma tesislerinin performansı, bu tesislere gelen debinin tesis kapasitesini aşması sebebiyle zayıftır. Dolayısıyla, bu arıtma tesisleri aşırı yüklenmiş olmaktadırlar. o o o o o Toplam BOİ yükü 16.713 kg/gün (%19,9) olan Manisa, Toplam BOİ yükü 9.155 kg/gün (%11) olan Akhisar, Toplam BOİ yükü 8.949 kg/gün (%10,7) olan Salihli, Toplam BOİ yükü 7.261 kg/gün (%8,7) olan Turgutlu, Toplam BOİ yükü 5.866 kg/gün (%7) olan Menemen. ENDÜSTRİYEL ATIKSU Nehir havzasına ilçeler tarafından deşarj edilen endüstriyel atıksuyun en yüksek BOİ yüklerinin tahmini aşağıda gösterilmiştir: o o o o o Toplam BOİ yükü 11.142 kg/gün (%53,5) olan Manisa, Toplam BOİ yükü 2.823 kg/gün (%13,6) olan Menemen, Toplam BOİ yükü 1.371 kg/gün (%6,6) olan Kemalpaşa, Toplam BOİ yükü 1.068 kg/gün (% 5,1) olan Turgutlu, Toplam BOİ yükü 1.066 kg/gün (%5,0) olan Salihli. Havzaya gelen toplam yükler Tablo 3.4 de verilmiştir. Tablo 3.4. Havzadaki toplam yükler BOİ5 (ton/yıl) TOPLAM N (ton/yıl) TOPLAM P (ton/yıl) Evsel 86754 1393 279 Sanayi 26711 Tarım 534,2 668,22 Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 sırasıyla, Evsel ve Sanayiden gelen organik yükleri ve evsel ve tarımdan gelen nütrient yüklerini göstermektedir. 19

Şekil 3.1 Sanayiden gelen ve evsel kirletici kaynakları TARIM Şekil 3.2 Evsel ve tarımsal kaynaklardan gelen nutrientler (TN,TP) 20