EĞİTİM FAKÜLTELERİNİN ÖĞRETMEN YETİŞTİRME KAPASİTESİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ İLKÖĞRETİM ÖĞRETMEN ADAYLARININ MESLEKİ VE ÖZEL ALAN YETERLİKLERİ Editörler Yrd. Doç Dr. Abdurrahman EKİNCİ Öğrt. Gör. Ömer Murat ÖTER -1-
İÇİNDEKİLER Yeterlik Belirleme Çalıştay Katılımcıları... 3 Önsöz... 4 A. İlköğretim Öğretmen Adaylarının Sahip Olması Gereken Mesleki Yeterlikler 1- Öğretmenlik Sanatı / Mesleki Hüner... 7 2- Mesleki Gelişim... 10 3- Mesleki Etik ve Değerler... 13 4- Öğrenme ve Öğretme Süreci... 16 5. Mesleki Temsil... 19 6- Program Bilgisi... 21 7-Öğrenciyi Tanıma ve Değerlendirme... 23 8- İletişim ve Sosyal Yetkinlik... 27 B. İlköğretim Öğretmen Adaylarının Sahip Olması Gereken Özel Alan Yeterlikleri Giriş... 30 1. Sınıf Öğretmenliği Öğretmen Adaylarının Özel Alan Yeterlikleri... 32 2. İlköğretim Matematik Öğretmen Adaylarının Özel Alan Yeterlikleri... 34 3.Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Özel Alan Yeterlikleri... 36 4. Fen ve Teknoloji Öğretmen Adaylarının Özel Alan Yeterlikleri... 38-2-
Katılımcı YETERLİK BELİRLEME ÇALIŞTAY KATILIMCILARI Görevi 1 Doç. Dr. Behçet ORAL Öğretim Üyesi 2 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman EKİNCİ Öğretim Üyesi 3 Yrd. Doç. Dr. Muhammet Cevat YILDIRIM Öğretim Üyesi 4 Ömer Murat ÖTER Öğretim Görevlisi 5 Faysal ÖZDAŞ Öğretim Görevlisi 6 Mehmet Ali AKIN Öğretim Görevlisi -3-
ÖNSÖZ Günümüz insanı için üretilen bilgiye sahip olma ve bu bilgiyi kullanabilme yeterlilik ve kapasitesi önemli bir özellik olmuştur. Bunun bir sonucu olarak toplumlar, bireyin bilgiye daha kolay erişimini sağlamak için bir yandan teknolojik araçlardan yararlanma yoluna giderken öte yandan bireyin sahip olduğu bu bilgiyi daha işlevsel kullanmasını sağlamak için eğitim kurumlarının yeniden yapılandırılması yönünde birtakım çalışmalar yapmayı zorunlu bir görev olarak görmektedirler. Çünkü kalkınmanın önemli ayaklarından birinin de eğitim olduğu bilinmektedir. Kalkınmanın eğitim boyutu dikkate alındığında; çağın yeterlikleri ile donanık yetişmiş nitelikli insan kavramı ile karşı karşıya gelmekteyiz. Diğer bir ifade ile toplumların, çağın koşullarına uygun eğitilmiş insan gücüne olan ihtiyaçları ön plana çıkmış ve çağın gerektirdiği yeterliklerle donanık nitelikli insan gücü bütün ülkelerin eğitim politikalarının en önemli ve vazgeçilmez amacı haline gelmiştir. Bu ihtiyaca cevap verebilecek bir eğitim sisteminin yapılanmasında en önemli aktör kuşkusuz öğretmen olacaktır. Dolayısıyla bir eğitim sisteminin niteliği, sistem içerisindeki öğretmen nitelikleri ile doğrudan ilişkilidir. Özellikle günümüzde öğretmenlerin rolleri değişmiş ve gelecekte de bu değişim sürecektir. Yeni anlayışta öğretmenler bilgi yayan ya da bilgiyi aktaran birimler olmanın ötesinde bilgiye ulaşma ve bilgiyi kullanma, daha genel bir ifadeyle öğrenmeyi öğrenme sürecine rehberlik edecek liderler olarak görülmektedir. Bu bakımdan, tüm dünya ülkeleri eğitim sistemlerini ve bu bağlamda öğretmen yetiştirme politikalarını sorgulamış ve birtakım reform çabaları içerisinde olmuşlardır. Türkiye de de özellikle uluslar arası sınavlardan alınan olumsuz sonuçlardan dolayı 2000 lerden sonra eleştirel bir sorgulama içerisine girilmiştir. 2003-2004 öğretim yılından itibaren MEB tarafından pilot uygulamalarla hayata geçirilen yeni ilköğretim programları 2008 yılında tamamlanmış ve orta öğretim programları, ortaöğretime geçiş -4-
sistemi ve ÖSS sınav sistemine yönelik aşamalı şekilde gerçekleştirilen bir dizi reform niteliğindeki çalışmalar halen devam etmektedir. Yeni ilköğretim programı, öğrencinin ne bilmesi gerektiğinden çok nasıl öğrendiği ile ilgilenen yapılandırmacı öğrenme kuramını temel alan, dolayısıyla yol gösterici, rehber, ortam hazırlayıcı, düzenleyici ve güdüleyici nitelikteki öğretmen profili çerçevesinde, öğrenciyi merkeze alan ve aktif öğrenmeye odaklı bir programdır. Programın bu hedeflerine ulaşabilmesinde öğretmen kritik önem taşıyan ana aktör durumundadır. Bu bakımdan, hizmet içinde ve öncesinde öğretmen yetiştirmede de bu paralelde birtakım adımların atılması, yeni anlayış ve yaklaşımları teorik ve uygulama düzeyinde kavramış, etkinlik temelli ve öğrenci merkezli öğretime ve değerlendirmeye rehberlik edebilecek bir nitelikler bütününe sahip öğretmenler yetiştirmek eğitim fakülteleri, İl Milli Eğitim Müdürlükleri ve Milli Eğitim Bakanlığı işbirliği ile ele alınması gereken öncelikli bir sorundur. Öğretmen yeterliklerine ilişkin araştırma sonuçları ve öğretmen niteliklerinin sahip olduğu kritik değer Milli Eğitim Bakanlığı nı harekete geçirmiş ve bu kapsamda Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü tarafından öğretmenlerin sahip olması gereken standartları belirleyen öğretmen genel yeterlikleri ve ilköğretim öğretmenlerinin özel yeterliklerine ilişkin çalışmalar 2009 yılı başı itibariyle tamamlanmış ve yayımlanmıştır. İlköğretim düzeyinde yapılan reform niteliğindeki ilköğretim programlarının yenilenmesi ve öğretmen yeterlikleri gibi çalışmalar ve bu çalışmalara bağlı olarak eğitim sisteminde yapılan bir dizi yenileşme uygulamaları konusunda eğitim fakültelerinin ilköğretim bölümleriyle yeterli işbirliği ve paylaşımın gerçekleşmemiş olması, yetişen ilköğretim öğretmen adaylarının yenileşmeye hazır, genel ve özel öğretmen yeterliklerine sahip olamaması bakımından önemli bir boşluk yaratmıştır. Bu bakımdan, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı kapsamında AB tarafından finanse -5-
edilen ve Hayat Boyu Öğrenmenin Desteklenmesi Hibe Programı çerçevesinde Dicle Üniversitesi ve Siirt Üniversitesi ortaklığı ile yürütülen ve Diyarbakır İl Milli Eğitim Müdürlüğü nün iştirakçi olduğu Eğitim Fakültelerinin Öğretmen Yetiştirme Kapasitelerinin Güçlendirilmesi projesinin bir faaliyeti olarak hizmet öncesi öğretmen yeterlikleri belirlenmiştir. Yapılan çalışmada belirlenen yeterlikler çerçevesi, üniversitelerin eğitim fakültelerinin ilköğretim bölümlerinden mezun olacakların sahip olması beklenen genel mesleki yeterlikler ve dört anabilim dalı çerçevesindeki özel alan yeterliklerini kapsamaktadır. Öğretmen adaylarının mezuniyette sahip olmaları gereken mesleki yeterlikler; öğretmenlik sanatı/mesleki hüner, mesleki gelişim, öğrenme ve öğretme süreci, iletişim ve sosyal yetkinlik, program bilgisi, mesleki temsil, mesleki etik ve değerler, öğrenciyi tanıma ve değerlendirme bilgi ve becerileri başlıklarında düzenlenmiştir. Çalışma, altı kişilik çalıştay ekibi ile toplanan paydaş görüşleri, yapılan literatür taramaları ve Milli Eğitim Bakanlığı nın hazırlamış olduğu öğretmen yeterliklerinin incelenmesi sonucu yoğun ve her maddenin tek tek tartışıldığı bir sürecin sonunda şekillenmiştir. Kuşkusuz yeterlik alanına ilişkin belirlenen çerçeve sabit, değişmez ve genel geçer değildir. Eleştiriye, geliştirilmeye ve zamanla ihtiyaç duyulan farklı boyutlarla zenginleştirilmeye açıktır. Ortaya çıkan ürünün öğretmen adaylarının seçilmesi ve yetiştirilmesi politikalarının belirlenmesi sürecinde, öğretmen adaylarının mesleki gelişimlerinde, öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının hizmet öncesi öğretim programlarının hazırlanmasında, öğretmen adaylarının mezuniyet ve göreve başlamaya ilişkin hazır bulunuşluluk düzeylerinin belirlenmesinde yol gösterici olması beklenmektedir. Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman EKİNCİ -6-
A. İLKÖĞRETİM ÖĞRETMEN ADAYLARININ SAHİP OLMASI GEREKEN MESLEKİ YETERLİKLER 1- ÖĞRETMENLİK SANATI / MESLEKİ HÜNER Öğretmenlikte mesleki hüner, hizmet öncesinde öğretmen adaylarının kazandığı bilgi, beceri ve tutumları, hizmet sırasında uygulama ile birleştirerek gelişir. Öğretmen adayları yetişme sürecinde alan bilgisi, öğretmenlik meslek bilgisi ve genel kültür olmak üzere temelde üç ana kategoride bilgi, beceri ve tutumlar kazanır. Ancak öğretmen adayının hizmet öncesinde kazandığı bilgi, beceri ve tutumlar iyi bir öğretmenlik için zorunlu temel yeterlikleri oluştursa da bunlar öğretmenin etkililiğini tek başına belirlemez. Bu nedenle, öğretmenlik meslek formasyonu alan bilgisi ve genel kültür bilgisi yanında öğrenci profili, fiziksel olanaklar, zaman, öğretim programı gibi değişkenler öğretmenin etkililiğini belirleyici unsurlardır. Bu durumda öğretmenlikteki mesleki hünerin bütün bunların etkileşiminin bir kombinasyonu olduğunu söylemek mümkündür. Daha açık bir ifade ile öğretmenlikte mesleki hüner, öğretmenin, öğrenci profili, fiziksel olanak ve materyal durumlarını göz önüne alarak hangi etkinlik, strateji ve yöntem-teknik ile öğretimin en iyi şekilde ve nasıl sağlanabileceğine ilişkin genel yaklaşımı ifade eder. Çağdaş eğitim anlayışında temel amaç, öğrencilerin öğrenme sürecine aktif/etkin katılımı ile anlamlı bir şekilde hedeflenen kazanımları kendi deneyimlerine dayalı olarak edinmelerini sağlamaktır. Öğretmen bilginin aktarıcısı, öğrenciler de edilgin bilgi alıcıları değildir. Aksine öğretmen, öğrenmenin anlamlı, kalıcı ve etkili bir şekilde gerçekleşebilmesi için öğrenme sürecini kazanımlar doğrultusunda düzenleyen, etkinlik ve yaşantı yoluyla öğrencinin bilgiyi zihninde yapılandırarak davranışa dönüştürmesi sürecinde rehberlik yapan model bir kişidir. Bu yaklaşımda öğretmenlik -7-
mesleği yaratıcılık, özgünlük, girişimcilik, iletişim ve liderlik niteliklerini bünyesinde barındıran bir sanat olarak değerlendirilebilir. Öğretmenlik mesleğinde fark oluşturan en önemli nitelik olan sanat veya hüner boyutu bilgiye dayanmakla birlikte tek başına bilgi birikimi ile ifade edilemeyecek kadar karmaşık ve bütünsel bir özellik taşır. Bilgi birikiminden çok, öğrenmeyi sağlama sürecinde sahip olduğu bilgiyi uygulama ile birleştirme tarzı, yaklaşımı ve buna ilişkin davranışları ifade eden mesleki hüner boyutu elbette öğretmen yetiştirme sürecinde güçlendirilebilir bir boyuttur. Ancak, bu boyutun diğer alanlardan en önemli farkı bireyin potansiyel olarak sahip olduğu bir yeteneği ifade etmesidir. O halde öğretmen yetiştirme sürecinde bir potansiyel olarak her bireyde (öğretmen adayında), farklı düzeyde mevcut olan öğretme sanatını güçlendirmek için öğretmenlik uygulamalarına, mikro öğretim çalışmalarına ve öğrenci merkezli öğrenmeöğretme etkinliklerine hizmet öncesinde öğretmen yetiştirme programlarında geniş bir yer vermek zorundayız. Ancak, öncelikle tartışılması gereken temel hususlardan biri öğretmen yetiştirme programlarına öğretmen adaylarının seçilmesi sorunudur. Bu sorunu çözmek için güzel sanatlar ve spor alanlarına öğrenci seçilirken başvurulan yöntem kullanılabilir. Özel yetenek gerektiren güzel sanatlar ve spor alanlarına öğrenci seçiminde nasıl alana özgü birtakım eleme ve seçme sınavları yapılıyorsa, öğretmenlik mesleğine aday belirleme sürecinde de öğretme sanatı boyutuna ilişkin özel yeteneklere dayalı birtakım seçme sınavları uygulanmalıdır. Bu durumda öğretmenlik mesleğine yatkın adayların öğretmen yetiştirme programlarına yerleşmesi sağlanmış olacak ve bunun bir sonucu olarak daha etkili ve nitelikli bir öğretmen profili ortaya çıkacaktır. Bu kapsamda belirlenen ilköğretim öğretmen adaylarının sahip olması gereken mesleki hüner alanına dair yeterlikler aşağıda sunulmuştur. Bu kapsamda sunulan çerçevenin öğretmen yeterliklerine yeni bir alan olarak katkı sunması umulmaktadır. -8-
1. Öğrenmekten zevk alır 2. Araştırmaktan zevk alır 3. Bir konuyu başkası ile paylaşmaktan hoşlanır 4. Muhatap olduğu bir soruyu ayrıntısı ile açıklar 5. Açıkladığı konuyu, sistematize ederek konunun özelliğine göre tümevarım ya da tümdengelim ilkelerine göre sunar 6. Herhangi bir konuyu sunarken muhatabının düzeyini dikkate alarak açıklar 7. Açıklamalarında muhatabının psikolojik ve sosyal durumunu göz önünde bulundurur 8. Yaptığı bir işi amacına uygun olarak sonuçlandırır 9. Bir konuyu öğretmekten haz alır 10. Öğreteceği konuyu zihninde canlandırır 11. İnsan ilişkilerinde sabırlıdır 12. Etkin dinleme becerisine sahiptir 13. Diyaloga açıktır 14. İşbirliğine yatkındır 15. İnsanlara rehberlik ve yardım etmekten zevk alır 16. Grup içerisinde aktiftir 17. Bulunduğu grubu yönlendirmede rol oynar 18. Farklı konulara ilgi duyar 19. Azimli ve kararlıdır 20. Sözel ve yazılı ifade becerisi yüksektir 21. Sakin ve soğukkanlıdır 22. Eleştiriye açıktır 23. Empati duygusu gelişmiştir 24. Özgüven duygusu gelişmiştir -9-
2- MESLEKİ GELİŞİM İlköğretim, eğitim sisteminin temel dönemini teşkil etmektedir. Bu dönemde öğrencilere, kendileriyle barışık bir yaşamı kazanmalarını sağlamak, toplum içinde yaşama kurallarını davranışlarıyla göstermek, toplumun diğer bireyleriyle uyum içinde yaşamalarını sağlayacak bilgi ve becerilerle donatmak oldukça önem taşır. Bütün bunların kazanılmasında rehberlik edecek olan da şüphesiz öğretmendir. Bu açıdan öğretmenlerin, öğrencilerine iyi bir model olabilmeleri için gerekli niteliklerle donanık olması önem arz etmektedir. Öğretmenlik mesleği, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunun 43. maddesinde Devletin eğitim, öğretim ve bununla ilgili yönetim görevlerini üzerine alan özel bir ihtisas mesleğidir şeklinde tanımlanmıştır. Öğretmenin mesleki yönden kendini geliştirirken bilişim teknolojilerinden yararlanma ve bu teknolojileri kullanma becerisini sürekli olarak geliştirme çabası içinde olması gerekmektedir. Zira, dünyada baş döndürücü bir değişim yaşanmaktadır. Bu değişimden yararlanmak ve değişimi gelişim yönünde bir sürece koyma, çağın teknolojisini etkin bir şekilde kullanmakla mümkündür. Öğretmen adaylarının mesleğe hazırlanmalarında eğitim fakültelerinde geçirdikleri sürenin iyi planlanması gerekmektedir. Bu amaçla adayların öğrencilik yıllarında mesleki yayın, seminer, tecrübeli kişileri gözlemleme, konferanslara katılma gibi etkinliklerde bulunmaları göreve başlamadan önce mesleki açıdan önem arz etmektedir. Öğretmen adayının alanında gerek eğitim gerekse diğer alanlardaki güncel bilgileri takip ederek, sürekli mesleki gelişimine katkıda bulunması gerekir. Ancak bu şekilde hareket ederse kurumuna ve mesleğine sahip çıkma ya da adanma duygusu yaşayabilir. Bilgi dünyasındaki baş döndürücü gelişme, öğretmen adaylarının, ya da şu an görev yapan öğretmenlerin, öğretmenlik mesleği ile ilgili olarak kendilerini sürekli geliştirmelerini ve yetiştirmelerini gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede, -10-
ilköğretim öğretmen adaylarının sahip olması gereken mesleki yeterlikler şu şekilde sıralanmıştır. 1. Öğretme-öğrenme sürecinde öğrencilerde ortaya çıkan davranış ve öğrenme sorunlarının nedenlerini önce kendisinde arar 2. Kendisini sorgulamak ve mesleki gelişimini planlamak için çalışmalar yapar 3. Diğer öğretmen adayları ile birlikte çalışmalarda bulunur 4. Sürekli olarak kendini motive eder 5. Etkili öğrenme ortamlarının oluşturulması için çaba harcar 6. Arkadaşlarının (öğretmen adayları) deneyimlerinden yararlanır 7. Davranışlarıyla (öğrencilerine, çevresine) örnek olur 8. Bireysel farklılıklara önem verir 9. Kültürel farklılıklara saygı duyar 10. Etkin dinlemeyi bilir 11. Farklı fikirlere, düşüncelere önem verir 12. Bireylere karşı önyargısızdır 13. İnsan haklarına saygılıdır 14. Bütün bireylerin öğrenebileceğine ve başarabileceğine inanır 15. Yeteneklerinin farkındadır 16. Kendisi ile barışıktır. 17. Yeteneklerini geliştirmek için çaba harcar 18. Bilgi teknolojilerini kullanır 19. Demokratik tutuma sahiptir 20. Öğrenci gelişimi ve alan bilgisine ilişkin gelişmeleri takip eder 21. Öğretimde zamanı etkili kullanır -11-
22. Bireysel ve grup sorumluluğuna sahiptir 23. Eleştirel düşünme becerisine sahiptir 24. Farklı görüş ve eleştirilere açıktır 25. Üst düzey düşünme becerilerine sahiptir 26. Aldığı görevi severek yapar 27. Mesleki yayınları izler 28. Özgüvene sahiptir 29. Çevresiyle olumlu ilişkiler kurar 30. Bağlı olduğu mevzuatı takip eder 31. Öğretmenlik mesleğine hakimdir 32. Bireyleri motive etmesini bilir 33. Ölçme ve değerlendirme konularında yeterlidir 34. Yeniliklere açıktır 35. Tartışmalarda yapıcı davranır -12-
3- MESLEKİ ETİK VE DEĞERLER Etik, temelde iyi ile kötünün ayırt edilebilmesindeki ölçütler, birey ve grupların davranışlarına yön veren ilke ve kurallar ile değer ve ahlaki prensiplerdir. Bu tanımdan yola çıkacak olursak, eğitim ve etik birbiri ile ilişkili alanlardır. İnsanlık tarihi ile eşdeğer olan eğitimin hiç değişmeyen temel amaçlarından biri ahlaki nitelikleri yüksek, evrensel ve yerel/kültürel değerlerle donanmış bireyler yetiştirmektir. Kuşkusuz insan eğitime muhtaç bir varlıktır. Sahip olduğu irade ve seçme özgürlüğü bu bakımdan kendisini davranışlarına ilişkin sorumluluk duymaya da zorlamaktadır. Her ne kadar evrensel düzeyde ve öz itibariyle iyiye yatkın bir nitelik taşısa da sahip olduğu vicdani ve akli ölçülerin arzu edilen dengede özgürleşebilmesinde eğitime ihtiyaç duyar. Bu bakımdan eğitim bir ahlaki değer kazandırma süreci olarak da tanımlanabilmektedir. Günümüzün hızla değişen dünyasında ahlaki sorunlar ve bunalımlar gün geçtikçe daha da daralan bir çember misali toplumun her kesimini tehdit eder hale gelmektedir. Yazılı ve görsel medyadan her gün evlerimize giren cinayet, tecavüz, taciz, hırsızlık, rüşvet ve yolsuzluk haberleri risk altındaki geleceğin de habercisi, bir tehdit olarak bizleri düşündürmelidir. Eğitim ortam ve mekânları ile eğitimcilerin de dâhil olduğu bu tür olaylar öncelikle öğretmenlik mesleği ve eğitimdeki etik değerlerin sorgulanmasını gerektirmektedir. Bu bakımdan öğretmenlik mesleğinin henüz yetişmekte olanlara yönelik oluşturması gereken model olma zorunluluğu öğretmenlik mesleğinin etik davranışlarının daha da önem kazanmasına yol açmaktadır. O halde öğretmenlik mesleğine seçme ve hazırlama sürecinde öğretmen adaylarının sahip olmaları gereken en kritik yeterlik alanlarından biri de öğretmenlik mesleği etik kurallarıdır. Kuşkusuz etiğin huy ve kişilik gibi birtakım sabiteleri olmakla birlikte önemli oranda eğitim ve sosyal çevrenin ürünü olan niteliklerin toplamından müteşekkildir. Bu bakımdan öğretmen -13-
yetiştirmede ve öğretmen adaylarının eğitimi sürecinde mesleki etik ve değerler, üzerinde özenle durulması ve geliştirilmesi gereken bir alan olarak görülmelidir. Öğretmen yetiştirme programlarında ayrı bir ders olarak da yer almasına ihtiyaç duyulan mesleki etik, ayrıca öğretmen yetiştirme programlarının, hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim süreçlerinde geliştirilmesi gereken bir yeterlik boyutudur. Kuşkusuz günümüz dünyasında genel olarak insanı ve özelde de öğretmeni farklı ve nitelikli kılacak en önemli zenginlik kaynağı sahip olduğu etik değerler olacaktır. Öğretmenlik mesleki etiği ile ilgili bazı davranışlar şöyle sıralanabilir: 1. Başkalarının fikirlerine değer verir 2. Davranışlarında saygılıdır 3. Farklıklara karşı önyargısızdır 4. Her öğrencinin başarabileceğine inanır 5. Çocuk haklarının korunması gerektiğine inanır 6. İnsan haklarına saygı duyar 7. Demokratik tutum ve davranışlara sahiptir 8. Yerel ve evrensel değerlerin gelişmesini destekler 9. Toplumsal ve meslekî etik değerleri benimser ve bunlara uygun davranır 10. Bilgi ve iletişim teknolojileri ile ilgili yasal ve ahlâki sorumlulukları bilir 11. Davranışlarında tutarlı ve dürüsttür 12. Engelli haklarına saygı duyar 13. İnsanlara karşı kırıcı değildir 14. Resmiyete ve gizliliğe uyar 15. Mesleki sırları kimseyle paylaşmaz 16. Dedikodudan uzak durur -14-
17. Deneyim ve bilgilerini arkadaşları ile paylaşır 18. Sorumluluklarını yerine getirir 19. Topluma karşı sorumluluk bilinci duyar 20. Adil tutum ve davranışlara sahiptir 21. Söz ve eylemlerinde tutarlı ve dürüsttür -15-
4- ÖĞRENME VE ÖĞRETME SÜRECİ Öğrenme-öğretme süreci; öğrencilerin ilgileri ve ihtiyaçları dikkate alınarak, öğretimin planlanması, eğitim ortamının düzenlenmesi, öğretim yöntem ve tekniklerinin belirlenmesi ve uygulanması, gerekli materyal seçimi ve kullanımı, öğrencilerin gelişimini izleme ve değerlendirme gibi faaliyetler (etkinlikler) bütünüdür. Öğrencilerin gelişimini izleme ve değerlendirme etkinlikleri ayrı bir başlık altında ele alındığından bu bölümde ayrıca yer verilmemiştir. Öğretmen adaylarının, öğrenme-öğretme sürecinin bütün boyutlarıyla ilgili yeterliğe sahip olması beklenir. Öğretmen adayı, öğrenme-öğretme sürecinin bütün boyutlarının öğrencinin öğrenmesine önemli etkilerinin olduğunu bilmelidir. Öğrenme-öğretme sürecinin her bir boyutuna ilişkin bilgiler kısaca aşağıda açıklanmıştır. Öğrenme-öğretme sürecinin temel önceliklerinden biri, öğrenci ilgilerinin ve ihtiyaçlarının dikkate alınmasıdır. Bununla birlikte öğrencilerin bireysel farklılıklarının göz önünde bulundurularak etkinliklerin belirlenmesi önemli görülmektedir. Öğrencilerin ilgilerinin ve ihtiyaçlarının dikkate alınmasının, öğrenme-öğretme sürecinin amaca hizmet etmesinde önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Öğrenme-öğretme sürecinde, öğrencilerin bireysel farklılıkları dikkate alınırsa, bu sürecin daha etkili olarak işleyeceğini söyleyebiliriz. Öğretmen adayı, öğretimi planlamaya ilişkin yeterlik sahibi olmalıdır. Öğrenme-öğretme sürecinde yapılacak iş ve işlemlerin önceden nasıl belirleneceği ve yine nasıl planlanacağı önem arz etmektedir. Öğretmen adayının, öğretimi planlamanın boyutları ve planlamada dikkate alınması gereken ilkeler konusunda gerekli bilgi ve beceriye sahip olması gerekir. Öğretmen adayının, eğitim ortamının düzenlenmesi ile ilgili yeterliği de bir diğer önemli konudur. Eğitim ortamının düzenlenmesinde farklı alternatifler -16-
olduğunu bilmeli eğitim ortamında farklı düzenlemeler yapma becerisine sahip olmalı ve eğitim ortamının sadece sınıf olmadığının bilincinde olmalıdır. Öğretmen adayının sahip olması gereken bir başka husus öğretim yöntem ve teknikleri ile ilgili yeterliklerdir. Öğretmen adayı, öğrenme-öğretme sürecinde amaca uygun alternatif öğretim yöntem ve tekniklerine yer verilmesi gerektiğini bilmelidir. Öğretmen adayı, alternatif öğretim yöntem ve tekniklerini uygulama becerisine de sahip olmalıdır. Öğretmen adayı, ders materyallerini belirleme ve kullanma, dersin amacına uygun olarak materyal seçimini yapma, ders materyallerini nasıl kullanılacağına ilişkin bilgi sahibi olmalı ve alternatif ders materyallerini kullanma becerisi edinmiş olmalıdır. Bu çerçevede öğretmen adayının, öğrenme-öğretme sürecine ilişkin sahip olması gereken yeterlikler kısaca şöyle sıralanabilir: 1. Öğretimi planlamayı ve planlamada nelere dikkat edilmesi gerektiğini bilir 2. Öğrencilerin gereksinimlerine yanıt verecek farklı etkinlikler tasarlar 3. Öğrencilerin kendilerini gerçekleştirmelerine yönelik uygun etkinlikler sunar 4. Eğitim-öğretim ortamının düzenlenmesi ile ilgili alternatif yaklaşımları bilir 5. Eğitim öğretim ortamının düzenlenmesinde nelerin dikkate alınacağını bilir 6. Öğretim etkinliklerinin düzenlenmesi için uygun materyal ve kaynak seçme becerisine sahiptir 7. Alternatif ders materyallerini kullanmasını bilir 8. Branşına ilişkin ders materyallerini oluşturma becerisine sahiptir -17-
9. Alternatif öğretim yöntem ve tekniklerini bilir 10. Alternatif öğretim yöntem ve tekniklerini uygulama becerisine sahiptir 11. Öğrenme ve öğretme sürecinde bireysel faklılıkları dikkate alma becerisine sahiptir 12. Özel eğitime muhtaç öğrencilerin gereksinimlerini dikkate alma becerisine sahiptir 13. Ders dışı etkinlikler hakkında bilgi sahibidir 14. Ders dışı etkinliklerin nasıl yapılacağını bilir 15. Derste zamanı nasıl etkili kullanacağını bilir 16. Öğrencilerin derse etkin bir şekilde katılmasının önemini bilir 17. Öğrencilerin derse etkin olarak katılmasını sağlayabilme becerisine sahiptir 18. Öğrencilerde öğrenmeye ilişkin olumlu tutum geliştirir 19. Öğrencilerin başarılarını öne çıkarıp destekler 20. Öğrencileri öğrenmeye teşvik etme yollarını bilir 21. Dersin işlenişinde oluşabilecek sorunlarla baş edebilme bilgi ve becerisine sahiptir 22. Öğrenme sürecini engelleyen unsurları fark ederek gerekli düzenlemeleri yapar 23. Öğrencilerle nasıl etkili iletişim kurulacağını bilir 24. Öğrencilerin farklı becerileri kazanmalarına yardımcı olabilecek bilgiye sahiptir 25. Öğrencilerin seviyelerine uygun ve ulaşılabilecek amaçlar belirler -18-
5. MESLEKİ TEMSİL Öğretmen adaylarının sahip olması gereken bir diğer yeterlik alanı ise mesleki temsil yeterlikleridir. Mesleki temsil yeterliği, öğretmenin halkla iletişimi, giyim kuşamı ve toplumda nasıl davranacağına ilişkin konuları içermektedir. Toplum içerisinde öğretmenler için öğretmene benzetemedim, böyle öğretmen mi olur?, kendini beğenmiş, insanların arasına girmiyor, kıyafeti de alışık olduğumuz öğretmen kıyafeti değil gibi yargılar ya da tanımlamalarla sıkça karşılaşırız. Bu durum toplum ya da sosyal çevre içinde tanımlanmış bir öğretmen algısını akla getirmektedir. Dolayısıyla toplumun, öğretmenlik mesleğine bir anlam yüklediği ve öğretmenden bu anlamın gereklerine uygun davranışta bulunma beklentisi içerisinde olduğu görülmektedir. Bu nedenle söz konusu davranışları kapsayacak şekilde mesleki temsil yeterlik alanının oluşturulması gerektiği ve özellikle öğretmen değerlendirmelerinde bu yeterliklerin dikkate alınmasının önem taşıdığı düşünülmektedir. Bu düşünceden hareketle öğretmen ve öğretmen adayları için mesleki temsil yeterlik alanı oluşturulmuş ve bu alanda yer alması gereken yeterlikler aşağıdaki şekilde sıralanmıştır: 1. Toplumsal sorunlara duyarlıdır ve sorunların çözümü için çaba harcar 2. Öğrenmeye açıktır 3. Duruşu ve görünüşü tutarlıdır 4. Toplum içerisinde sosyal bir ağırlığı vardır 5. Çevresi tarafından kabul görür 6. Çevre sorunlarına karşı duyarlıdır 7. Toplumsal değerlere hassasiyet gösterir 8. Çevre sorunlarını çözmek için duyarlı davranır 9. Savunduğu görüşü ikna edici şekilde sunar -19-
10. Okur ve okuduğunu hissettirir 11. Sosyaldir 12. Eğitim paydaşları ile etkili iletişim kurar 13. Öğrenci sorunlarının çözümüne yardımcı olur 14. Sosyal çevresine öncülük eder 15. Model kişi olarak görülür 16. Giyimine ve kişisel bakımına özen gösterir 17. Toplumsal değer ve normlara uymada azami özen gösterir 18. Bulunduğu sosyal ortamlarda güven verir 19. Sorumluluk sahibidir 20. Sosyal girişimcilik becerilerine sahiptir -20-
6- PROGRAM BİLGİSİ Bu bölümde öğretmen adayının, eğitim programının hedef-kazanım, içerik, öğrenme-öğretme süreci ve değerlendirme öğeleri ile ilgili sahip olması gereken yeterlikler ele alınmıştır. Öğretmen adayının, uygulamadaki eğitim programı ile ilgili gerekli bilgiye sahip olması uygulanmakta olan eğitim-öğretim programının felsefesini bilmesi ve eğitim programının bütün öğeleri hakkındaki temel bilgilere sahip olması önemli bir husustur. Eğitim programı hakkında yeterli bilgiye sahip olan öğretmen adayının, öğretmenliğe başladığında daha etkili ve verimli olacağı söylenebilir. Öğretmen adayı, uygulamadaki eğitim programının genel yapı ve yaklaşımları ile alanına ilişkin öğretim programının hedef ve kazanımları ve içerik boyutu için gerekli olan bilgi ve beceriye hâkim olması bir zorunluluktur. Öğretmen adayının, eğitim programının uygulama ayağı olan öğrenmeöğretme sürecinin nasıl yönetileceğine ilişkin bilgisi ve bu süreci yönetme becerisi programa ilişkin yeterlik açısından önem taşır. Bu bağlamda, öğretmen adayının bir yandan öğretim yöntem ve teknikleri bilgisine sahip olması gerekirken öte yandan bu yöntem ve teknikleri uygulayabilme becerisine de sahip olması büyük önem taşır. Programın ön gördüğü kazanımları, öğrencilerin etkin, kalıcı ve anlamlı bir bütünlük içerisinde kazanmaları sürecinde öğretmenin bir rehber olarak görev yapabilmesi hizmet öncesi süreçte ilköğretim öğretim programının dikkate alındığı bir öğretmen yetiştirme ile mümkün olabilecektir. Programa ilişkin oluşacak teorik bilgi ve uygulama deneyimi; öğrenme ortamını düzenleme, amaca uygun materyal kullanma, değerlendirmede sürece dayalı ölçme ve değerlendirme tekniklerini kullanma konusunda yol gösterecektir. Bu durumda bir öğretmen adayının sahip olması gereken yeterlikler aşağıdaki gibi sıralanabilir: -21-
1. Eğitim sisteminin amaçlarını bilir 2. Eğitim siteminin dayandığı temel değerleri ve ilkeleri bilir 3. Eğitim programının felsefesi hakkında bilgi sahibidir 4. Özel alan öğretim programının felsefesi hakkında bilgi sahibidir 5. Özel alan öğretim programının gerektirdiği farklı bilgi ve becerilere sahiptir 6. Alanı ile ilgili öğretim programının içerik boyutu hakkında yeterince bilgi sahibidir 7. Alanı ile ilgili öğretim programındaki hedefler ve kazanımlar hakkında yeterli bilgiye sahiptir 8. Alanına ilişkin öğrenme-öğretme sürecinde dikkat etmesi gereken ilkeleri bilir 9. Özel alanla ilgili alternatif öğretim yöntem ve teknikleri bilir 10. Özel alanla ilgili uygun ders materyallerini seçer ve kullanır 11. Özel alanın gereklerine uygun olarak öğrenme ortamını düzenler 12. Özel alanla ilgili alternatif öğretim yöntem ve teknikleri uygulama becerisine sahiptir 13. Özel alanla ilgili alternatif ölçme tekniklerini bilir. -22-
7-ÖĞRENCİYİ TANIMA VE DEĞERLENDİRME Sınıf ortamlarında toplu bir şekilde eğitim öğretim faaliyetlerinin sürdürülmesi, öğrenci sayısının fazla olmasının doğal bir sonucudur. Başka bir değişle tüm öğrencilerin her alandaki öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak üzere bireyselleştirilmiş öğretim olanağı sağlayacak koşulların oluşturulamaması sonucunda, birbirlerine yakın gelişimsel özelliklere sahip öğrencilerin bir arada yani aynı sınıflarda eğitim alması anlayışı ortaya çıkmıştır. Bunun bir sonucu olarak aynı sınıfta bulunan öğrenciler için uygulanan program ve sınıf içi uygulamalar da ortaktır. Ancak, aynı dersi veya sınıfı okutan öğretmenlerden, program içeriğini aynı düzeyde, aynı etkinliklerle ve aynı yöntem ve tekniklerle öğretmeleri beklenmez. Böyle bir beklenti içinde olmak da gerçekçi olmaz. Aynı yaş grubunda ve aynı sınıfta bulunan öğrencilere yönelik verilecek eğitimin farklı olmasını zorunlu kılan etkenler vardır. Bu etkenler, farklı sosyo-kültürel bölgelerde bulunan okullardaki öğrencilerden tutun da aynı okulda bulunan sınıfların farklı şubelerinde bulunan öğrencilere varıncaya kadar etkili olabilmektedir. Her öğrencinin gelişim özellikleri, zeka türü ve düzeyi, öğrenme stili, hazır bulunuşluk düzeyi, geldiği ailenin ve toplumun sosyal ve kültürel yapısı, öğretilecek konuya ilgisi, öğrenme ihtiyacı, yeteneği ve öğretmene yönelik tutumu birbirinden farklılık gösterebilmektedir. Yine her sınıfın ve okulun eğitim teknolojisi açısından donanım düzeyi, içinde bulunduğu çevrenin sosyo-kültürel yapısı, eğitime ilgisi gibi özellikleri diğer bir sınıfa ve okula göre farklılık gösterebilmektedir. Bütün bunların yanında aynı sınıfı veya dersi okutan her öğretmenin, mesleğiyle ilgili genel ve özel alan yeterliliği, deneyimi, öğretim faaliyetinin çeşitli boyutlarıyla ilgili yeteneği ve adanmışlık düzeyinde de farklılık bulunabilmektedir. Bütün bu farklılıklar, aynı yaş gurubunda ve sınıfta olsalar da her sınıfı diğer sınıflardan farklı ve benzersiz kılmaktadır. Dolayısıyla belli bir yaş ve sınıf seviyesi için belirlenmiş olan bir programın, aynı yaş gurubu öğrencilerin bulunduğu tüm -23-