İstanbul Boğazı Su Kalitesinin Sayısal Modellenmesi



Benzer belgeler
İSTANBUL BOĞAZI SU KALİTESİNİN SAYISAL MODELLENMESİ

İSTANBUL BOĞAZI SU SEVİYESİ DEĞİŞİMLERİNİN MODELLENMESİ. Berna AYAT. İstanbul, Türkiye

Esin Ö. ÇEVİK Prof. Dr.

YAPAY SİNİR AĞLARI İLE AKINTI PROFİLİNİN MODELLENMESİ

İSTANBUL BOĞAZI AKIMININ SAYISAL MODELLENMESİ VE MODELİN GENETİK ALGORİTMALAR YÖNTEMİ İLE KALİBRASYONU

ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI İZLEME VE SU BİLGİ SİSTEMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

İSTANBUL BOĞAZI AKINTI PROFİLİNİN BULANIK MANTIK İLE MODELLENMESİ

BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 4

ÇEVRE KANUNUNCA ALINMASI GEREKEN İZİN VE LİSANSLAR HAKKINDA YÖNETMELİK KAPSAMINDA ATIKSULARINI DERİN DENİZ DEŞARJI YÖNTEMİ İLE DENİZE DEŞARJ YAPMAK

İ çindekiler. xvii GİRİŞ 1 TEMEL AKIŞKANLAR DİNAMİĞİ BERNOULLİ DENKLEMİ 68 AKIŞKANLAR STATİĞİ 32. xvii

Kentsel Hava Kirliliği Riski için Enverziyon Tahmini

ATIKSU YÖNETİMİ ve SU TEMİNİ PROJEKSİYONLARI Aralık Dr. Dursun Atilla ALTAY Genel Müdür

Hava Kirleticilerin Atmosferde Dağılımı ve Hava Kalitesi Modellemesi P R O F. D R. A B D U R R A H M A N B A Y R A M

KONYA İLİ HAVA KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü

ATAŞEHİR İLÇESİ HAVA KALİTESİ ÖLÇÜMLERİ DEĞERLENDİRMESİ

BİR OFİS İÇİN TERMAL KONFOR ANALİZİNİN HESAPLAMALI AKIŞKANLAR DİNAMİĞİ YÖNTEMİ İLE MODELLENMESİ VE SAYISAL ÇÖZÜMÜ

DOĞU AKDENİZ İN DALGA GÜCÜ POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ

BAZI İLLER İÇİN GÜNEŞ IŞINIM ŞİDDETİ, GÜNEŞLENME SÜRESİ VE BERRAKLIK İNDEKSİNİN YENİ ÖLÇÜMLER IŞIĞINDA ANALİZİ

Emisyon Envanteri ve Modelleme. İsmail ULUSOY Çevre Mühendisi Ennotes Mühendislik

Tarabya ve İstinye Koyları nda Üç Boyutlu Akıntı Yapısının Yıllık Ölçekte Değerlendirilmesi Mehmet ÖZTÜRK 1

VANTİLATÖR DENEYİ. Pitot tüpü ile hız ve debi ölçümü; Vantilatör karakteristiklerinin devir sayısına göre değişimlerinin belirlenmesi

Açık Kanallarda Debi Ölçümü. Hazırlayan: Onur Dündar

SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ İDARİ USULLER TEBLİĞİ

PROJE AŞAMALARI. Kaynak Envanterinin Oluşturulması. Emisyon Yükü Hesaplamaları

İSTANBUL BOĞAZI NIN AKINTI REJİMİNİ BELİRLEYEN BAŞLICA ETKENLER

Eşdeğer Deprem Yüklerinin Dağılım Biçimleri

Sayı : B.18.0.ÇYG Konu : Derin Deniz Deşarjı Proje Onay Genelgesi DAĞITIM GENELGE (2006/21)

I. PROJENİN HAZIRLANMASI VE SORUMLULUKLAR

T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü. ÖZETİ: Derin Deniz Deşarjı Proje Onay Genelgesi GENELGE NO (2006/21)

GÜLSER FİDANCI ZİRAAT MÜHENDİSİ UNIVERSITY OF STIRLING 28 ARALIK NİSAN 2013

Zaman Ortamı Yapay Uçlaşma (Time Domain Induced Polarization) Yöntemi

T. C. GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK VE DOĞA BİLİMLERİ FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ DENEYLER 2

ARAŞTIRMA PROJESĐ SONUÇ RAPORU

Kaynak Yeri Tespiti ve İyileştirme Çalışmaları. Örnek Proje: Yeraltı Suyunda Kaynak Tespiti ve İyileştirme Çalışmaları

EŞANJÖR (ISI DEĞİŞTİRİCİSİ) DENEYİ FÖYÜ

Marmara Kıyıları Hassas Alan Yönetimi

3. Ulusal Taşkın Sempozyumu, Nisan 2013, İstanbul

Akışkanların Dinamiği

DENİZLERDE BÖLGESEL SU ÇEKİLMESİNİN METEOROLOJİK ANALİZİ

İdeal Akışkanların 2 ve 3 Boyutlu Akımları

TÜRKİYE DENİZLERİ DALGA İKLİM MODELİ VE UZUN DÖNEM DALGA İKLİM ANALİZİ

YAVAŞ DEĞİŞEN ÜNİFORM OLMAYAN AKIM

SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ İDARİ USULLER TEBLİĞİ

Ders Kitabı. Doç. Dr. İrfan Yolcubal Kocaeli Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü htpp:/jeoloji.kocaeli.edu.tr/

MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ AKIŞKANLAR MEKANİĞİ II FİNAL SINAVI Numara: Adı Soyadı: SORULAR-CEVAPLAR

MERİÇ NEHRİ TAŞKIN ERKEN UYARI SİSTEMİ

TOZ TAŞINIMI MEKANİZMASINDAKİ FARKLILIKLAR: İKİ FARKLI TOZ TAŞINIMI OLAYI

T.C. KOCAELİ BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ İSU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARITMA TESİSLERİ İŞLETME ZORLUKLARI VE SCADA SİSTEMİNİN EKONOMİK GETİRİLERİ

Çok Katlı Yapılarda Elverişsiz Deprem Doğrultuları

MARMARA DENİZİ ARAŞTIRMALARI NİSAN 1994 ÖLÇÜMLERİ İLK BULGULAR M. Levent Artüz

ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇED İZİN VE DENETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ LABORATUVAR ÖLÇÜM VE İZLEME DAİRESİ BAŞKANLIĞI

4. Adveksiyon ve Difüzyon Süreçleri

Yeni NesilTemassız RADAR Alan/Hız Debi Ölçüm Sistemi: RAVEN-EYE.

ATIK SULARIN TERFİSİ VE TERFİ MERKEZİ

ÇEV207 AKIŞKANLAR MEKANİĞİ KİNEMATİK-1. Y. Doç. Dr. Güray Doğan

TAŞINIMIN FİZİKSEL MEKANİZMASI

ÇEV207 AKIŞKANLAR MEKANİĞİ KİNEMATİK-1. Y. Doç. Dr. Güray Doğan

Uluslararası Yavuz Tüneli

ANOVA MÜHENDİSLİK LTD. ŞTİ.

Proses Analizörleri ile Atıksu Arıtma Tesislerinde Enerji Verimli Kontrol Örnek Uygulamaları /

AKARSULARDA KİRLENME KONTROLÜ İÇİN BİR DİNAMİK BENZETİM YAZILIMI

İnegöl OSB Müdürlüğü Atıksu Arıtma, Çamur Kurutma ve Kojenerasyon Tesisleri 6/3/2016 1

Karadeniz ve Ortadoğu Bölgesel Ani Taşkın Erken Uyarı Projesi

GÜNEYBATI KARADENİZ DALGA VERİLERİ İLE PARAMETRİK DALGA MODELLEMESİ

Çok Katlı Yapılarda Perdeler ve Perdeye Saplanan Kirişler

ÇEV 4721 Çevresel Modelleme

Öğretim Üyeleri İçin Ön Söz Öğrenciler İçin Ön Söz Teşekkürler Yazar Hakkında Çevirenler Çeviri Editöründen

ATIKSU ARITIMI YILİÇİ UYGULAMASI (1+2) Bahar 2012

ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Atmosfer Modelleri Şube Müdürlüğü. 31 Ocak 1 Şubat 2015 tarihlerinde yaşanan TOZ TAŞINIMI. olayının değerlendirmesi

AKM 205 BÖLÜM 8 - UYGULAMA SORU VE ÇÖZÜMLERİ

Küçük ve Mikro Ölçekli Enerji Yatırımları için Hibrit Enerji Modeli

Akışkanların Dinamiği

Hidroloji Disiplinlerarası Bir Bilimdir

KAYMALI YATAKLAR I: Eksenel Yataklar

Baraj Yıkılması Sonrasında Taşkın Yayılımının Sayısal Modeli. Ürkmez Barajı

T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü DAĞITIM GENELGE (2009/16)

Makale. ile ihtiyacın eşitlendiği kapasite modülasyon yöntemleri ile ilgili çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmiştir

RÜZGAR-DALGA İKLİMİ ANALİZİ ve DALGA MODELLEMESİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA

SU KALİTE ÖZELLİKLERİ

Meteorolojik Gözlem İçin Kullanılacak Sabit Şamandıraların Denize İndirilme İşlemleri Başladı

AKIŞ ÖLÇÜMLERİ. Harran Üniversitesi Makina Mühendisliği Bölümü. Dr.M.Azmi AKTACİR-2010-ŞANLIURFA 1

MAK 210 SAYISAL ANALİZ

ENERJĐ ELDESĐNDE ORTALAMA RÜZGAR HIZI ÖLÇÜM ARALIĞI ve HELLMANN KATSAYISININ ÖNEMĐ: SÖKE ÖRNEĞĐ

HİDROJEOLOJİ. Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Akış ve süzülme. 3.Hafta. Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

BURSA HAMİTLER SIZINTI SUYU ARITMA TESİSİNİN İNCELENMESİ

SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ İDARİ USULLER TEBLİĞİ

YEŞİLIRMAK NEHRİ İÇİN TOPLAM ORGANİK KARBON ÖNGÖRÜ MODELLERİ

Özel Laboratuvar Deney Föyü

1. Kıyı Bölgelerinde Çevre Kirliliği ve Kontrolü KÇKK

Mühendislik Mekaniği Statik. Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş

TÜRKİYE RÜZGAR ENERJİSİ POTANSİYELİ. Mustafa ÇALIŞKAN EİE - Yenilenebilir Enerji Kaynakları Şubesi Müdür Vekili

TAŞKIN YÖNETİMİNDE MODELLEME ÇALIŞMALARI

ÇİMENTO BASMA DAYANIMI TAHMİNİ İÇİN YAPAY SİNİR AĞI MODELİ

Yığma yapı elemanları ve bu elemanlardan temel taşıyıcı olan yığma duvarlar ve malzeme karakteristiklerinin araştırılması

AÇIK KANAL AKIMLARINDA HIZ DAĞILIMININ ENTROPY YÖNTEMİ İLE İNCELENMESİ. Mehmet Ardıçlıoğlu. Ali İhsan Şentürk. Galip Seçkin

KARADENİZ İN DALGA ENERJİSİ POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ

AKIŞKANLAR MEKANİĞİ-II

CETP KOMPOZİTLERİN DELİNMELERİNDEKİ İTME KUVVETİNİN ANFIS İLE MODELLENMESİ MURAT KOYUNBAKAN ALİ ÜNÜVAR OKAN DEMİR

Transkript:

İstanbul Boğazı Su Kalitesinin Sayısal Modellenmesi Dr. Berna Ayat bayat@yildiz.edu.tr Prof. Dr. Yalçın Yüksel yuksel@yildiz.edu.tr Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul Özet İstanbul Boğazı nda su kalitesinin analizi için 3 boyutlu bir hidrodinamik model ve su kalitesi modeli Boğaz a uygulanmıştır. Bu çalışmada İstanbul Boğazı nın Avrupa ve Asya Kıyıları boyunca konumlanan beş adet evsel atıksu ön arıtma tesislerinin deniz deşarjlarından Boğaz alıcı ortamına verilen debiler dikkate alınmıştır. Herbir durum değişkeninin alıcı ortam içerisindeki dağılım ve yayılımları benzeştirilmiştir. Çalışmanın burada sunulan kısmında yalnızca Çözünmüş Oksijen durum değişkeni değerlendirilmiştir. Boğaz daki hidrodinamik koşulların benzeştirilmesi için Mike3 Hidrodinamik yazılımı kullanılırken, durum değişkenleri arasındaki biyojeokimyasal süreç, dönüşüm ve etkileşimlerin benzeştirilmesi amacıyla Ecolab yazılımı kullanılmıştır. Hidrodinamik model, Boğaz da toplanmış akıntı ölçümü verileri kullanılarak kalibre edilmiş ve doğrulanmıştır. Su Kalitesi modelinin kalibrasyonu ve doğrulanmasında ise bir aylık periyotlarla toplanmış ölçüm verileri kullanılmıştır. Model sonuçları hem kalibrasyon hem de doğrulama veri setleri için ölçümlerle iyi bir uyum sergilemiştir. Bu çalışma ve sonuçları geliştirilen hidrodinamik-su kalitesi bileşik modelinin, Boğaz ın su kalitesini gerçekçi bir şekilde benzeştirebildiğini ve İstanbul Boğazı Ekosistemi nin yönetimi ve planlanması çalışmalarında yol gösterici bir araç olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Su kalitesi, modelleme, benzeşim, difüziv kirlilik Giriş İstanbul Boğazı Karadeniz i Marmara Denizi, Çanakkale Boğazı ve Ege Denizi ile Akdeniz e bağlayan dar ve derin bir suyoludur. İki tabakalı özel bir akım yapısına sahiptir. Yüksek yoğunluğa sahip Marmara Denizi suları alt akıntı ile Karadeniz e taşınırken, daha düşük yoğunluklu Karadeniz suları üst akıntı ile Marmara Denizi ne taşınmaktadır. Yoğunluk farkı Karadeniz ve Marmara Denizi arasındaki tuzluluk farkından kaynaklanmaktadır. Karadeniz ~18 psu ve Marmara Denizi ise ~38 psu tuzluluğa sahiptir. Bu yoğunluk farkı Boğaz daki alt akıntıyı oluşturmaktadır. Karadeniz su seviyesi Marmara Denizi ne göre daha yüksektir. Bu su seviyesi farkı ise Boğaz daki üst tabaka akımını kontrol etmektedir. Su seviyesi farkı meteorolojik etkilere ve Karadeniz in hidrolojik değişimlerine bağlı olarak zaman içerisinde değişiklik göstermektedir. Böylesi değişiklikler Boğaz daki alt ve üst tabaka akımının kalınlığını, ara kesit düzleminin yerini ve akıntının şiddetini etkilemekte zaman zaman iki tabakalı yapının ortadan kalkmasına dahi neden olabilmektedir. Bu yazı, İnşaat Mühendisleri Odası 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu nda sunulmuştur. TMH - 471-2012/1 57

Yüksek nüfus artışı ve artan endüstrileşme İstanbul Boğazı su kalitesini tehdit etmektedir. İstanbul şehrinin atıksuları ön arıtma tesislerinde işlendikten sonra derin deniz deşarjları yoluyla Boğaz ın alt akıntısına verilmektedir. Ayrıca Karadeniz den ve Marmara Denizi nden de gelen ciddi boyutta bir kirlilik söz konusudur. İstanbul Boğazı ndaki su kalitesi İSKİ adına İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsü ndeki bir ekip tarafından 1996 yılından bu yana izlenmektedir. İzleme çalışmaları Karadeniz, Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı nda belirlenmiş istasyonlarda, çeşitli derinliklerde, aylık ya da mevsimlik anlık ölçümlerle gerçekleştirilmektedir. Bundan başka İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin mastır plan çalışmalarında kullanılmak üzere Danimarka Hidrolik Enstitüsü (DHI) tarafından 1993 yılında hazırlanan bir sayısal model de İstanbul Boğazı üzerinde yapılan planlama ve gidilen tasarruflara altlık oluşturmaktadır. Ancak o günden bu yana değişen koşullar, artan kirlilik yükü ve gelişen teknoloji gereği İstanbul Boğazı nda su kalitesinin durumunun yeniden değerlendirilmesi, sistemdeki besi maddelerinin ve diğer su kalitesi durum değişkenlerinin maruz kaldığı taşınım ve dönüşüm süreçlerinin anlaşılarak İstanbul Boğazı için uygun bir su kalitesi modelinin kalibre edilmesi bir zorunluluk halini almıştır. Böylesi bir model İstanbul Boğazı nda yapılacak planlamalar için daha sağlıklı bir altlık oluşturacak ve sisteme dair bilinmeyenlere daha doğru yanıtlar verebilecektir. İstanbul Boğazı gibi karmaşık akım yapısına sahip sistemlerde su kalitesi dinamiklerini yalnızca biyolojik ve kimyasal süreçlerle benzeştirebilmek ya da öngörebilmek mümkün değildir. Böylesi sistemlerde su kalitesi sıcaklık ve tuzluluk değişimleri, hidrodinamik değişimler (dalga, akıntı, gel-git, türbülans karışımı, vb.), meteorolojik değişimler (rüzgâr, hava sıcaklığı, atmosferik basınç değişimleri, vb.) ve katı madde taşınım süreçlerinden de (birikim, tabandan su kolonuna ya da su kolonundan tabana geçiş, topaklaşma, vb.) etkilenmektedirler. Bu çalışmada İstanbul Boğazı ndaki hidrodinamik yapıya da önemli ölçüde bağlı olan karmaşık su kalitesi süreçlerini anlamak için bileşik bir modelleme sistemi oluşturulmuştur. Bu çalışmanın öncelikli amacı en gelişmiş ve en güncel teknikleri ve verileri kullanarak İstanbul Boğazı ndaki hidrodinamik yapıyı ve su kalitesi dinamiklerini ayrıntılı bir biçimde benzeştirebilmektir. Bu amaçla Danimarka Hidrolik Enstitüsü (DHI) tarafından geliştirilen Mike3 üç boyutlu hidrodinamik modelleme yazılımı ve Ecolab su kalitesi modelleme yazılımı bir arada kullanılmıştır. Her iki yazılım da dünyanın çeşitli yerlerinde su kütlelerinin hidrodinamiği ve su kalitesinin benzeştirilmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak ilk kez bu çalışmada iki tabakalı akıntı yapısına sahip dar ve derin bir boğaz akımının hidrodinamiğinin ve su kalitesi dinamiklerinin benzeştirilmesinde kullanılmıştır. Yöntem Ölçüm Verileri İstanbul Boğazı için böylesi bir hidrodinamik ve su kalitesi modelinin kurulması, farklı veri setlerini gerektirmektedir. Bu çalışmada kullanılan veri setleri şöyle sıralanabilir: Batimetrik Veriler: Bu çalışmada kullanılan batimetrik veriler Seyir, Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı nın topladığı yüksek çözünürlüklü verilerden elde edilmiştir. Rüzgâr ve Atmosferik Basınç Alanları: Avrupa Orta Ölçekli Hava Tahmin Merkezi (ECMWF) ten alınan 0.25 çözünürlüklü atmosferik basınç ve rüzgar hız bileşenleri kullanılmıştır. Su Seviyeleri: Devlet Demiryolları, Limanlar ve Hava Meydanları (DLH) Genel Müdürlüğü nün Marmaray Bölge Müdürlüğü nce 22.09.2004 ile 05.10.2005 tarihleri arasında, bir saatlik aralıklarla, İstanbul Boğazı nın kuzey ve güney girişlerinde belirlenmiş iki istasyonda (Şekil 1 de D ve E İstasyonları) ölçülmüş su seviyesi verileri kullanılmıştır. Bu ölçümlerden elde edilen su seviyesi verilerinin ayrıntılı analizleri Aydoğan vd. (2010) ve Yüksel vd. (2008) de bulunabilir. Sıcaklık ve Tuzluluk: Sıcaklık ve tuzluluğun Boğaz boyunca farklı noktalardaki derinlik profilleri ISKI tarafından aylık periyotlarla ölçülmektedir. Bu çalışmada İSKİ nin K2 ve M8 istasyonlarında ölçülen tuzluluk ve sıcaklık profilleri modelin sınır koşullarının oluşturulmasında ve K0, B13, B7, B2 ve M3 istasyonlarında toplanan veriler ise model alanı içerisindeki başlangıç koşulunun oluşturulmasında kullanılmıştır. Akıntı Hızı Verileri: Yine DLH Genel Müdürlüğü nün Marmaray Bölge Müdürlüğü nce 24.09.2004 ile 03.01.2006 tarihleri arasında, bir saatlik aralıklarla, Şekil 1 de görülen B istasyonunda ölçülmüş akıntı hızı verileri kullanılmıştır. Akıntı hızı ölçümleri Recording Doppler Cur- 58 TMH - 471-2012/1

rent Profiler (RDCP) cihazı kullanılarak kaydedilmiştir. Yine bu çalışma kapsamında kullanılan sözkonusu akıntı hızı ölçümlerinin ayrıntılı değerlendirmeleri Aydoğan vd. (2010) ile Yüksel vd. (2008) çalışmalarında bulunabilir. Su Kalitesi Durum Değişkenleri: Çözünmüş oksijen durum değişkenine dair ölçüm verileri ISKI tarafından yayınlanan Su Kalitesi İzleme Raporlarından elde edilmiştir. Yukarıda adı geçen tüm istasyonların lokasyonları Şekil 1 de görülebilir. Bu çalışmada Boğaz daki hidrodinamik koşulların benzeştirilmesi için Mike3 Hidrodinamik yazılımı kullanılmıştır. Mike3 Hidrodinamik modeli kıyı alanları ve okyanuslardaki akımların benzetimi amacıyla geliştirilmiştir. Yoğunluk değişimleri, batimetri ve meteorolojik koşullar, gelgit değişimleri, akıntılar ve diğer hidrografik şartlar gibi dış kuvvetleri dikkate alarak kararsız üç boyutlu akımları benzeştirmektedir. Mike3 Hidrodinamik modeli, lineer olmayan üç boyutlu süreklilik ve momentumun korunumu denklemlerini çözmektedir. Bu iki ana denkleme ikinci mertebe hassasiyette Alternatif Doğrultulu Kapalı sonlu farklar çözümü uygulamaktadır. Smagorinsky eddy formülasyonu, bir denklem türbülans kapama problemi (k model), iki denklem türbülans kapama problemi (k-ε model), düşeyde bir boyutlu karışık k-ε model, yatayda iki boyutlu Smagorinsky formülasyonu ile çözüm yapabilmektedir. Tuzluluk ve sıcaklığın taşınımında üçüncü mertebeden hassasiyete sahip açık sonlu farklar çözümü gerçekleştirmektedir. Newtonian akışkanların 3 boyutlu hidrodinamik modelinin kurulabilmesi için kütlenin korunumu, momentumun korunumu, tuzluluk ve sıcaklığın korunumu prensipleri ile tuzluluk, sıcaklık ve basınca ilişkin yoğunluk durum denklemi dikkate alınmalıdır. Mike3 ün matematiksel esası kütlenin korunumu, türbülans ve değişken yoğunluk etkilerini de içeren 3 boyuttaki Navier-Stokes Denklemleri ile tuzluluk ve sıcaklığın korunumuna dayanmaktadır. Şekil 1 - Çalışma Alanı (İstanbul Boğazı), Derin Deniz Deşarjları ve çalışmada kullanılan verilerin toplandığı istasyonlar. Temel denklemlerin uzamsal ayrıklaştırılması için merkezi sonlu hacimler yöntemi kullanılmaktadır. Bu yaklaşımda model hacmi herhangi bir süreksizlik kalmayacak şekilde, birbiriyle girişimi olmayan hücrelere bölünmektedir. Bunun için düşey düzlemde yapılandırılmış ve yatay düzlemde ise yapılandırılmamış ağ sistemi uygulanmaktadır. Böylece model hacmi yatay yüzeyi üçgen ve düşey yüzeyi ise dörtgen olan prizmatik elemanlardan oluşmaktadır. Zamansal integrasyon için, yatay terimlerin açık, düşeydeki terimlerin ise kapalı olarak çözümlendiği yarı kapalı yaklaşım kullanılmaktadır. Yine bu çalışmada su kalitesi durum değişkenleri arasındaki biyojeokimyasal süreç, dönüşüm ve etkileşimlerin benzeştirilmesi amacıyla Ecolab yazılımı kullanılmıştır. Ecolab sucul ekosistemlerde su kalitesi, ötrofikasyon, ağır metaller ve ekolojik benzetimler gibi amaçlarla kullanılabilen oldukça geniş kapsamlı bir sayısal araçtır. Ecolab, Mike benzetim yazılımları ile birlikte çalışmaktadır. Bu yazılım kimyasal ve ekosistem durum değişkenleri arasındaki etkileşim ve süreçleri tanımlamak amacıyla geliştirilmiştir. Yine durum değişkenlerinin sedimantasyonuna dair fiziksel süreçler de tanımlanabilmektedir. Yine Ecolab modeli Adveksiyon-Dispersiyon modeli ile birlikte çalıştırılarak adveksiyon-dispersiyon süreçleri ile taşınım mekanizmalarının da Ecolab benzetiminde dikkate alınması sağlanmaktadır. TMH - 471-2012/1 59

Ekosistem durum değişkenleri Ecolab içerisinde her bir değişkenin değişim miktarını tanımlayan bir seri birbirine bağlı adi diferansiyel denklemlerle formüle edilmiştir. Ecolab durum değişkenlerine, maruz kaldıkları süreçlere ve birbirleriyle etkileşimlerine dair tüm bilgiler Ecolab şablonları içerisinde kullanıcıya sunulmaktadır. Hidrodinamik Model Kurulumu Bu çalışma için model alanını temsil eden hesap ağı Mike Zero Mesh Generator yazılımı kullanılarak Şekil 2 de gösterildiği gibi oluşturulmuştur. Pekçok farklı alternatifler arasından seçilen en uygun hesap ağı yatayda üçgen ve düşeyde ise dikdörtgen elemanlardan oluşmaktadır. Hesap ağı düşeyde 30 eşit aralıklı katmandan oluşmakta ve herbir katman 2047 eleman, 3293 yüzey ve 1246 düğüm noktası içermektedir. Şekil 2 - Hesap Ağı ve İstanbul Boğazı Batimetrisi. Hidrodinamik model 01.11.2004 ve 12.11.2004 tarihleri arasındaki akıntı hızlarını içeren bir veri seti kullanılarak kalibre edilmiştir. Bu süreç sonunda kalibrasyon parametreleri olarak seçilen Smagorinsky Sabiti için 0.28 ve Taban Pürüzlülüğü için 0.45 m değerleri elde edilmiştir. Kalibrasyon veri setinin değerlendirilmesinde uygunluk ölçütleri olarak Korelasyon katsayısı (R) ve Ortalama Kare Hatanın Karekökü (RMSE) kullanılmıştır. Bu iki ölçüt Denklem 1 ve 2 de gösterildiği gibi hesaplanmıştır. 60 TMH - 471-2012/1

(1) (2) Bu ifadelerde O i akıntı hızının ölçülmüş değeri, P i akıntı hızının model benzetimi sonucunda elde edilmiş değeri ve N ise O-P veri çiftlerinin sayısını sembolize etmektedir. Kalibrasyon sonucunda model sonuçları ile ölçüm verileri arasındaki uygunluk Çizelge 1 de gösterilmiştir. Çizelge 1 - Kalibrasyon veri setinin uygunluğu. Derinlik (m) -0.75-5.75-10.75-15.75-20.75-23.75 R 0.78 0.87 0.90 0.87 0.81 0.70 RMSE (m/s) 0.41 0.19 0.17 0.37 0.46 0.38 Kalibrasyon aşamasının ardından Hidrodinamik model herbir mevsimi temsil eden 15 günlük dört ayrı veri seti kullanılarak doğrulanmıştır. Modelin doğrulanması aşaması için ölçüm değerleri ile model sonuçları arasındaki uygunluk Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 - Doğrulama veri setinin uygunluğu. Derinlik (m) -0.75-5.75-10.75-15.75-20.75-23.75 R 0.66 0.73 0.77 0.77 0.69 0.62 RMSE (m/s) 0.56 0.40 0.35 0.31 0.30 0.25 Su Kalitesi Modelinin Kurulumu İstanbul Boğazı için su kalitesi modelinin kurulmasında Boğaz ın her iki kıyısı boyunca yerleşmiş ve Boğaz ın alt tabaka akıntısına deşarj olan beş adet evsel atıksu ön arıtma tesisi dikkate alınmıştır. Bu deniz deşarjları ile başlıca karakteristikleri Çizelge 3 te gösterilmiştir. Çizelge 3 - Çalışma Alanındaki Arıtma Tesisleri (AT), Derin Deniz Deşarjları (DDD) ve Bunların Başlıca Karakterisitkleri. AT Arıtılmış Atıksu Debi Kapasitesi (x10 3 m 3 /gün) 2004 Yılında Arıtılımış Atıksu Ortalama Debisi (x10 3 m 3 /gün) DDD (m) Arıtma Düzeyi Yenikapı 864 485.237 64 Ön Üsküdar 77.76 27.896 47 Ön Kadıköy 833 333.482 51.5 Ön Küçüksu 640 98.931 67 Ön Baltalimanı 130 91.525 70 Ön Su kalitesi modeli sonuçları eldeki bir yıllık veri setinin ilk altı aylık kısmı için kalibre edilmiştir. Kalibrasyon sürecinde biyojeokimyasal süreçlerle ilişkili parametreler model sonuçları ile ölçüm verileri TMH - 471-2012/1 61

arasında tatmin edici bir uyum yakalanana kadar değiştirilmiştir. Çizelge 4 te kullanılan kalibrasyon parametreleri, bunların alt ve üst limit değerleri ve kalibrasyon sonucu elde edilmiş değerleri görülmektedir. Kalibrasyon aşamasının ardından geri kalan altı aylık veri seti kullanılarak model doğrulanmıştır. Hidrodinamik model sonuçları bir yıllık veri seti için ölçümlerle karşılaştırıldığında aralarındaki uyum Şekil 3 te görülmektedir. Çizelge 4 - Kalibrasyon parametreleri, alt ve üst limit değerleri ve kalibre edilmiş değerleri. Parametre Süreç Birim En Küçük Değeri En Büyük Değeri Kalibre Edilmiş Değer 20 C de 1. Mertebeden Azalma Miktarı BOI /gün 0 5 0.2 Azalma Miktarı için Sıcaklık Katsayısı BOI - 1 1.2 1.07 Oksijen Yarı-Doygunluk Konsantrasyonu BOI mg/l 0 20 2 Öğle Vaktindeki En Büyük Oksijen Üretimi Oksijen /gün 0 40 2 Bitkilerin Solunum Miktarı Oksijen /gün 0 30 0 Solunum için Sıcaklık Katsayısı Oksijen - 1 1.2 1.08 Solunum için Yarı-Doygunluk Oksijen mg/l 0 4 2 Konsantrasyonu Katı Maddenin Oksijen İhtiyacı (KMOİ) Oksijen /gün 0 30 0.5 KMOİ için Sıcaklık Katsayısı Oksijen - 1 1.2 1.07 KMOİ için Yarı-Doygunluk Konsantrasyonu Oksijen mg/l 0 4 2 Şekil 3 - İstanbul Boğazı yüzey, orta tabaka ve alt tabaka akıntılarının ölçülen ve model tarafından tahmin edilen zaman serilerinin karşılaştırılması. 62 TMH - 471-2012/1

İstanbul Boğazı ndaki hidrodinamik koşullar, su kalitesi durum değişkenlerinin uzamsal ve zamansal dağılım ve yayılımlarını etkileyen en önemli faktörlerin başında gelmektedir. Dolayısıyla çalışma alanı için kurulan hidrodinamik modelin doğruluğu, su kalitesi modelinin doğruluğu için oldukça önemlidir. Çizelge 1, Çizelge 2 ve Şekil 3 te sunulan değerlendirmeler, bu çalışmada geliştirilen modelin Boğaz daki hidrodinamik koşulları ve iki tabakalı akıntı yapısını oldukça başarılı bir şekilde benzeştirebildiğini göstermektedir. Şekil 4 te Çözünmüş Oksijen konsantrasyonlarının model tarafından tahmin edilen ve ölçülen değerleri karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir. Şekil 4 - Çözünmüş Oksijen konsantrasyonlarının model tarafından tahmin edilen değerleri ile ölçümlerin karşılaştırılması. TMH - 471-2012/1 63

Sonuç ve Öneriler Model sonuçları İstanbul Boğazı yüzey suyunda ÇO konsantrasyonunun doygunluk konsantrasyonuna yakın olduğunu göstermektedir. Üst tabakadaki konsantrasyon değerleri derine inildikçe azalmaktadır. Bu eğilim hem ölçüm verileri hem de model sonuçlarına dair derinlik profillerinde rahatlıkla gözlenebilmektedir. Bununla birlikte düşey profillerde ara tabaka civarında konsantrasyonlarda ani bir değişim meydana geldiği görülmektedir. Bu ani değişim K0 ve B13 istasyonlarında yaklaşık 40 m derinlikte gözlenirken, B7 istasyonunda 30-40 m aralığında, B2 istasyonunda 20 m derinlikte ve Boğaz ın Marmara denizi girişindeki M3 istasyonunda ise 12 m derinlikte meydana gelmektedir. Model çalışmasında dikkate alınan tüm istasyonlar benzer ÇO zaman serileri sergilemektedir. Bu zaman serilerinden Boğaz da benzeşim dönemi içerisinde en yüksek ÇO konsantrasyonunun Şubat 2005 te ve en düşük konsantrasyonun ise Eylül 2005 te meydana geldiği görülmektedir. Model benzetimlerinden elde edilen zaman serileri Ağustos 2005 ten sonra konsantrasyonlarda ani bir düşüş olduğunu göstermektedir. Ancak bu dönem için elimizde ölçüm verisi bulunmamaktadır. Su kalitesi dinamiklerini yüksek bir doğrulukla benzeştirebilen bir su kalitesi modelinin kurulması çok disiplinli ölçüm çalışmalarını gerekli kılmaktadır. Böylesi bir model için altlık oluşturacak ölçüm programı meteorolojik, batimetrik, hidrolojik, hidrodinamik ve taban karakteristiğine dair ölçümleri kapsamalıdır. Herbir ölçüm grubu için veri setlerinin çözünürlüğü ve ölçüm süresi de model kalitesi üzerinde etkili olacak değişkenlerdir. Bu çalışmada sadece bir yıllık ölçüm veri seti kullanılabilmiştir. Daha uzun veri setleri ile sistemlerin hidrodinamik ve su kalitesi özelliklerinin benzetiminde daha yüksek doğruluklar elde etmek mümkün olabilecektir. Böylesi bir modelin geliştirilmesinde bir diğer önemli faktör de ölçüm istasyonlarının konumlarıdır. Özellikle model sınırlarında ki karakteristik yapıyı yansıtacak nitelikteki verilerin mümkün olduğunca en doğru yerde toplanması önemlidir. Kaynaklar Aydoğan, B., Ayat, B., Öztürk, M.N., Çevik, E.Ö. ve Yüksel, Y., (2010), Current velocity Forecasting in Straits with Artificial Neural Networks, a Case Study:Strait of İstanbul, Ocean Engineering, 37(5-6):443-453. ISKI Su Kalitesi İzleme 2004 ve 2005 Yılı Raporları. Yüksel, Y., Ayat, B., Öztürk, M.N., Aydoğan, B., Güler, I., Çevik, E.Ö., Yalçıner, A.C., (2008), Responses of the Stratified Flows to Their Driving Conditions-A Field Study, Ocean Engineering, 35(13):1304-1321. 64 TMH - 471-2012/1