1317 (1899-1900) MAARF SALNAMES NE GÖRE TRABZON VLAYET NDE ETM KURUMLARI ACCORDNG TO 1317 (1899-1900) MAARIF SALNAME IN TRABZON EDUCATION FOUNDATIONS

1317 (1899-1900) MAARF SALNAMES NE GÖRE TRABZON VLAYET NDE ETM KURUMLARI ACCORDNG TO 1317 (1899-1900) MAARIF SALNAME IN TRABZON EDUCATION FOUNDATIONS Ünal TAKIN Özet Salnameler bir yıl içinde olan olayları tespit etmek amacıyla düzenlenir ve yıllık olarak bilinirler. Maarif Salnameleri, Osmanlı eitim tarihinin en önemli kaynaklarındandır. Maarif salnamelerinden, okullar ve eitim sistemi hakkında pek çok bilgi elde edebiliriz. Bu çalımada, 1317 Maarif Salnamesine göre Trabzon un eitimi hakkında bilgiler verilecektir. Anahtar Sözcükler: Salname, Eitim, Trabzon Abstract Salnames are the literary works arranged to verify all events per annum and known almanac. Maarif Salnames were very important resources in terms of education history of Ottoman. We could obtain plenty of information about education system and schools. In this study was to give detailed information about education of Trabzon according to 1317 Maarif Salname. Keywords: Salname, Education, Trabzon Giri Eitim ve öretim hiçbir devlet ve toplumun vazgeçemeyecei bir faaliyettir. Ancak her devlet veya toplum kendi artları ve ihtiyaçları dorultusunda bu faaliyeti yürütmektedir. Bu açıdan bakıldıında Osmanlı Devleti, klasik dönem boyunca geleneksel anlayıını korumutur. Özellikle Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde stanbul un bir cazibe merkezi oluu, birçok kültür adamını buraya çekmi ve belli bir standart yakalanmıtır. Hatta bu dönemde Takuyiddin in rasathane kurması ve bilim adamlarının astronomiyle ilgilenmesi dinî ilimlerin yanı sıra aklî ilimlerin de öne çıktıını göstermektedir. Fakat ilerleyen dönemlerde, devlet kademelerinde aksamaların oluması sosyal, ekonomik ve askerî alanlarda bozulmalara sebep olmutur. Devlet adamları, içinde bulunulan durumdan kurtulmak için çareler aramaya balamı ve ilk olarak askerî alanda ıslahatlara girimilerdir. Devletin askerî kanadının düzeltilmesiyle, bütün her eyin yoluna girebilecei düüncesi akim kalmıtır. Zira yapılmak istenen yeniliklerin önündeki en büyük engel olan askerî sınıf, bütün giriimlerin, bir ekilde önüne geçmitir. Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Doktora Örencisi

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 245 Avrupa dan asker eitmenlerin getirilerek, orduda ihdas edilmeleri ve Mühendishane-i Berr-i Hümayun ile Mühendishane-i Bahr-i Hümayun un kurulmaları, eitimde yeni bir açılım salamıtır. Bu dönemde sadece okulların açılmasıyla yetinilmemi, eitim; çeviri kitaplarla desteklenmi, kütüphaneler oluturulmutur. levselliini yitiren medreselerin yerini alabilecek yeni eitim kurumlarının oluturulması düüncesi çok fazla gecikmemi, her kademede eitim müessesesi oluturulmaya çalıılmıtır. Sıbyan mektepleri düzenlenerek yeni usulde eitim verir hale getirilmi, orta eitim diyebileceimiz rütiye ve idadiler kurulmaya balanmıtır 1. Dier yandan yabancı devletlerin kurdukları misyon istasyonları 2, gayrimüslim Osmanlı vatandalarının hamilii kisvesi altında eitim faaliyetlerine girimilerdir. Zaten var olan gayrimüslim mekteplerinin yanı sıra faaliyetlerini sürdüren misyoner okullarının iyi sonuçlar dourduu söylenemez. Devlet, eitim faaliyetlerinin salıklı yürütülebilmesi için maarif yapılanmasına girimitir. 1857 de kurulan Maarif Nezareti zaman içerisinde her vilayete birer maarif müdürü atamıtır. 1869 tarihinde yayınlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi tekilatın idare ve görevlerini kanunî bir hükme balamıtır 3. Gayrimüslim mektepler ise 1866 da kurulan Mekatib-i Gayrimüslim ve Ecnebi Müfettilii nin uhdesinde çalımalarına devam etmilerdir. Modern eitim kurumları ortaya çıkmadan evvel, halkın bu ihtiyacını her yerde medrese olmadıından, genelde cami ve kiliseler karılamaktadır. Çünkü eitimin bir dier yönü dinsel amaçlı oluudur. Her dinde ilk amaç, inanç sahiplerini kendi öretileri dorultusunda birer mümin olarak yetitirmektir 4. XIX. Yüzyılın sonlarında basılan ve Osmanlı corafyası hakkında deerli bilgiler veren Kâmûsu l-a lâm a göre, Trabzon da 18 camii ve 10 kilise bulunmaktaydı 5. Bu ibadet yerleri kendi cemaatlerinin ihtiyaçlarını karılamaya çalııyorlardı. Osmanlı Devleti nde bulunan eitim kurumlarının genel yapısından hareketle Trabzon Vilayeti nde bulunan eitim kurumlarını inceleyecek olursak öyle bir sınıflandırma yapmak mümkündür. Mektepler Abbasiler devrinde küttab adıyla anılan mektebe, Karahanlı, Selçuklu ve Osmanlı Türkleri sıbyan mektebi diyorlardı. Osmanlılar bu tip mektepleri daruttalim, darulilm, muallimhane, mahalle mektebi, ta mekteb, mekteb-i ibtidaiyye gibi adlarla da anmılardır. Ana ve babaların, çocuklarına ayet ve hadislerle de desteklenen dini inanç ve artları öretme istei, sıbyan mekteplerinin yaygınlamasında etkili olmu ve hemen 1 Ayrıntılı bilfi için bkz. Berker Aziz, Türkiyede lk Öretim I (1839-1908), Ankara, 1945; Koçer Hasan Ali, Türkiye de Modern Eitimin Dousu ve Geliimi (1773 1923), 1999 2 Yabancı okullarla ilgili olarak bkz. Haydarolu lknur Polat, Osmanlı mparatorluunda Yabancı Okullar, Ankara, 1990; Kocaba Süleyman, Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul, 2002; Koçu Reat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri-Kapitülasyonlar, stanbul, 1934 3 Maarif Nezareti nizamnamesi için bkz. Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Tekilat ve craatı, stanbul, 1338, s. 469-509 4 Takın Ünal, Klasik Dönem Osmanlı Eitim Kurumları, Uluslar arası Sosyal Aratırmalar Dergisi-The Journal of nternational Social Research, (Volume 1/3 Spring), 2008, s. 344 5 emseddin Sami, Kâmûsu l-a lâm, IV, stanbul, 1311, s. 3005

246 Ünal TAKIN hemen her mahallede açılmasından bunlara mahalle mektebi denmitir 6. Mektepler, medreselerin bir alt kademesini tekil eden eitim kurumlarıydı. Sıbyan mektepleri padiahlar tarafından yaptırıldıı gibi valide sultanlar ve hayırsever kiiler tarafından da kurulmutur. Mesela Sultan I. Murat ın Bursa da yaptırdıı Hüdavendigar Külliyesi ve Sultan II. Bayezid in Amasya, Edirne ve stanbul da yaptırdıı aynı adları taıyan Bayezid Külliyeleri padiahlar tarafından kurulan ve içinde mektep barındıran, bütünlük arz eden yapılardır. Bazı mektepler kurucularının tayin ettikleri bir kii ya da vasiyet yoluyla yakınları tarafından da kurulabilmekteydi. II. Bayezid in hanımı Hüsnüah Hatun adına olu ehzade ehinah tarafından Manisa da yaptırılan Hatuniye Külliyesi bu türden bir yapıdır ve ta lim-i sıbyan için, bir de mektep barındırmaktadır. Mektepler ayrıca e veya dier aile fertleri adına da kurulabilirdi. Kanuni nin ei Hürrem Sultan için yaptırdıı Haseki Külliyesi buna örnek verilebilir. Sıbyan mektepleri daha çok cami veya mescitlerin yanında bulunurdu ve bunların çou hayırsever kiiler tarafından yaptırılırdı. Merutiyete kadar ilk tahsil için devlet bütçesinde herhangi bir harcama kalemi bulunmamakta, harcamalar vakıf gelirleri ve çocuklardan haftalık almak suretiyle yapılmaktadır 7. Sıbyan mektepleri çocuklara Kur an okutmak, namaz kılma usullerini, namazda okunacak ayetleri, duaları öretmek ve yazı yazdırmak gibi üç önemli amaçla kurulmutu. Vakfiyelerde genellikle mekteplerin, sıbyan ve eytam, fakir çocuklar, olancıklar eytamı ve Müslümanların yetimlerine ders verilmesi amacıyla yaptırıldıını kaynaklar ifade etmektedir 8. Fatih, kurduu sıbyan mektebine ancak yetim çocukların, yetim bulunmazsa fakir çocuklarının alınmasını art komutur. Mekteplerin ilk örnei olan küttablarda sadece erkek çocuklar örenim görürken Osmanlılar devrinde kız çocukları da erkeklerle birlikte mekteplere devam ederlerdi. Bununla beraber sadece erkek veya kız çocuklarına ait sıbyan mektepleri de vardı. Kızların devam ettii okullar inas mektebi adı altında faaliyetlerine devam etmekteydiler. Bazı mekteplerde erkek ve kız çocukları yan yana otururken bazılarında ise ayrı ayrı otururlardı. Sıbyan mekteplerine balama yaı ile ilgili farklı rakamlar söz konusudur. Bu rakamı 5-10 ya arası 9 gösterenler olduu gibi, 5-6 yaları 10 diyenler ve bu rakamı daha da aaı çekenler vardır 11. Tanzimat tan önce çocuklara, bir sanat örenmeden önce Kur an ve ilmihal öretilmesi emredildii halde, 1846 da yayımlanan bir talimatla dört be yaındaki çocukların ebeveynlerinin rızası ile okula gönderilecei, altı yaını bitiren çocuklarını sıbyan mektebine göndermeyenlerin ise cezalandırılacaı, 1868 tarihli teblide herkesin altı yaındaki çocuunu okula göndermeye mecbur edildii Baltacı tarafından ifade edilmektedir 12. Bu ifadelerden anlaılacaı üzere devletin uygulamalarını, kademeli olarak zorunlu eitime geçi için bir adım olarak görmek mümkündür. 6 Baltacı Cahit, Mektep, DA, XXIX, Ankara, 2004, s. 6 (bundan sonraki dipnotlarda Mektep olarak kısaltılacaktır); Gelili Yücel, Osmanlı lköretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluu, Geliimi ve Dönüümü), Türkler, XV, 2002, s. 35 7 Takın, a.g.m., s. 345 8 Hızlı Mefail, Osmanlı Sıbyan Mektepleri, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s. 212-213 9 Hızlı, a.g.m., s. 212 10 Baltacı Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, stanbul, 1976, s. 19 11 Kodaman Bayram, Abdülhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara, 1988, s. 58 12 Baltacı, Mektep, s. 7

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 247 Mektebe kaydolup balamak, çocukların hayatında önemli bir olaydı. Bed -i besmele cemiyeti ya da amin alayı da denilen bu merasim, genellikle Kandil, Pazartesi veya Perembe günleri düzenlenirdi. Ailenin varlıklı veya yoksul olmasına balı olarak bu merasim ekillenmekteydi 13. Osmanlılar ıslahat ve yenilenme döneminde klasik dönemin eitim ve öretim müesseselerine de yeniden ekil verdiler. Yeniden ekil verilen eitim ve öretim müesseselerinden biri de ibtidai mekteblerdir. Tanzimatta dokunulmayan sıbyan mektebleri, 1279/1862 de mekteplere dönütürüldü ve mevcut 360 sıbyan mektebinden 36 sı ibtidai mektep haline getirilerek yeni usulde eitim ve öretime baladı. 1288/1871 de sıbyan mektepleri ıslahatı genileyerek devam etti ancak tamamen ortadan kalkmadı. Bir taraftan sıbyan mektepleri kendi içinde ıslahata tabi tutulurken, dier taraftan da ibtidaiye programları gelitirildi. 1891 de ehirlerdeki ibtidailer 3, köylerdekiler 4 yıldı. btidailerin ders daıtım cetvelleri aaıda verilmitir 14. Tablo 1: ehir btidaileri Dersler I. Yıl II. Yıl III. Yıl Elifba 12 - - Kur anı Azimüan 12 6 5 Tecvid - 2 2 lm-i Hal 2 3 3 Ahlak - 2 2 Saref-ı Osmani - - 2 mla 3 3 2 Kıraat 3 2 1 Mulahhak Tarih-i Osmani - - 1 Muhtasar Corafya-i Osmani - 2 2 Hesap 1 2 2 Hüsn-i Hat 1 2 2 Yekün 22 22 25 Tablo 2: Köy btidaileri Dersler I. Yıl II. Yıl III. Yıl IV. Yıl Elifba-i Osmani 12 - - - Ecza-yı erife (Cüzler) 12 - - - Hesab-ı Zihni 6 2 - - Kur an-ı Kerim - 6 5 5 lm-i Hal - 3 3 3 Kıraat - 3 3 3 Hatt ve mla - 2 2 2 13 Takın, a.g.m., s. 346-347, Amin Alayı hakkında geni bilgi için bkz. Aydın Elif, Tarihimizde Âmin Alayları ve Eitim Açısından Deerlendirilmesi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamı Yüksek Lisans Tezi), stanbul, 2008; Öcal Mustafa, Âmîn Alayı, DA, III, stanbul, 1993, s. 63 14 Baltacı Cahit, Osmanlı Devleti nde Eitim ve Öretim, Türkler, XI, 2002, s. 455 (Bundan sonraki dipnotlarada Eitim ve Öretim olrak kısaltılacaktır.)

248 Ünal TAKIN Hesap - - 3 3 Yekün 30 16 16 16 1892-1893 istatistiklerine göre Trabzon da eski usulle eitim veren 2390, yeni usulle eitim veren 229 mektep bulunmakta idi 15. 1317 Maarif Salnamesi nde ibtidai mekteplerle ilgili herhangi bir kayıt yoktur. Bir fikir verebilmesi açısından 1319 yılına ait mektep sayıları aaıdaki Tablo-3 de verilmitir 16. Tablo 3 YER KIZ ERKEK Mektep Sayısı Örenci Sayısı Mektep Sayısı Örenci Sayısı Trabzon Sancaı 399 11 838 832 39 271 Canik Sancaı 223 6 871 503 15 225 Lazistan Sancaı 198 5 782 432 11 862 Gümühane Sancaı 91 1 571 169 4 961 Toplam 911 26 062 1936 71 319 Rütiyeler Rütiyeler, sıbyan mekteplerinin programının takviyesiyle meydana gelen orta seviyedeki okullardır. Bugünkü II. kademenin karılıı olarak kabul edilebilir. lk açılan rütiyeler (Mekteb-i Maarif-i Adli ve Ulum-ı Edebiye), memur yetitirmek ve mevcut memurların bilgilerini arttırmak üzere kurulmulardır. II. Mahmut tarafından 5 ubat 1839 tarihinde açılan rütiyelerin, önceleri sıbyan mekteplerinin üstünde sınıf-ı sanî olarak açılmasına karar verilmiken, daha sonra bunların adının Rütiye olması kararlatırılmı ve Mekatib-i Rütiye Nezareti kurulmutu. lk açıldıında 4 yıl olan rütiyeler, 21 Mart 1850 de Daru l-maarif in açılmasıyla 6 yıla çıkarılmı iken 1863 te 5, 1869 da 4, son olarak 1892 de 3 yıla indirildii görülmektedir 17. Rütiyeler; erkek, kız, karıık, askeri ve özel rütiyeler eklinde açılmı ve bütün Osmanlı ülkesine yayılmıtır. Rütiyelerin programı da çeitliliine göre deiiklikler göstermitir. Genel olarak bu mekteplerin, hem yüksek öretime, hem meslee yönelik programları uyguladıı görülmektedir. Rütiye mekteplerine bir iki defa Kur an-ı Kerim i hatmetmi ve ilm-i hal okumu olan örencilerin alınması öngörülmütür. Bu mektepte okunacak dersler ise Türkçe, Tuhfe ve Nuhbe, Sübha-i Sıbyan gibi dil; Birgivî Risalesi ve dier ahlak kitapları, hat ve kitabet dersleri olarak programlanmıtır. Bu mektebi bitiren örenciler kabiliyet ve baarısına göre, kurulmu olan yüksek okullardan istedikleri birine alınacaklardı 18. 1846 talimatnamesine göre, buralarda Kur an-ı Kerim, Akaid, Arapça, Hesap ve yazı öretilmekteydi. 1848 de bu programa Farsça, Corafya ve Hendese ilave 15 Kodaman, a.g.e., s. 86 16 Arıcı Hayrettin, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eitim (Vilâyet Salnamelerine Göre), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006, s. 37 17 Unat Faik Reit, Türkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihî Bir Bakı, Ankara, 1964, s. 44 18 Demirel Muammer, Türk Eitim Modernlemesinde Rüdiye Mektepleri, Türkler, XV, 2002, s. 45

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 249 edilmitir. 1867 ye kadar rütiyelere yalnızca Müslüman örenciler alınırken, bu tarihten sonra gayrimüslim çocukları da alınmıtır 19. stanbul da rütiyeler yaygınlatıkça, vilayetlerde de açılması için 1853 yılında bir karar alınmıtır.1869 yılında ilan edilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ne göre rütiye mektebi açılacak yerlerin özellikleri belirlenerek açıklamalarda bulunulmutur. Buna göre, be yüz haneden fazla olan kasabalarda, halkı sadece Müslüman ise bir slam rütiyesi; yalnız Hıristiyan ise bir Hıristiyan rütiyesi açılabilecekti. Halkı karıık olan yerlerde Müslümanlar ve Hıristiyanlar birer rütiye yapabileceklerdi. Ancak nüfusu karıık olan kasabalarda rütiye açılabilmesi için, gayrimüslim halkın yüz haneden fazla olması artı düürülmütür 20. Bunun yanında kızların eitilmesi için rütiyelerin kızlara mahsus olanlarının açılmasına karar verilmitir. lk açılan kız rütiyelerinde örencileri okutacak bayan öretmen olmadıı için, nakı derslerini bayanlar, dier dersleri ise erkek öretmenler vermitir. Bu okullara bayan öretmen yetitirmek üzere 1870 yılında, Darü l-muallimat açılmıtır 21. II. Abdülhamit döneminde devlet, var olan rütiyelerin binalarını iyiletirmenin yanı sıra yeni rütiyeler de açmıtır. Bir kısım rütiyelerin bina durumundan dolayı kapandıı olmusa da zaman içerisinde yapılan yeni binalarla bu sorun da halledilmi gibi gözükmektedir. Rütiye mekteplerinde II. Merutiyet Devri nde yapı ve program deiiklikleri yapılmı, 1913 yılında rütiyeler ibtidailerle birletirilmitir. Fen ve sayısal derslerin aırlık kazandıı II. Merutiyet Devri nde, Avrupa müfredatını takip edecek müstakil numune rütiyeleri kurulmutur 22. Rütiye mekteplerinin 1902 yılı müfredat programları aaıdaki tabloda verilmitir 23. Tablo 4 I. Yıl II. Yıl III. Yıl Dersler Haftalık Saati Dersler Haftalık Saati Dersler Haftalık Saati Kur an-ı 1 Kur an-ı Kerim 1 Kur an-ı Kerim 1 Kerim lmihal 2 lmihal 2 Ulum-ı Diniye 2 Türkçe 6 Türkçe 4 Ahlak 1 Arapça 2 Arapça 4 Türkçe 3 Hesap 2 Farsça 2 Arapça 24 3 Muhtasar 2 Ahlak 1 Farsça 2 Corafya 25 Hüsn-i hat 2 Hesap 26 2 Hesap 2 19 Baltacı, Eitim ve Öretim, s. 455 20 Kodaman, a.g.e., s. 93; M. Demirel, a.g.m., s. 53 21 Demirel, a.g.m., s. 54 22 Demirel, a.g.m., s. 54 23 Demirel, a.g.m., s. 58 24 Kız Rütiyelerinde 2 saattir. 25 Osmanlı memleketlerine dahil ve ayrıntılı gösterilecektir.

250 Ünal TAKIN Ahlak 1 Corafya 27 2 Tarih-i Osmani 1 Muhtasar Tarihi 1 Hendese 1 slam Malumat-ı 1 Corafya 28 2 Ziraiye Resim 1 Malumat-ı 1 Ziraiye 29 Hüsn-i hat 1 Hesap 1 Fransızca 30 1 Resim 1 Hıfzussıhha 1 Fransızca 1 dadiler 1869 da orta öretimin II. kademesi olarak açılan bu okullar, daha öncesinde 1845 te Harbiye ye girecek gençleri yetitirmek amacıyla oluturulmu hazırlık sınıflarına ad olarak verilmitir. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile, slam ve Gayrimüslim tebaayı birbirine kaynatırmak amacıyla, dört yıllık rütiyelerin üstünde örenim süresi üç yıl olacak ekilde açılmıtır. Sancak merkezlerinde açılacak bu okullarda, çift öretim dili bulunan bir okul tipi düünülmü ve rütiyelerle beraber eitimi yedi yıla çıkarılmısa da, bu tasarı belli bir süre akamete uramı, nihayet 1873 te ilk Mülki dadi nin açılmasıyla uygulamaya konulmutur 31. dadilerin kurulması devlet için önemli bir olay olarak kabul edilmi olmasına ramen hemen açılmaları yoluna gidilememitir. Bu duruma Osmanlı-Rus Savaı nın etkisi olduu gibi, gerçekte ana sebep parasızlıktır. Zira kurulacak olan bu okulların daimi giderleri, tesis masrafları önemli bir yekûn tutmaktaydı. dadilerin çounun ilk aamada kiralık yerlerde açılması durumu bir nebze özetlemektedir. Sadrazam Sait Paa, 1300 malî yılından itibaren birtakım vergilerin eitim için alınmasını salayarak, idadilerle birlikte dier eitim kurumları için de bir kaynak oluturmutur. Bu ekilde salanan malî kaynak sayesinde idadilerin açılmasına giriilmitir. Bazı vilayetlerde idadi açma siyaseti kısa bir müddet sonra Maarif Komisyonu tarafından tenkit edilmeye balanmıtır. Komisyon, her vilayet ve sancak merkezinde, idadilerin açılmasını faydasız bulduu yönünde bir karar almıtır. Ayrıca üç yıl olan idadi tahsili süresi dört yıla çıkarılmıtır. Buna sebep olarak da rütiyelerin kendi programlarındaki dersleri öretmensizlik yüzünden uygulayamadıkları ve bu derslerin bir kısmının iptidailerde, bir kısmının da idadilerde okutulabileceini göstermitir. Bunun yanında tara maarif yetkilileri, maarif vergisi adı altında halktan toplanan vergilerin, yöre çocukları dururken idadilere ve stanbul daki yüksek okullara aktarılmasının haksızlıına deinerek protesto etmilerdir 32. 26 Küsür-i adi ve mikyasat (Basit Kesirler ve ölçüler) 27 Asya, Afrika, Amerika ve Avustralya 28 Avrupa ve Mufassal Memalik-i Osmaniye 29 Kız Rütiyelerinde, bunun yerine dare-i Beytiye (Ev daresi) gösterilecektir. 30 Fransızca dersi ticaret yapılan yerlerde konulmutur. Tüm rütiye programlarında yoktur. 31 Unat, a.g.e., s. 45 32 Kodaman, a.g.e., s. 119-120

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 251 Komisyonun aldıı kararlardan biri de, mevcut bulunan idadilerin varlıının devamı yönündedir. Ancak komisyon, tarada idadi yapımını durdurmu, stanbul da yeni idadilerin yapılmasına karar vermitir. Belli bir süre sonra maddi zorluklar nedeniyle tara idadileri, be ve yedi yıllık olmak üzere ikiye ayrılmılardır. Maarif geliri az olan vilayetlerde be yıllık neharî idadilere izin verilmitir. Her iki tip idadi de rütiye sınıflarını içine alıyordu. Bazı yerlerde açılmasına izin verilen leylî idadiler de inaat masraflarından çok, yıllık masraflarından dolayı devlete ayrı bir yük oluturuyorlardı 33. Bir fikir verebilmesi açısından Sultan II. Abdulhamit döneminde Trabzon Vilayeti nde yapılan okulların türü, yapılı tarihi ve masrafları aaıdaki Tablo-5 te gösterilmitir 34. Tablo 5 Yeri Türü Yapılı Tarihi Masrafı Trabzon dadi 1303 700 000 btidai 1313 15 000 1312 30 000 1310 25 000 Akçaabad Rüdiye 1307 111 800 Görele 1307 14 000 Ordu 1298 10 000 Giresun 1295 25 000 btidai 1312 3 000 1304 50 000 Ordu Rüdiye 1302 5 000 1299 5 000 1297 6 000 Canik nas Rüdiyesi 1313 45 000 Fatsa Rüdiye 1298 10 000 Çaramba btidai 1312 2 500 Terme 1312 30 000 Kelkit 1312 4 000 1312 5 000 1312 6 000 Hopa Rüdiye 1299 20 000 33 Kodaman, a.g.e., s. 123 34 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1302-1304

252 Ünal TAKIN 1297 10 000 btidai 1311 70 000 Rüdiye 1311 12 000 Aaıdaki Tablo-6 da 1317 Maarif Salnamesi ne göre, Trabzon Vilayeti nde bulunan dadi ve Rütiye mektepleri örenci, öretmen ve hademe sayılarıyla birlikte verilmitir 35. Tablo 6 Adı Örenci Sayısı Öretmen Sayısı Hademe Trabzon dadisi 36 255 37 9 8 Canik dadisi 38 120 6 2 Trabzon Darü l-muallimin btidai 5 1 1 ubesi Giresun Rüdiyesi 82 4 1 Akköy Rüdiyesi 41 1 - Ordu Rüdiyesi 84 4 1 Bulman Rüdiyesi 41 2 1 Habsemane Rüdiyesi 20 2 1 Perembe Rüdiyesi 57 2 1 Tirebolu Rüdiyesi 53 4 1 Görele Rüdiyesi 45 4 1 Akçaabad Rüdiyesi 18 2 1 Bafra Rüdiyesi 22 3 1 Ünye Rüdiyesi 52 3 1 Çaramba Rüdiyesi 68 3 1 Fatsa Rüdiyesi 54 3 1 Rize Rüdiyesi 65 4 1 Mapavri Rüdiyesi 43 1 1 Hopa Rüdiyesi 34 1 1 Arhavi Rüdiyesi 71 1 1 Viçe Rüdiyesi 27 2 1 Atine Rüdiyesi 53 2 1 Gümühane Rüdiyesi - 4 1 Trabzon nas Rüdiyesi - 2 1 Canik Rüdiyesi - 1 1 Trabzon Askeri Rüdiyesi 39 29 10-35 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1286-1293 36 Mektepte, tabloda verilen öretmenler dıında, 1 Müdür, 1 Müdür yardımcısı, 1 Katip ve Satın alma Memuru, 1 Ambar Memuru ve Hafız-ı Kütüb, 1 Doktor ve 2 Mubassır görev yapmaktaydı. 37 Bu örencilerden 50 müslim, 1 gayrimüslim ücretli yatılı, 19 müslim, 2 gayrimüslim ücretsiz yatılı ve 182 müslim, 1 gayrimüslim gündüz devam edenlerden olumaktaydı. 38 Ayrıca 1 Mubassır bulunuyordu. 39 Tabloda verilen öretmenler dıında 1 Müdür, 1 Dahiliye Yüzbaısı ve 2 Dahiliye Mülazımı bulunmaktadır.

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 253 Medreseler Osmanlı döneminde ilköretim kurumunu ifade eden sıbyan mektebinin üstünde, orta ve yüksek eitim veren kurumlara medrese denilmitir. Daha önce Niabur civarında kurulan eitim müesseselerine de bu ad verilmekteydi. Balangıçta sistemli bir eitim faaliyetinden söz edilmese de, slam dünyasında eitim ve öretimin temeli Hz. Peygamber dönemine kadar götürülebilir. slam ın ilk dönemlerinde dinin temel ilkelerini örenme kaygısı, Müslümanları camiye yöneltmi, Hz. Peygamber ve çevresindekileri doal olarak bir öretmen konumuna yükseltmitir. Bu öretim tarzı, daha sonraları bilimsel faaliyetlerin yapıldıı kurumların cami ve çevresinde gelimesinde etkili olmutur. slamiyet in etkisiyle, bilim faaliyetlerinin dini içerikli olmasının arka planında bu geçmi yatmaktadır 40. slam devletinin sınırlarının genilemesi, Mısır, Hint, ran ve Türk corafyalarının zengin kültürel birikimleriyle karılamaları sonucunda Müslüman fatihler, ister istemez birçok felsefi fikirlerle karılamılar ve bir takım inanca ait tartımaların müdahili durumunda kalmılardır. Dolayısıyla, bu artlar, X. asırdan itibaren slam dünyasında devletin kontrolü dıında ve camilerden baımsız medreselerin olumasına yol açmıtır 41. Hz. Peygamber döneminde Medine de Kur an eitimi yapan darulkurra nın medreselerin douunda bir balangıç 42 olduu ileri sürülmesine ramen Mescid-i Nebevî ve Suffa yı ilk örnek olarak kabul edenler de vardır 43. lk medresenin ne zaman ve nerede ina edildii hakkında farklı görüler bulunmakla beraber, slamiyet in Türkler arasında yayılmasından önce Belh ve Buhara da bulunan eski Budist vihara larından örnek alınarak kuruldukları söylenmektedir. Bu viharaların ya da Türkçe adıyla toym ların Türkistan ve Horasan da slamiyet in yayılmasında önemli hizmetleri olduundan bahsedilir 44. Medreselerin daha çok Türklerin yaadıı sahalarda ortaya çıktıı ve gelitii söylenebilir. Selçuklular medreseleri, genelde bilimin gelimesini salamak, ilmiye mensuplarını devletin yanında tutmak; özelde ise Fatımîlerin iîlik propagandalarına karı oluturmulardır. Nizamülmülk, medrese denince ilk akla gelen kiidir. Nizamülmülk ün Badat ve çevresinde kurduu medreseler örnek alınarak slam dünyasının çeitli yerlerinde medreseler ina edilmeye balanmıtır. Öyle ki bu i slam dünyasında bir gelenek halini almı, köylere varıncaya kadar medreseler yapılmıtır 45. Selçuklu Devleti medrese tekilatının kurulu ve gelimesinde, tahsilin parasız olmasında ve örencilere burs balanması gibi konularda en büyük paya sahiptir 46. Dier yandan medreselerin en çok gelitii yer, Türkler tarafından alındıktan sonra Anadolu olmutur. Burada Selçuklu ve Beylikler döneminde birçok medrese yapılmı, çou Osmanlılara kadar intikal etmitir. Osmanlılar döneminde, orta ve yüksek öretimi gerçekletiren medreselerin ilki Orhan Gazi 40 Pedersen J., Mescid, A, VIII, 1979 41 Unan Fahri, Osmanlılarda Medrese Eitimi, Osmanlı, (ed. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s. 150 42 Bozkurt Nebi, Medrese, DA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 324 43 Çelebi lyas, Osmanlı Medreselerinin Kuruluu, Yükselii ve Çökü Nedenleri, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s. 168 44 Baltacı, a.g.e., s. 19; Kütükolu Mübahat S., XX.Asra Erien stanbul Medreseleri, Ankara, 2000, s. 3 45 Küçükda Yusuf, Hadimî Medresesine Dair Bir Vakfiye, Vakıflar Dergisi, XXVII, Ankara, 1998, s. 84 46 Hızlı Mefail, Osmanlı Klasik Döneminde Medrese, Türkler, XI, 2002, s. 426

254 Ünal TAKIN tarafından kurulan ve znik Orhaniyesi 47 olarak bilinen medresedir 48. Ancak D ohsson a göre ilmi faaliyetler, Osman Gazi dönemine kadar götürülebilir 49. Orhan Bey, kurduu medreseye, Davud-ı Kayserî yi 50 30 akçe maala müderris olarak tayin etti 51. Bu medresenin yanı sıra Orhan Bey, Bursa nın fethinden sonra manastırdan çevrildii için Manastır Medresesi olarak bilinen medreseyi kurarak vakıflar tesis etti. Edirne nin fethine kadar Bursa medreseleri önem olarak ilk sıradadır. Ancak Edirne deki Saatli (Üç erefeli) Medrese ile Darulhadis yapılınca Bursa daki Sultaniye Medresesi ikinci sıraya gerilemitir. Fatih in stanbul u fethiyle balayan yeni dönem Osmanlı ilim hayatı ve medrese tekilatı için önemli adımların atıldıı bir devreyi oluturur. Fatih in kanunnamesinde Sahnı Seman olarak bilinen bu medreselere eski vakfiyesinde Medaris-i Semaniye denilmektedir. Fetihten sonra ehirdeki 8 kilise medreseye çevrilmiti. Müderrisliini Alaeddin Tusî nin yaptıı Zeyrek Camii olarak bilinen Pantakrator Manastırı nın bulunduu yer olan medresede, hücre denen 40 odada 40 medrese talebesi vardı. 1470 yılında tamamlanan Fatih Külliyesi içinde sekiz medreseden oluan Sahn-ı Seman ve bunların arkalarında yer alan sekiz Tetimme Medresesi kuruldu. Sahn medreselerindeki örencilere Danimend, Tetimme medresesi örencilerine ise Softa deniliyordu. Usule göre softalar, danimendlerden ders göreceklerdi 52. Fatih, Sahn Medreselerini yaptırdıktan sonra medreseler yeni bir tekilatlanmaya tabi tutulmutur. Medreselerin, müderrislerin aldıkları yevmiyelere ve okutulan kitaplara göre tasnif edilmeleri Osmanlılara has bir özelliktir. Medreselerin tasnifi u ekildedir: Haiye-i Tecrîd (Yirmili Medreseler), Miftah (Otuzlu Medreseler), Kırklı (Telvîh) Medreseler, Ellili Medreseler, Sahn-ı Semân Medreseleri ve Altmılı Medreseler. II. Bayezid, Amasya, Edirne ve stanbul da ina ettirdii ve kendi adını taıyan üç önemli külliye içerisinde medreseler kurdu. stanbul daki müderrislik görevini eyhülislamlara art komasına ramen, eyhülislamların youn ilerinden dolayı fiilen ders vermeleri mümkün olmayınca bir vekil 53 vasıtasıyla derslerin ilenmesi yoluna gidildi. Fatih ten sonra ikinci büyük örgütlenme Kanûnî zamanında gerçekletirildi. Bu dönemde medreseler küçükten büyük sınıflara doru yükselen on iki kademeli bir sistemde örgütlenmi ve bu sistem aaı yukarı imparatorluun sonuna kadar sürmütür. Kanuni nin kurduu Süleymaniye Medresesi nde, kendinden öncekilerde olmayan bir de yenilik vardı. Ordunun hekim ihtiyacını karılamak için eklenen Tıp Medresesi ve Darüifa ile matematik öretimi için kurulan dört medrese, ona dinsel konular dıındaki alanlarda 47 Yüzyıllar boyu Hıristiyanlık dogmalarının tartııldıı, dinsel kurulların toplandıı znik te öncelikle slam dinini öreten bir kuruma ihtiyaç duyulduundan pozitif bilimlere aırlık verilmedii yönünde görüler vardır (Sakaolu Necdet, Osmanlı dan Günümüze Eitim Tarihi, stanbul, 2003, s. 19) 48 Uzunçarılı. H., Osmanlı Devletinin lmiye Tekilatı, Ankara, 1965, s. 1 49 Kazıcı Ziya, Osmanlı Eitim ve Öretiminde Genel Medreseler, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s. 163 50 Davud-ı Kayserî, Muhyidin Arabî nin halifesi olup, yüksek tahsilini Mısır da yapmı, pek çok eser kaleme almı ve znik te vefat etmitir (Uzunçarılı, a.g.e., s. 1). Muhyiddin Arabî nin eserine yazdıı erh dolayısıyla tasavvuf Osmanlı ülkesinde tanınmıtır (Adıvar A. Adnan, Osmanlı Türklerinde lim, stanbul, 1991s. 16). 51 Bayraktar Mehmet, Dâvûd-ı Kayserî, DA, IX, stanbul, 1996, s. 32; pirli Mehmet, Medrese, DA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 327 52 Uzunçarılı, a.g.e., s. 5-10; Kazıcı, a.g.m., s. 163 53 Ders vekaleti için bkz. (pirli Mehmet, Ders Vekâleti, DA, IX, stanbul, s. 183-184)

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 255 eleman yetitiren bir kurum olma özelliini kazandırmıtı 54. Süleymaniye medreseleri yapılınca, Fatih zamanında kurulmu olan medrese ve müderris derecelenmesi yeniden deiti. Buna göre medreseler: btida-i Hâriç, Hareket-i Hâriç, btida-i Dâhil, Hareket-i Dâhil, Musıla-ı Sahn, Sahn-ı Seman, btida-i Altmılı, Hareket-i Altmılı, Musıla-ı Süleymaniye, Hâmise-i Süleymaniye, Süleymaniye, Dârülhadis olarak sıralamaya tabi tutuldu. Bu sıralama imparatorluun son yıllarına kadar devam etmitir. 1317 Maarif Salnamesi ne göre Trabzon Vilayeti nde bulunan medreseler, örenci sayıları, kurucuları ve müderrisleri aaıdaki Tablo-7 de verilmitir 55. Tablo 7 Yeri Adı Müderrisi Örenci Kurucusu Sayısı Trabzon maret Hafız Ahmed 93 Sultan Tabsera Hazretleri? Orta Hisar Hafız akir 65 - Çaru Seyfeddin 20 - Hamza Paa Hacı Mehmed 11 - Pazar Kapu Dervi 25 - Zeytunluk Hacı Mustafa 15 - skender Bey Tevfik 45 skender Paa Akçaabad Polthane Mevlüd 100 Hacı Mehmed Aa Tirebolu Hamam Osman 65 Kethüdazade Emin Aa Mahallesi Çaru 20 Görele Hamidiye Hacı Salih 80 Mahalle Halkı Tevikiye Müftü brahim 52 radiye Halil 28 Tevfik Hak Sa id 27 Vakf-ı Kebir Üsküfiye Ahmed 113 Lauvise Musa 40 Giresun Sultan Selim Müftü - Ali brahim 75 brahim Fehmi Mehmed 28 Bayezidzade Hacı Kapudan Ordu Osman Paa Müftü Hasan, Salih, Ahmed Selim ve 239 Hazinedarzade Osman Paa Abdurrahman ler Sürmene Hamurgan Ahmed 36 Kömürcüolu Osman Günere Abdulhamid 11 Mahalle Halkı Canik Hanparlı Mahallesi Abdulhamid 32 Hazinedarzade Abdullah Paa Sa id Bey Hasan Tahsin 28 Sa id Bey Pazar Osman 30 Arz Çelebi Ünye Sa dah Bey Yusuf Bahri 180 Sa dah Bey 54 Uzunçarılı, a.g.e., s. 33; Bilim Cahit Yalçın, Türkiye de Çada Eitim Tarihi (1734-1876), Anadolu Üniversitesi Edb. Fak. Yay. No: 2, 1998, s. 8-9 55 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1294-1296

256 Ünal TAKIN Bafra Hacı Murad Hacı Osman 48 Hacı Murad Cami-i Kebir Ahmed Hamdi 46 Mirza Bey Haydariye brahim Hilmi 41 Hacı Bekir Debbahane Mehmed Fa ik 16 - Çaramba Hazinedarzade Süleyman Paa Ahmed 150 Hazinedarzade Süleyman Paa Na imiye Hacı smail 139 Hacı Mahmud Na im Arnabud Ali Bey Mehmed Baha eddin 325 Sufizade Hacı Hasan Mahmud Tayyar Dervi 42 Mahmud Tayyar Paa Paa Hamidiye Dervi 51 Hasan Kadıolu Hacı Abdullah Akpınar Mehmed 10 eyh Hacı Muhyiddin Fatsa Yalıdiki Abdulhamid 70 Osman Paa Mahallesi Gümühane Ulu Cami Müftü Mehmed Hakim 15 Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretleri Lazistan Hacı Süleyman Mehmed Kamil 16 Müftü Merhum Hacı Süleyman Altıkulaç smail 8 Merhum Hacı Ali Kurnacı Mehmed Hafız Ahmed 7 Hacı Mehmed Ali Kapudan Cami-i erif Hacı Dursun 8 Merhum Müftü Hacı Hasan Atine Atine Yusuf 55 - urre skelesi Abdulhamid 75 - Tamasvan Ali 47 - Elaspu Mehmed 67 - Kale Mustafa 49 - Hopa Orta Hopa Mustafa Sıdkı 50 Orta Hopa Ahalisi Handak Abdülceyd Zühdi 32 Ab-ı Islahlı Hacı Ali Çavulu Mustafa Lütfi 22 Köy Halkı Heyküba Murad 20 Kise Hasan 20 Kütüphaneler Osmanlıda camilerin birçounda, tekkelerde ve medreselerde kütüphaneler bulunduu gibi müstakil kurulmu kütüphaneler de vardı. Kütüphaneler bir yandan halkın okuma ihtiyacını karılarlarken dier yandan da buralara tayin edilen hafız-ı kütübler vasıtasıyla eitim öretim faaliyetlerini yürütüyorlardı. O dönemlerde camilerin, mescitlerin ve medreselerin en azından birer kitaplıklarının bulunduu vakıadır. Bazen köy camilerinin bile kendine ait kütüphaneleri olduuna tesadüf edilir. 1317 Maarif Salnamesi ne göre Trabzon Vilayeti nde bulunan kütüphaneler Tablo-8 de gösterilmitir 56. 56 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1300-1301

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 257 Tablo 8 Yeri Adı Kurucusu Kitap Sayısı Kuruluu Trabzon Hatuniye Hazinedarzade 444 1260 Osman Paa Orta Hisar Siraczade Mustafa 611 1176 Fetvahane Hazinedarzade 451 1261 Osman Paa Giresun Sultan Selim Camii Müderris el-hac 690 1311 smail Canik Hazinedarzade Hazinedarzade 577 1251 Abdullah Paa Abdullah Paa Ünye Hacı Mehmed Aa Hacı Mehmed Aa 219 1267 Çaramba Hazinedar Hazinedarzade 150 1227 Süleyman Paa Süleyman Paa Na imiye Hacı Mahmud 130 1303 Na im Arnabud Ali Bey Sufizade Hacı 335 1275 Hasan Mahmud Tayyar Mahmud Tayyar 720 1227 Paa Paa Rize Altıkulaç eyh Hacı Ahmed 485 1300 emseddin Of Hacı Ahmed Gümühaneli Hacı Ahmed 800 1282 Gayrimüslim Mektepleri stanbul un Türkler tarafından fethiyle beraber Rumlara, Patrik adı verilen bir ruhani reisin bakanlıında cemaat halinde yaama hakkı verilmitir. Böylece bu cemaate din, dil, gelenek ve göreneklerinde tamamen serbest hareket etme hakkı tanınmıtır. Patrik, Rum cemaatinin eitim ve kültür kurumlarını, kiliselerini, hastanelerini yönetme yetki ve sorumluluuna sahip olmakla beraber, evlenme ve boanma gibi hususların uygulanması yetkisine de sahipti. Dolayısıyla devlet, sadece Patrik ile muhatap olmaktaydı. Rumlara verilen bu haklar daha sonra Ermeni ve Yahudilere de tanınmıtır. Böylece mparatorluun yönetiminde bulunan gayrimüslimlere de Müslümanlar gibi eitim ve kültür kurumları açma ve yönetme hakkı verilmitir. Genellikle her caminin yanında bir mektep veya medrese bulunduu gibi, her kilisenin yanında da bu tarzda azınlık okulları vardı. Bu okullardaki eitim ve öretim papazlar tarafından sürdürülmekteydi. Gayrimüslimler, Tanzimat Fermanı nın kendilerine verdii müsaade ile mekteplerini modern hale getirmilerdir. Okullarında hayata dönük bilgiler vererek meslek edindirmilerdir. Müslüman halkın bir kısmı da çocuklarını gayrimüslimlerin açtıı okullara vermekteydiler. Buna neden olarak da slam mekteplerinde okutulan derslerin çok olması, buna karılık ecnebi mekteplerinin programlarının sade ve yararlı bir ekilde düzenlenmi olması gösterilmektedir. 1856 Islahat Fermanı nın ilanı ile gayrimüslimlere eitim-öretim konusunda birçok haklar tanınmıtır. Ayrıca bütün mekteplerin kapılarının gayrimüslimlere açılmasına da izin verilmitir. Ancak, bu okulların öretim biçimi ve

258 Ünal TAKIN öretmenlerinin seçimi padiahın seçecei üyelerden oluan muhtelit (azınlıklardan da üyeler bulunan) bir maarif meclisinin kontrolü ve denetimi altında olacaktı. Bu durum kanunlarda böyle olmasına ramen azınlıkların mekteplerine ve programlarına asla karıılmıyordu. Yabancı okulların sayısındaki artı XIX. yüzyılın ikinci yarısında hızlanmıtır. Azınlık ve yabancı mektepleri Merutiyet Devri nde önemli gelimeler salamılardır. Bu mektepler hükümetlerin kontrolünden uzak oldukları için serbestçe çoalıyorlardı. Rütiyelere ise 1867 de ilk kez gayrimüslimler alınmaya balanmıtır. Islahat Fermanı nda kendilerine tanınan istedikleri her okula girme hakkını, 93 Harbi nden sonra -ihanet ederek- kötüye kullandıkları için askeri okullar gayrimüslimlere kapatılmıtır. Dier okullar için böyle bir kısıtlama söz konusu deildir. 1886 da Rum cemaatinden bir paanın bakanlıında bir mekâtib-i gayrimüslime ve ecnebiye müfettilii kurulmutur. Bu müfettilik kurumu gayrimüslimlerin okullarını denetlemekle görevlidir 57. 1317 Maarif Salnamesi ne göre Trabzon Vilayeti ndeki gayrimüslim okulları Tablo-9 da verilmitir 58. Tablo-9 Yeri Adı Cemaat Sorumlusu Türü Trabzon Ermeni Katolik Mikitarist Mikitarist Kız Ermeni Katolik Rahip Minas Nuriyan Mektebi Lisan Ermeni Ohannes Nurhaniyan Örenci Sayısı E K Yapılı Tarihi Ruhsat Tarihi Rütiye 115-1254 1308 Marhasahane 80 80 1276 1313 16-1294 1313 Rum Ortodoks Metroplitlik 112 - - 1309 Ortodoks - 80-1309 70 - - 1309 117 - - 1309 Giresun Ermeni Ermeni 28-1312 1313? Mektebi Katolik Ortodoks Ortodoks 35 - - 1309 28 - - 1309 38 - - 1314 45 - - 1314-35 - 1314 22 - - 1314 20 - - 1314 47 - - 1314 35 - - 1314 45 - - 1314 48 - - 1314 57 Arıcı, a.g.t., s. 96-97 58 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1298-1299

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 259 22 - - 1314 27 - - 1314 25 - - 1314 23 - - 1314 27 - - 1314 25 - - 1314 27 - - 1314 32 - - 1314 Trabzon Ortodoks Rum btidai 35 - - 1314 Canik Ermeni Katolik Ermeni - 36-1288 1313 Osmanlı ülkesinde XVIII. yüzyıldan önce yabancı okul olarak sadece Katolik okulları vardı. Bunlar Papa ve Fransa nın destek ve himayesiyle açılmılardır. lk defa 1536 yılında Fransa ya kapitülasyonlar adıyla verilen imtiyazların ürünü olan bu okullar, devletin zayıflamasına paralel olarak dier batı ülkelerine de verilen imtiyazlar sayesinde sayı ve çeit bakımından hızla artmılardır. Kapitülasyonlar yabancılara Osmanlı ülkesinde rahatça seyahat etme, ticaret, din, adalet, siyaset, eitim, kültür ve konsolosluk konularında imtiyazlar tanımaktadır. Bu imtiyazlar gereince, yabancı devletlerden Fransa ve talya, Katolik Hıristiyanları; Almanya, Katolik ve Protestan Hıristiyanları; ngiltere ve Amerika, Protestan Hıristiyanları; Rusya Ortodoks Hıristiyanları himaye etme hakkını elde etmilerdir. te, bu devletlerin ve kiliselerin desteinde Osmanlı ülkesinin her tarafına yayılan Hıristiyan misyonerlerinin üç çeit çalıma yolları vardı ve bunlardan en önemlisini okullar ve kültür kurumları oluturmaktaydı 59. Trabzon daki yabancı okullar aaıda yer alan Tablo-10 da verilmitir. Tablo 10: Ecnebi Mektepleri Yeri Adı Ülke Sorumlusu Türü Trabzon Saint Greguvar Sıbyan Mektebi Mekteb-i Nasıri Fransa Amerika ran Ferer Adelbiban Mösyö Palmer Mirza Mehmed Aa Örenci Sayısı Erkek Kız Yapılı Tarihi Ruhsat Tarihi Rüdiye 135-1291 1313 ptidai 20 30 1281 1314 Rüdiye 44-1300 1313 Osmanlı mparatorluu nda modern eitimi gelitirmek için medrese dıında yeni okullar açılırken, bu okulların idaresi konusunda da bazı tedbirler alınmıtı. Bunun bir sonucu olarak 1857 yılında eitim, kendi merkezî tekilatına yani Maarif-i Umumiye Nezareti ne kavumutu. Fakat yeni yeni açılmaya balanan okullar (rütiyeler, idadiler), imparatorluk corafyasında yayılmaya balamasına ramen, vilayetlerde hali hazırda bir 59 Tademirci, Ersoy: Türk Eitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar, "Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi" S.10, Kayseri, 2001, s. 24

260 Ünal TAKIN maarif tekilatı kurulamamıtı. Maarif Nizamnamesi nin yayınlanmasıyla, vilayet maarif müdürlüklerinin kurulması ii, kanuni emir olarak hükümetin görevleri arasına girmitir. 1879 yılında maarif merkezî tekilatında yapılan deiikliklerle, vilayet maarif müdürlüklerinin kurulması konusu ele alınmı ve hemen uygulamaya geçilmitir 60. Nihayet 1882 tarihli resmî ilanla hükümet, maarif müdürlüklerinin kuruluunun gerekçelerini açıklayarak 61 büyük bir özenle bu ii yürütmütür. 1882 yılından itibaren her vilayet merkezine ihtiyaç hâsıl oldukça birer maarif müdürü gönderilmitir. 1317 (1899 1900) Maarif Salnamesine göre Trabzon Vilayeti nin maarif idaresi aaıda Tablo-11 de verilmitir 62. Tablo 11 Maarif Müdürü Tevfik Bey 63 Maarif Muhasebe Memuru Ömer Lütfi Maarif Katibi Mehmed Nuri Maarif Muhasebe Refiki Cemal Maarif Sandık Emini brahim 1317 Maarif Salnamesi ne göre Trabzon Vilayeti nde, yukarıda bahsettiimiz okullardan baka, yörede çıkarılan gazete ve bölgede faaliyet gösteren matbaalara da deinilmitir. Buna göre, Trabzon da Trabzon adında Türkçe bir gazete çıkmaktaydı. Yine Trabzon da, Vilayet, smail Hakkı, irasi ve Canik te Hacı Hüseyin adında matbaalar bulunmaktaydı. Bu matbaalardan Vilayet Matbaası, Türkçe; smail Hakkı ve irasi Matbaaları, Türkçe, Rumca ve Ermenice; Canik teki Hacı Hüseyin Matbaası ise Türkçe, Rumca ve Fransızca dillerinde baskı yapabiliyorlardı 64. Sonuç Osmanlı Devleti nin maarif yapılanması içerisinde sergiledii geliimin bir nüvesini tekil eden Trabzon ili devrin maarif yapısına benzer bir özellik göstermektedir. Tanzimat ile balayan reformist hareketler, batılılama sürecinin getirdii modernizasyonla birlikte vilayetin her yerinde rütiyelerin açılmasıyla sonuçlanmıtır. 1317 Maarif Salnamesi verileri ııında dikkat çeken dier bir husus, medreselerin banilerinin kimlikleriyle ilgilidir. Zira medreseler, devlet adamları eliyle kurulduu gibi, mahalle halkının ianesiyle de ihdas edilmitir. Dier yandan gayrimüslim okullarına dikkat edilirse, çou özellikle Islahat Fermanı nın ilanından sonra ortaya çıkmı ve kurumlamılardır. Fakat bu durum daha önce gayrimüslim mekteplerinin olmadıı anlamına gelmemektedir. Gayrimüslim mekteplerin ruhsat tarihlerine dikkat edilirse çounun kısa bir süre içerisinde ihdas edildiini görmekteyiz. Bu duruma sebep, Osmanlı Devleti ndeki azınlıkların hamisi rolünü üstlenen yabancı devletler olduu gibi, Islahat Fermanı ndan sonra ortaya çıkan genel rahatlamanın da bir etkisidir. Yabancı okullar arasında dikkat çeken ey ise, Amerika ve Fransa misyonu dıında, bir de ran misyonunun bulunmasıdır. 60 Kodaman, a.g.e., s. 123 61 M. Cevad, a.g.e., s. 126 62 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1286 63 1317 Devlet salnamesinde Mehmed Tevfik Bey olarak kaydedilmitir. 1317 Devlet Salnamesi, s. 570 64 1317 Maarif Nezareti Salnamesi, s. 1302-1303

1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi ne Göre Trabzon Vilayeti nde Eitim Kurumları 261 Sonuç olarak Trabzon Vilayeti, Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde görülen okullamanın hissedildii yerlerden birisidir. Konumu ve demografik yapısı itibariyle de yabancı devlet misyonlarının önem verdikleri yerlerden biri olmutur. Bu çalımada Trabzon Vilayeti örneinden hareketle Osmanlı Devleti nin maarif yapılanması ve deiimler anlatılmaya çalıılmıtır. KAYNAKÇA 1317 Maarif Nezareti Salnamesi 1317 Devlet Salnamesi Adıvar A. Adnan, Osmanlı Türklerinde lim, stanbul, 1991 Arıcı Hayrettin, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eitim (Vilâyet Salnamelerine Göre), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006 Aydın Elif, Tarihimizde Âmin Alayları ve Eitim Açısından Deerlendirilmesi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamı Yüksek Lisans Tezi), stanbul, 2008 Baltacı Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, stanbul, 1976, Mektep, DA, XXIX, Ankara, 2004, s.6-7, Osmanlı Devleti nde Eitim ve Öretim, Türkler, XI, 2002, s.446-462 Bayraktar Mehmet, Dâvûd-ı Kayserî, DA, IX, stanbul, 1996, s.32-35berker Aziz, Türkiyede lk Öretim I (1839-1908), Ankara, 1945 Bilim Cahit Yalçın, Türkiye de Çada Eitim Tarihi (1734-1876), Anadolu Üniversitesi Edb. Fak. Yay. No: 2, 1998 Bozkurt Nebi, Medrese, DA, XXVIII, Ankara, 2003, s.323-327 Çelebi lyas, Osmanlı Medreselerinin Kuruluu, Yükselii ve Çökü Nedenleri, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s.168-175 Demirel Muammer, Türk Eitim Modernlemesinde Rütiye Mektepleri, Türkler, XV, 2002, s.45-60 Gelili Yücel, Osmanlı lköretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluu, Geliimi ve Dönüümü), Türkler, XV, 2002, s.35-43 Haydarolu lknur Polat, Osmanlı mparatorluunda Yabancı Okullar, Ankara, 1990 Hızlı Mefail, Osmanlı Klasik Döneminde Medrese, Türkler, XI, 2002, s.426-435, Osmanlı Sıbyan Mektepleri, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s.207-217 pirli Mehmet, Ders Vekâleti, DA, IX, stanbul, s. 183-184, Medrese, DA, XXVIII, Ankara, 2003, s.327-333 Kazıcı Ziya, Osmanlı Eitim ve Öretiminde Genel Medreseler, Osmanlı, (edt. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s.161-167 Kocaba Süleyman, Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul, 2002 Koçer Hasan Ali, Türkiye de Modern Eitimin Dousu ve Geliimi (1773 1923), 1999 Koçu Reat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri-Kapitülasyonlar, stanbul, 1934

262 Ünal TAKIN Kodaman Bayram, Abdülhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara, 1988 Küçükda Yusuf, Hadimî Medresesine Dair Bir Vakfiye, Vakıflar Dergisi, XXVII, Ankara, 1998, s.79-94 Kütükolu Mübahat S., XX.Asra Erien stanbul Medreseleri, Ankara, 2000 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Tekilat ve craatı, stanbul, 1338 Öcal Mustafa, Âmîn Alayı, DA, III, stanbul, 1993, s. 63 Pedersen J., Mescid, A, VIII, 1979 Sakaolu Necdet, Osmanlı dan Günümüze Eitim Tarihi, stanbul, 2003 emseddin Sami, Kâmûsu l-a lâm, IV, stanbul, 1311 Tademirci, Ersoy: Türk Eitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar, "Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi" S.10, Kayseri, 2001 s.13-30 Takın Ünal, Klasik Dönem Osmanlı Eitim Kurumları, Uluslar arası Sosyal Aratırmalar Dergisi- The Journal of nternational Social Research, (Volume 1/3 Spring), 2008, s.343-366 Unan Fahri, Osmanlılarda Medrese Eitimi, Osmanlı, (ed. Güler Eren), V, Ankara, 1999, s.149-160 Unat Faik Reit, Türkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihî Bir Bakı, Ankara, 1964 Uzunçarılı. H., Osmanlı Devletinin lmiye Tekilatı, Ankara, 1965