716 Akademik Başarıyı Yordamada Psikosomatik Belirtilerin Rolü Eylem Şimşek, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ekocarslan@yahoo.com Özet Bu çalışmanın amacı, bireyin deneyimlediği psikosomatik belirtilerin, akademik başarıyı ne şekilde etkilediğini araştırmaktır. Mühendislik öğrenimi gören, 688 birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğrencisinin psikosomatik belirtileri Kısa Semptom Envanteri (KSE) ile, akademik başarıları ise okul veri tabanından alınan birinci sınıftaki yıl sonu not ortalamaları ve devam ettikleri yılın not ortalamalarıyla karşılaştırılmıştır. Korelasyon analizi sonucunda, öğrencilerin psikosomatik belirtileriyle akademik başarıları arasında olumsuz yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Birinci sınıfta özellikle depresyon, duyarlılık ve psikotizm puanları düşük olanların, diğer sınıflarda ise ek olarak KSE de toplam puanı düşük olanların akademik başarıları anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. Bu sonuçların olası nedenleri ve doğurguları tartışılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Akademik başarı, psikosomatik belirtiler, kısa semptom envanteri, başarı kaygısı. Bireylerin beden ve ruhtan oluştuğu görüşü Platon dan beri yaygın olarak kabul edilmektedir. Bireyin yaşadığı dış dünya ile etkileşen bir de iç dünyası vardır. Psikoloji bilimi, iç dünyayı keşfetmek, tanımlamak, tedavi etmek veya zenginleştirmeyi hedeflemektedir. Bireylerin yalnızca dış görünümleri ile değil, iç dünyalarındaki özellikleriyle de farklılaştığı bilinen bir gerçektir. Çok geniş bir yelpazede olan içsel farklılıklar kişilik olarak da adlandırılmaktadır. Yaklaşık yüz yıldır bilimsel olarak üzerinde durulan kişilik, henüz tam anlamıyla açıklanabilmiş bir kavram değildir. Kişiliğe ilişkin çok çeşitli tanımlar yapılmakla birlikte, bu tanımlar arasında uzlaşma sağlanamamıştır. Sosyal, bilişsel, psikanalitik, özelliklere dayalı, insancıl ve davranışsal kuram gibi temel yaklaşımlarla kişilik kavramı aydınlatılmaya çalışılmaktadır (Burger, 1990). Kişilik bireyin sahip olduğu görece farklı özelliklerdir tanımı (Eynseck, 1971), bireyler arasındaki farklılıkları nicel olarak araştırmaya olanak verdiğinden bu çalışmada temel alınmıştır. Bireyler, çevre ve olaylar karşısında, kişiliğine bağlı çeşitli derecelerde psikosomatik belirtiler göstermektedir. Bu etkileşimi; A tipi kişilik özelliğine sahip olanların daha fazla kalp hastalığına yakalanması bulguları net olarak açıklamaktadır. A tipi kişilik özelliği, baskın, yüksek sesle ve hızlı konuşan, gizemli, iddialı, aceleci, yarışmacı, uygun olmayan başa çıkma stratejileri kullanan bireyleri yansıtmaktadır. Sözlük anlamıyla, psiko ruh ve soma beden anlamına gelmektedir. İlk olarak 1881 yılında Johann Christian Heinroth tarafından insomnia (kronik uykusuzluk) için kullanılmıştır. Psikosomatik belirtiler, tıp ve psikoloji biliminin açıklayamadığı, fiziksel sağlığı etkileyen psikolojik faktörler ve bedensel belirtilerle ortaya çıkan ruhsal sorunları göstermektedir (Karagözoğlu, 2010). Psikosomatik belirtiler, genellikle, teşhis ve tedavi amacıyla ölçülmekte ve değerlendirilmektedir. Ancak söz konusu psikosomatik belirtiler, aynı zamanda bireylerin dış dünya ile ilişkilerini şekillendirmekte ve yaşamlarını etkilemektedir. Yani iç ve dış dünya arasındaki etkileşim döngüseldir. Genellikle bilimsel araştırmalarda kişilik bağımsız değişken olarak, bireyin yaşam olayları ya da performansı bağımlı değişken olarak incelenmektedir. Bireyin gösterdiği psikosomatik belirtilerin yaşamlarına olan etkisi ise çoğunlukla göz ardı edilmektedir. Okul, bireylerin yaşam sürecindeki en önemli basamaklardan birisidir. Akademik başarı gün geçtikçe bireylerin gelecek umutlarının temelini daha çok oluşturmaktadır. Başarıyı yordayan öğeler her zamankinden fazla merak edilmektedir. Tartışmalarda zeka, aile, vb. öğeler yanında bazı psikolojik etmenler de dikkate alınmaktadır. Kaygı ve sınav stresi ile başa çıkma gibi örnekler psikosomatik belirtilerin akademik başarıya olumsuz etkisi olduğuna ilişkin kabullere dayanan popüler konulardır. Ancak gerçekte psikosomatik belirtilerin akademik başarı ile ilişkisi tam olarak bilinmemektedir.
717 Bu araştırma; mühendislik öğrenimi gören lisans öğrencilerinin demografik özellikleri ve psikosomatik belirtilerinin akademik başarılarına etkisini belirlemek, hangi özelliklerin öğrencilerin akademik başarılarını artırdığını ya da azalttığını saptamak amacıyla yapılmıştır. Araştırmanın temel amacına ulaşmak için aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır: (1) Öğrencilerin psikosomatik belirtilerı ile akademik başarıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? Varsa bu ilişkinin yönü ve derecesi nedir? (2) Öğrencilerinin öğrenim gördükleri sınıfa göre psikosomatik belirtilerın akademik başarıya etkisi farklılaşmakta mıdır? Yöntem Araştırma Modeli Bu araştırmada tarama modeli (betimsel araştırma modeli, ilişkisel model, nedensel karşılaştırmalı model) kullanılmıştır. Bu tür araştırmalar genellikle varolan durumu olduğu gibi betimlemekte ve değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya koymaktadır. Örneklem Araştırma evreni, İstanbul daki bir yüksek öğretim kurumunda mühendislik öğrenimi gören öğrencilerdir. Dördüncü sınıf öğrencileri araştırmanın yapıldığı dönemde uygulamalı çalışmalar nedeniyle okulda olmadığı için ilk üç sınıftaki/yıldaki toplam 698 öğrenciden veri toplanmıştır. Ancak eksik veri nedeniyle birinci sınıfta 188, ikinci sınıfta 261, üçüncü sınıfta ise 239 öğrenci olmak üzere toplam 688 öğrencinin verileri analiz edilmiştir. Örneklemde toplam 674 erkek öğrenciye karşılık 14 bayan öğrenci olduğu için cinsiyet açısından gruplar arasındaki dağılım farklılığının anlamlı olup olmadığı istatiksiksel olarak değerlendirilememiştir. Veri Toplama Araçları Demografik Bilgi Formu: Öğrencilerin cinsiyeti ve öğrenim gördükleri sınıf düzeyi hakkında bilgileri içermektedir. Kısa Semptom Envanteri (KSE): Psikolojik belirtiler 4 dereceli Likert tipi bir ölçek ile ölçülmektedir (Derogatis, 1992). Bu ölçek, Şahin ve Durak tarafından 1994 yılında Türk kültürüne uyarlanmıştır. Alt ölçeklerin iç tutarlılığı.71 ile.85 arasında değişmekte olup; bütün alt ölçekler birbiri ile anlamlı düzeyde ilişkilidir. Ölçeğin tümü toplam 53 maddeden oluşmakta; 9 klinik boyut ve ek maddeyi kapsamaktadır. Astı, Acar, Bağcı ve Bağcı (2005) KSE nin maddelerini şöyle özetlemektedir. Somatizasyon: Çeşitli bedensel işlevlere ait zorlanma Obsesif-kompülsif bozukluk: Bireyin düşünmekten ve/veya yapmaktan kendini alamadığı istenmeyen düşünce ve davranışlara ilişkin zorlanma Kişilerarası duyarlılık: Bireyin yetersizlik ve kendini aşağılama duygusundan kaynaklanan zorlanma Depresyon: Yaşama ilginin azalması, enerji kaybı, intihar düşünceleri vb. ile tanımlanan depresif ruh durumu ve duygulanım Düşmanlık: Öfke, saldırganlık ve kızgınlık duygularından kaynaklanan zorlanma Fobik-kaygı: Kaçma ve kaçınma gibi fobik davranışlarla tanımlanan zorlanma Paranoid düşünceler: Yansıtıcı, kuşkucu ve düşmanca duygularla otonominin kaybolması ve sanrıların ortaya çıkmasıyla deneyimlenen zorlanma Psikotizm: Sosyal çevreden uzaklaşma, şizoid yaşam biçimi ve sanrıların belirginleşmesi. KSE birçok olumlu yönü nedeniyle bu çalışmada psikosomatik belirtileri ölçmek üzere seçilmiştir. Çok yönlü olarak psikopatolajiyi yansıtması, hasta olmayan bireylere uygulanabilmesi, kısa sürede uygulanması, uzman olmayanlar tarafından da kullanılabilmesi, iç tutarlılığının yeterli olması, ilgili testlerle paralel test geçerliliğinin saptanması gibi nedenlerle bilimsel olarak yaygın biçimde kullanılmaktadır (Loutsiou-Ladda, Panayiotoua, & Kokkinos, 2008).
718 Akademik Başarı: İki temel ölçütte değerlendirilmiştir. (a) Birinci sınıfta tüm bölümlerin aynı programı uygulamaları nedeniyle öğrencilerin birinci sınıf not ortalamalarıdır (Ortalama-1); (b) Devam etmekte oldukları yılın sonundaki not ortalamalarıdır (Ortalama-2). İşlem Bu araştırmayı yapabilmek ve yayımlayabilmek için gerekli izinler ilgili yönetim birimlerinden alınmıştır. Daha sonra 1., 2. ve 3. sınıflar ayrı ayrı toplanarak, araştırmacı tarafından araştırma hakkında genel bir açıklama yapılmış ve KSE uygulanmıştır. Akademik başarıya ait veriler, okulun veri tabanından alınmıştır. Bulgular Betimsel İstatistik Bağımsız değişken olan KSE ile bağımlı değişken olan akademik başarı puanlarının ortalamaları, satandart sapmaları, maksimum/minimum puanları ve örneklem sayısı Tablo 1 de rapor edilmiştir. Çizelgeden anlaşılacağı üzere, paranoid düşünceler ve obsesif-kompülsif bozukluk en yüksek ortalamaya sahiptir. Tablo 1. Betimleyici İstatistik Sonuçları N Minimum Maximum Ortalama Standart Sapma Somatizasyon 688 1,00 4,43 1,55,51 Obsesik-kompulsif 688 1,00 4,83 2,13,56 Duyarlılık 688 1,00 5,00 1,96,67 Depresyon 688 1,00 5,00 1,77,59 Kaygı 688 1,00 4,00 1,63,56 Düşmanlık 688 1,00 4,60 2,04,71 Fobik kaygı 688 1,00 4,80 1,53,52 Paranoid düşünceler 688 1,00 4,40 2,14,65 Psikotizm 688 1,00 4,60 1,79,58 Psikoteknik 688 1,00 4,25 1,90,63 KSE toplam 688 1,00 4,09 1,84,49 Ortalama-1 688 1,09 4,00 2,69,49 Ortalama-2 688 1,09 3,93 2,69,49 Korelasyonlar Mühendislik bölümü öğrencilerine uygulanan KSE alt maddeleri ve toplam puanı ile birinci sınıftaki yıl sonu ortalamaları ve öğrenim görmekte oldukları yıl sonu ortalamaları korelasyon analizi ile karşılaştırılmıştır. Sonuçlar Tablo 2 de sunulmuştur. KSE ile birinci sınıf not ortalaması (Ortalama-1) arasındaki korelasyonlar ayrıntılı olarak incelenmiştir. KSE nin depresyon (r = -.080, p <.05), düşmanlık (r = -.096, p <.05) ve psikotizm (r = -.086, p <.05) alt faktörleri, Ortalama 1 ile anlamlı ve olumsuz yönde ilişkilidir. KSE ile öğrenim gördükleri yıla ilişkin yıl sonu ortalaması (Ortalama-2) arasındaki korelasyonlar incelendiğinde ise; KSE nin depresyon (r =.101, p <.01), düşmanlık (r =.088, p <.05) ve psikotizm (r =.124, p <.01) faktörlerine ek olarak, KSE toplam puanı (r =.088, p <.05) Ortalama 2 ile anlamlı ve olumsuz yönde ilişkilidir.
719 Tablo 2. KSE ile Akademik Başarı İlişkisi Soma. Obs. Duyar. Depr. Kaygı Düşm. F.Kaygı P aran. Psik. Pstek. Kse Ort1Ort2 Soma. 1 Obs.,629** 1 Duyar.,582**,705** 1 Depr.,631**,706**,655** 1 Kaygı,722**,724**,682**,763** 1 Düşm.,542**,628**,551**,605**,636** 1 Fok.Kay.,699**,587**,589**,626**,691**,505** 1 Paran.,519**,622**,647**,563**,607**,518**,538** 1 Psiko.,605**,625**,618**,643**,674**,580**,655**,592** 1 Pstek..,655**,634**,596**,652**,681**,568**,581**,518**,642** 1 KSE,800**,847**,822**,842**,880**,766**,786**,760**,814**,804** 1 Ort1 -,052 -,075,008 -,080* -,001 -,096* -,009,019 -,086* -,037 -,051 1 Ort2 -,071 -,074 -,011 -,107** -,040 -,127** -,063 -,008 -,119** -,058 -,083*,790 1 Anova Analizleri (Sınıf farklılıklarının KSE ye etkisi) Öğrencilerin deneyimledikleri psikosomatik belirtilerin, devam etmekte oldukları sınıfa göre ne ölçüde farklılaştığını belirlemek amacıyla bir seri tek yönlü varyans analizi (ANOVA) yapılmıştır. Sonuçlar Tablo3 de özetlenmiştir. Buna göre, birinci sınıfların somatizasyon, düşmanlık ve psikoteknik belirtileri diğer sınıflardan anlamlı ölçüde daha düşüktür. Psikosomatik belirti puanlarına genel olarak bakıldığında, birinci sınıflarda en düşük, ikinci sınıflarda ise en yüksek olma eğilimi görülmektedir. Madde Somatizasyon Düşmanlık Psikoteknik Sınıf Tablo 3. Sınıflara göre KSE nin Varyans Analizi Ortalam a Standart sapma 1 1,46,40188 2 1,58,53685 3 1,58,55595 1 1,95,66578 2 2,12,74863 3 2,03,68953 1 1,78,53638 2 1,92,66544 3 2,00,63614 Varyans analizi sonucu Sınıf1; Sınıf2 ve Sınıf3 den anlamlı olarak düşüktür. F(2,685)= 4.04; p<.05 Sınıf1; Sınıf2 den anlamlı olarak düşüktür. F(2,685)= 3.46, p<.05 Sınıf1; Sınıf3 den anlamlı olarak düşüktür. F(2,685)= 4.04; p<.05 Regresyon Analizleri Bu bölümde KSE nin (bağımsız değişkenler), akademik başarıyı (bağımlı değişkenler) ne ölçüde yordadığına ilişkin çeşitli regresyon analizleri yapılmıştır. Bu analiz aynı zamanda nedensellik ilişkisine yönelik bilgi vermektedir. İlk olarak KSE nin tüm alt maddelerinin birinci sınıf ortalamasını (Ortalama 1) ne ölçüde açıkladığı araştırılmıştır. Daha sonra, KSE nin tüm alt maddelerinin devam ettikleri yıl sonu not ortalamalarını (Ortalama-2) ne ölçüde yordadığı analiz edilmiştir. Regresyon analizleri; düşmanlık, paranoid düşünceler, psikotizm, kaygı ve depresyonun birinci sınıf yıl sonu ortalamalarındaki %3.6 varyansı açıkladığını, devam ettikleri yıla ait ortalamayı yalnızca düşmanlığın %1.6 varyansla yordadığını göstermektedir. Değerlendirme, Tartışma Bu çalışma, lisans öğrencilerinde görülen psikosomatik belirtilerin, akademik başarılarını ne ölçüde etkilediğini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Mühendislik öğrenimi gören lisans öğrencilerinin
720 psikosomatik belirti-akademik başarı ilişkisi öğrenim gördükleri sınıflar/yıllar dikkate alınarak incelenmiştir. Akademik başarı birinci sınıftaki ve devam ettikleri yıl sonundaki not ortalamalarıyla değerlendirilmiştir. Bu sayede, hem geriye dönük hem de çoklu başarı ölçütü kullanılarak bağımlı değişkenin kapsam geçerliliği artırılmıştır. Çalışma, öğrencilerin deneyimledikleri psikosomatik belirtilerin akademik başarıya etkisinin uzun vadeli değerlendirilmesi açısından önem taşımaktadır. Psikosomatik belirtilerin ortalamalarına bakıldığında, sırasıyla paranoid düşünceler, obsesifkompulsif ve bireylerarası duyarlılığın en fazla deneyimlenen belirtiler olduğu gözlemlenmiştir. Genellikle gençler üzerinde yapılan hemen bütün çalışmalarda gençlerin obsesif-kompülsif bozukluk, paranoid düşünceler, düşmanlık ve depresyon puanlarının yüksek olduğu belirtilmektedir. Bu sonuç; Astı, Acar, Bağcı ve Bağcı nın (2005) elde ettiği sonuçlarla tutarlıdır. Sınıflara/yıllara göre psikosomatik belirtiler değerlendirildiğinde; birinci sınıflar, ikinci ve üçüncü sınıflara oranla daha az semptom deneyimleme eğilimindedir. Birinci sınıfların özellikle somatizasyon, düşmanlık ve psikoteknik puanları anlamlı ölçüde düşüktür. Bu sonuçlar iki şekilde yorumlanabilir. İlki; okula girildiğinde düşük olan psikosomatik belirtilerin daha sonra artmasıdır. Ancak ikinci sınıfların, birinci ve üçüncü sınıflardan daha yüksek psikosomatik belirti göstermesi, öğrenim gördükleri sınıf ile belirtiler arasında doğrusal bir ilişki olmadığını göstermektedir. İkinci yorum; grupların homojenleşmesi kuramına dayanmaktadır. Schneider (1987) çekim-seçim-yıpranma döngüsüyle, bir örgüt içindeki bireylerin zamanla homojenleşeceğini ileri sürmektedir (aktaran: Denton, 1999). Bu bağlamda, tıpkı farklı bireyler gibi sınıflar da farklı ortak özelliklere sahip olmaktadır. Öğrencilerin deneyimledikleri belirtiler, akademik başarılarını olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle birinci sınıfta bu etkinin daha çok olduğu görülmektedir. Birinci sınıftaki ortalamayı düşmanlık, paranoid düşünceler, psikotizm, kaygı ve depresyon; devam ettikleri yıl sonu ortalamasını ise yalnızca düşmanlık yordamaktadır. Birinci sınıfta psikosomatik belirtilerin derslere etkisinin daha yüksek olması ve diğer yıllarda bu etkinin azalması psikosomatik belirtileri yönetmeyi öğrenme becerisiyle açıklanabilir. İlk yıl, çevre değişikliği, aileden ayrılma ve yeni ders düzenine alışma gibi zorluklarla karşılaşılmakta, bu yüzden semptomlar artmaktadır. Daha sonra uyum mekanizması başarıyı sağlamaktadır (Astı, Acar, Bağcı ve Bağcı, 2005). Hurrelmann, Engel, Holler ve Nordlohne (1988) okuldaki başarısızlığın, psikosomatik belirtilere neden olduğunu belirtmektedir. Bu çalışmada ise psikosomatik belirtilerin ders başarısını etkilediği bulgusuna ulaşılmıştır. Bu bulgular, beden, ruh ve dış çevrenin sürekli, döngüsel olarak etkileşimde olduğu savını desteklemektedir. İnsanı ilgilendiren tüm yaşam olaylarında belirtilen faktörler dikkate alınmalıdır. Kaynaklar Astı N., Acar G., Bağcı H., & Bağcı İ. (2005). Sağlık bakım profesyoneli olarak yetişecek öğrencilerin ruhsal durumları ve yaklaşımlar. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15. http://www.mu.edu.tr/sbe/sbedergi/dosya/15_2.pdf. Burger, M. J. (1990). Personality. Belmont, CA: Wadsworth. Denton, D.W.(1999). The attraction-selection-attrition model of organizational behavior and the homogeneity of managerial personality. Current Research in Social Psychology, 4(8). www.uiwa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.8.htm. Derogatis, L. R. (1992). BSI: Administration, scoring, and procedures manual II. Towson, MD: Clinical Psychometric Research. Eynseck, H.J. (1971). The structure of human personality. London: Methuen. Friedman, H. S. & Booth-Kewley, S. (1987). Personality, Type A behavior, and coronary heart disease: The role of emotional expression. Journal of Personality and Social Psychology, 53(4), 783-792. http://www.grg-bs.it/usr_files/eventi/journal_club/programma/jperson.pdf.
721 Hurrelmann, K., Engel, U., Holler, B., & Nordlohne, E. (1988). Failure in school, family conflicts, and psychosomatic disorders in adolescence. Journal of Adolescence, 11(3), 237-249. Karagözlüoğlu, M. (2010). Psikosomatik tıp: Beden ve ruh bütünlüğü. http://www.dpsikiyatri.com/ psikosomatik.asp. Loutsiou-Ladd, A., Panayiotou, G. & Kokkinos, C. M.(2008). A review of the factorial structure of the Brief Symptom Inventory (BSI): Greek Evidence. International Journal of Testing, 8(1), 90-110.