Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler

Transkript

1 Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2005 / Cilt: 22 Sayõ: 1 / ss Gül TUNÇEL * Özet Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Üsküp Alaca Camii Haziresi nde yer alan 17 Şahide ile 2 lahit biçiminde mezar, malzeme, form ve tasvir özellikleri bakõmõndan tanõtõldõktan sonra diğer bölgelerdeki Osmanlõ mezartaşlarõ ile karşõlaştõrma ve değerlendirmeleri yapõlarak Türk Sanatõndaki yeri belirlenmeye çalõşõlmõştõr. Anahtar Kelimeler: Üsküp, Alaca Camii, şahide, lahit biçimi mezar, süsleme ve sanat. Abstract This paper introduces the material, design and decoration of seventeen gravestones and two sarcophaguses in Skopje Alaca Mosque Graveyard and attempts to identify their artistic characteristics and their place in Turkish art by evaluating them in comparison to other Ottoman gravestones. Keywords: Skopje, Alaca Mosque, gravestone, grave in the shape of sarcophagus, decoration and art. Türk mezar geleneğinde 1 önemli bir yer tutan şahideler gün geçtikçe tahrip edilerek yok olmaktadõr. Bu tür eserlerin vakit geçirilmeden tespiti, tescili yapõlmalõ ve sanat tarihine katkõsõ en kõsa zamanda sistematik incelemelerle araştõrõlmalõdõr. Son derece gerekli bu çalõşmalar gerçekleştiğinde Sanat Tarihi literatüründeki büyük bir boşluk doldurulacağõ gibi mezartaşlarõnõn 2 tarihi belge 3 değeri de gün õşõğõna çõkacaktõr. Üsküp Alaca Camii 4 Haziresi ndeki 5 onyedi adet şahide 6 ile lahit biçimindeki 7 iki mezar (Resim 1), 1996 yõlõnda incelediğimiz Osmanlõ mezarlõklarõndaki araştõrmalarõnõzdan bir kõsmõnõ ve bu makalemizin konusunu oluşturmaktadõr. Buradaki tanõtõmlarõnda, tarihi bilinenler kronolojik sõra ile tarihi bilinmeyenler ise şahidelerin tepelik çeşitlerine göre ayrõlarak peş peşe sõralanmõştõr. Tamamõ mermer malzemeyle yapõlmõş bu * Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. 1 Geniş bilgi için Haseki, 1976: 5-11; Tunçel, 1989: 5; Karaçağ, 1994: 2-12; Tunçel, 1996: 16-18; Başkan, 1996: Genel bibliyografya için bkz. Karamağaralõ, 1972: ; Ödekan, 1974: ; Tunçel, 1989:253; Türkmenoğlu, 1989; Anonim, 1996: Kitabelerde kayõtlõ yazõlar hakkõnda bkz. Derman, 1975: 36-47; Boyraz, Üsküp Alaca Camii hakkõnda bkz. Eyice, 1963: 40, plan 71, Çizim 28; Nikolovski-Cornakov- Balabanov, 1971: 32, 33; Ayverdi, 1981: ; Bogoevié-Kumbaraci, 1998: 28-36; İbrahimgil, 2001: 318, Hazirenin eski resmi için bkz. Bogoevié-Kumbaraci, 1998: 28, Resim Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki şahidelerin kitabelerini okuyup, Latin harflerine aktaran sayõn Tahsin Saatçi ile G.Ü. Tarih Bölümü Araş. Gör. Altan Çetin e sonsuz teşekkürlerimi sunarõm. 7 Mezar şahidelerini Ş.1, Ş.2..., lahit şeklindeki mezarlarõ L.1, L.2 kõsaltmasõyla belirtmekteyiz. 215

2 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler mezarlar ve şahidelerinin 8, form, işleniş niteliği, süsleme, kitabe özellikleri ayrõntõlarõyla sunulduktan sonra, kendi aralarõnda ve ardõndan da diğer bölgelerdeki Osmanlõ mezartaşlarõ ile ortak yönleri karşõlaştõrõlõp irdelenerek, sanat tarihi açõsõndan yeri aydõnlatõlmaya çalõşõlmõştõr. A) Şahideli Mezarlar Ş.1- Mermer mezartaşõnda 9, silindirik görünüşlü gövde (Resim 2), yukarõya doğru hafifçe genişlemektedir. Dekoratif nitelikte unsurlarõn yer almadõğõ gövde yüzeyinde, kitabeye ayrõlmõş büyük boyutlu iki bölüm vardõr. Yazõlar, harflerin etrafõndaki zemin kazõnarak, birbirine paralel satõrlar halinde kabartõlmõş ve kitabe satõrlarõnõn alt bölümdeki bir kõsmõ düşey konumda sõralanmõştõr. Üst bölümdeki kitabe metninin ilk satõrõ, kaş kemerli görünüşe sahip bir çerçeve ile sõnõrlõdõr; devamõndaki üç satõrõ ise dikdörtgen birer yazõ panosu halindedir. Altta yer alan kitabe bölümü de kaş kemerli bir bordüre sahiptir, fakat düşey doğrultulu satõrlarõ kõsmen şimdiki toprak seviyesinden aşağõya uzandõğõ için tam metni 10 açõkta değildir. Üst bölümdeki kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: İmamdan alan cihani şafii geldim Cihana geliriz... atõldõk vurup kah var içtima Hüvel merhum... etmedim tarih ola merhume rahmet. Ş.2- Başucu şahidesi 11 hafifçe genişleyerek yükselir(resim 3), boyun kõsmõ için daraltõlarak sivri külahlõ, geniş ve yassõ bir kavuk biçimindeki tepelikle taçlanmõştõr 12. Kitabe, gövdenin yarõsõndan fazla kõsmõnda kazõnarak oluşturulan yüzeye kabartma harflerle yazõlmõştõr. Daha üstte kalan yüzeyde, konturlarõ çizilerek sadece beş yapraktan ibaret bir yarõsõ tasvir edilen çiçek motifi işlenmiştir. Dekoratif süs unsurlarõna yer verilmeyen tepelikte, sarõk hatlarõnõ andõran, kazõma çizgilerle birbirinden ayrõlmõş dilimler mevcuttur. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: El-merhum el-magfur el-muhtac İla Rahmetillah taala Kad İntekale mindari l-fena İla dari l-beka adem ruhu içun... 8 Mezartaşõ ölçülerini verirken, silindirik gövdeli taşlarda önce yükseklik, sonra çevre; gövde çapõ yukarõya doğru genişleyen taşlarda ise yükseklikten sonra çevre ölçülerini alt ve üst olmak üzere peş peşe belirttik. Plaka biçiminde gövdeye sahip şahide ölçülerinden ilki yükseklik, ikincisi genişlik (en), üçüncüsü kalõnlõk; yukarõya doğru genişleyen mezartaşlarõnda ise önce alt, sonra üst genişlik sõrasõyla ifade ettik. 9 Ş.1, ölçüleri: 113x81-89 cm. 10 Bu şahidenin kitabesinde tarih satõrõ toprak seviyesine gömüldüğü için şimdi okunamamaktadõr. Taşõn önceki halini gösteren bir resim ve tarihi için bkz,. Bogoevié-Kumbaraci, 1998: 36, not Ş.2, ölçüleri: 103x31-33x4,2 cm. 12 Kitabenin fotoğrafta tam okunamayan tarih kaydõnõ, yerindeki incelememiz sõrasõnda tespit ettik. 216

3 Gül TUNÇEL Ş.3- Mermer mezartaşõnda 13 yukarõya doğru hafifçe genişleyen gövde plakasõ (Resim 4), üçgen şeklinde bir tepelikle taçlanmõştõr. Kitabe metni, harflerin etrafõndaki zemin kazõnarak, sathi silmelerle ayrõlan pano görünüşlü bölümlere paralel satõrlar halinde kabartõlmõştõr. Üst sõnõrlarõ orta kõsõmda basõk kemer kavisli silindirik profille, yanlarda ise bir silme çifti arasõndaki kabartma konturlara sahip yaprak tasvirleri frizi ile belirlenmiştir. Tepelik bölümü, eksene üst üste yerleştirilen stilize palmet tasvirleri ile iki tarafõnda simetrik konumlu kõvrõk dal ve yaprak kabartmalarõyla bezenmiştir. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve-l Hallak el-baki El-merhume el-magfure El-muhtac ila rahmetin Rabbi l-gafur El-hac Muhammed Zevcesi Ruhuna el-fatiha Sene 1244 Ş.4- Başucu şahidesinin 14 alt kõsmõ halen toprak zemine fazla gömülmüştür (Resim 5). Yukarõ doğru genişleyen gövde plakasõnõn üst kenarlarõ, ortadaki büyük ve yüksek, iki yandakiler ise oldukça küçük yarõm daire şeklinde kesilerek, simetrik üç dilimli bir tepelik hazõrlanmõştõr 15. Mezartaşõ cephesinde kitabeyi sõnõrlandõran sathi profilin orta kõsmõ basõk kemer şeklindedir. Yazõ, iki yanda düz silme bordürler boyunca S kõvrõmlara sahip bir dala serpiştirilen yaprak friziyle sõnõrlanmõştõr. Kitabe satõrlarõ birbirine paralel sathi silmelerle ayrõlan panolara, çevresi tõraşlanarak kabartõlan harflerle işlenmiştir. Tepelik bölümünde, taş kenarlarõ ince bir silme ile belirginleştirilmiş; büyük boyutlu stilize bir palmetin her iki tarafõna C-S kõvrõmlõ dal ve yaprak kabartmalarõ işlenerek simetrik kompozisyonlu süsleme meydana getirilmiştir. Kitabe metni ve Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve l-hallak el-baki El-merhume el-magfure El-muhtac ila Rahme Rabbuh el-gafur Cemile Hanõm bint Hüseyin Bey Ruhuna el-fatiha 1245 Ş.5- Başucu şahidesinde 16, aşağõya doğru daralan gövde levhasõnõ, kõsa bir boyunla geçiş sağlanarak, sivri külahlõ yassõ bir kavuk şeklindeki tepelik taçlandõrõr (Resim 6). 13 Ş.3, ölçüleri: 121x45,5-51,5x7,5 cm. 14 Ş.4, ölçüleri: 113x50-51x5,2 cm. 15 Kitabedeki tarih kaydõ incelememiz esnasõnda tespit edilmiştir; fotoğraftan yeterli derecede okunamamaktadõr. 16 Ş.5, ölçüleri: 186 x x 4,2 cm. 217

4 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Gövdeye işlenen kitabe metni, üstte orta kõsmõ basõk kemer formunda kavis çizen bir çift silme ile çerçevelenmiş ve ilk satõr kõsmen kavisle kuşatõlmõş yüzeye yazõlmõştõr. Yan bordürlerin dõş tarafõna bitiştirilerek, sathi profil çifti boyunca testere dişi görünüşünde friz yapõlmõştõr. Kabartma kitabe satõrlarõ, ince birer silme ile ayrõlan yazõ panolarõ şeklindeki yüzeylere sõralanmõştõr. Kitabenin yukarõsõndaki yüzey, sathi profilli taş kenarlarõ ile sõnõrlõdõr. Bu bölümle beraber kõsmen boyun yüzeyine kabartõlarak işlenmiş süsleme, stilize bir palmet ve her iki tarafõndaki C-S kõvrõmlõ iri yapraklarla simetrik kompozisyonludur. Tepelikte, sarõk hatlarõnõ ifade eden seyrek aralõklõ, basit kazõma çizgiler kullanõlmõştõr. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve el-hallakul-baki El-merhum el-magfur El-Muhtac ila rahmet Rabb el-magfur Hurşid Ağa b. Mustafa El-cabi bir cami haza GafaraIlahu Zunubuhu Ruhu içun el-fatiha Sene 1267 Ş.6- Mermer başucu şahidesi 17, yukarõya doğru hafifçe genişleyen bir plakadõr ve boyun formu meydana getirecek şekilde daraldõktan sonra, sarõk biçimindeki tepelikle taçlanmõştõr (Resim 7). Kitabelik, düz yüzeyli sathi profil çifti arasõndaki testere dişi şeklinde bir frizle konturlanmõş ve üstteki profil çiftinin orta kõsmõ basõk kemer görüntüsünde bir kavisle ilk satõrõ sõnõrlandõrmõştõr. Alçak kabartma kitabe satõrlarõndan diğerleri, yatay doğrultulu ve birbirine paralel sathi bordürlerin ayõrdõğõ alt alta panolara yazõlmõştõr. Kitabenin üst bordürü ile boyun arasõndaki cephe bölümünde, stilize bir palmetin iki yanõnda C-S kõvrõmlõ iri yapraklar kabartmasõ simetrik kompozisyon teşkil ederek işlenmiştir. Dekoratif motiflerin yer almadõğõ tepelikte, alt bölüm enli ve yüzeysel çõkõntõlõ düz bir kuşak olarak belirginleştirilmiş; basõk görünüşlü kürevi üst kõsõm ise tepedeki merkezde eşit açõlarla birleşen kazõma çizgi hatlarõ ile dilimlere bölünmüştür. Kitabe metnin ve Latin harfleri ile yazõlõşõ şu şekildedir: El hamdulillah Zahir etti ibni Ahmed efendi geçti Şu... irce-i emir bin... zade Ali Avan teslimi ruhu etti bikada kõlõndõ tutlu... terk edip gitti sefere kõldõ nuru dünyadan Hemen ruhi kararõnda cenneti adnõ sarayõnda Alõnõp hissei Cemalõ ya Kemal zati alõyadan Ve hüvel hatip bi-camii haza Ruhu içun fatiha Sene Ş.6, ölçüleri: 145 x x 4,2 cm. 218

5 Gül TUNÇEL Ş.7- Başucu şahidesi 18, paralel kenarlõ plaka görünüşündedir ve yukarõ doğru biraz daralan bir boyunla püsküllü fes biçimi tepeliğe bağlanõr (Resim 8). Kenarlarõ silindirik profillerle sõnõrlõ cephesinin büyük bir kõsmõna kitabe kaydedilmiştir. Yan bordürleri kalõn bir profil ve bitişiğindeki iki kenarõ ince birer profille sõnõrlandõrõlan testere dişi friziyle süslü kitabelik çerçevesi, üst kenarda ortasõ basõk kemer kavisli iki kademe halinde yapõlan çift profile sahiptir. Kitabe metni, birbirine paralel silmeler tarafõndan ayrõlarak alt alta yerleşmiş yedi panoya kabartma girift harflerle yazõlmõş ve ilk satõrõ, basõk kemerli gibi görünen yüzeysel nişe yerleştirilmiştir. Gövdenin yazõ alanõndan yukarõdaki bölümünde, aşağõ dönük C motifi içinden çõkõp yanlara dönerek simetrik açõlan barok karakterde C-S kõvrõmlõ stilize iri yapraklar kompozisyonu sathi kabartma olarak işlenmiştir. Şahidenin kesik koni şeklindeki boyun yüzeyleri süslemesizdir; fes biçimi tepelikte ise cepheden bakõşa göre sol yandaki püskül kabartmasõndan başka süsleyici motif kullanõlmamõştõr. Kitabenin girift yazõsõndan dolayõ sadece tarih satõrõndaki 1278 okunabilmektedir. Ş.8- Mezartaşõnda 19, yukarõya doğru hafifçe genişleyen gövde levhasõ, boyun için daraldõktan sonra sarõk biçiminde tepelikle taçlanõr (Resim 9). Sağ üst köşesi kõrõk gövdede kitabe, yatay ve kademeli bir çift profilin orta bölümündeki basõk kemer görünüşlü bordürle üstten kuşatõlmõş; iki yanõ ise içteki kalõn, dõştaki sathi ve düz yüzeyli iki silme arasõnda testere dişi frizi şeklindeki bordürle sõnõrlanmõştõr. Yazõ, birbirine paralel silme kuşaklarõ arasõndaki dikdörtgen şeklindeki panolara kabartma satõrlar halinde işlenmiştir. Taşõn alt kõsmõndaki kitabe satõrlarõ zemine gömüldüğünden tamamõ açõkta değildir. Boyun ile kitabelik arasõnda kalan gövde yüzü, stilize bitkisel bir tasvirin iki tarafõna simetrik yerleştirilen C-S kõvrõmlõ barok dal kabarmalarõ ile süslenmiştir. Sarõk şeklindeki tepelik, diyagonal kazõma çizgilerle belirtilmiş hatlardan başka süsleyici unsurlara yer verilmeyen yüzeylere sahiptir. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir:... Beni mağfiret darõdõr bu dar Ancak arşi azam kuruldu.... Ş.9- Şahidede 20, yukarõya doğru hafifçe genişleyen gövde plakasõnõn üst kõsmõ daraltõlarak kesik koni görünüşlü boyun formu ve sarõk biçiminde tepelik hazõrlanmõştõr (Resim 10). 18 Ş.7, ölçüleri: 168x44,5x6,5 cm. 19 Ş.8, ölçüleri: 69x38-40x3,5 cm. 20 Ş.9, ölçüleri: 150x52-58x6,2 cm. 219

6 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Kitabelik, çift kademeli profille meydana getirilen kaş kemere benzer üst kenar ve iki yanda sathi silmelerden ibaret bir çift bordürle çerçevelenmiştir. Kitabe metni yatay silmeler arasõndaki panolara kabartma satõrlar halinde yazõlmõştõr. Kitabenin üst kõsmõndaki gövde bölümü, sathi bir düz silmeyle boyundan ayrõlarak, saksõdan C-S kõvrõmla yükselen dallarõn, simetrik kabartma kompozisyonu ile süslenmiştir. Boyun yüzeylerinde dekoratif unsurlara yer verilmemiştir. Tepelikte kazõma hatlar kullanõlarak, kürevi üst kütle yüzeyi dilimlenmiş ve sarõk kõsmõ da paralelkenar görünüşlü bölümlere ayrõlmõştõr. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve El-Hallak ul-baki Kad Irhale el-merhum el-magfur Min dari l-fena ila dari l-beka Min azam el-ulema el-amilin El-Hac Nebi Efendi es-şeyh Ş.10- Başucu şahidesinde 21, yukarõya doğru genişleyen gövde plakasõ, daraltõlarak boyun kõsmõ elde edilmiş ve püsküllü fes biçimi tepelikle taçlanmõştõr (Resim 11). Kitabesi, iki kademeli profilin orta kõsõmdaki kavsinden ibaret basõk kemer formu ile üstten sõnõrlanmõş ve yanlarõna da, dõştaki bir çift ince profil arasõnda balõk sõrtõ, içteki kalõn silindirik profilden oluşan bordür çekilmiştir. Yazõ, yatay profillerle ayrõlmõş on adet panoya kabartma birer satõr olarak işlenmiştir. Şahidenin kitabelik üstündeki bölümü kalõn bir silme ile çerçevelenmiş ve sathi kabartma süsleme kompozisyonunda, diyagonal çizgilerle yüzü taranan dört köşeli görünüşe sahip bir saksõdaki C-S kõvrõmlõ iri yapraklar simetrik olarak tasvir edilmiştir. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve l-baki Beni kõl mağfiver Ya rabb-õ yezdar Bi-hakkõ arş-õ azam nur-õ Kur an Gelüp kabrim ziyaret eden okusun İdeler ruhuma fatiha İhsan Fenaden bekaya eyledim rihlet Edecek kabrimi ravza-i cennet El-merhum İskece muhacilerinden Hasan Ağa bin Abdullah Ruhu için el-fatiha Ş.11- Başucu şahidesinde 22, hafifçe genişleyerek yükselen gövde plakasõ kõsa bir boyunla daralõr ve püsküllü fes biçiminde yapõlmõş bir tepelik vardõr (Resim 12). 21 Ş.10, ölçüleri: 154 x 48-56,5x16,5 cm. 22 Ş.11, ölçüleri: 105x47-52x3,7 cm. 220

7 Gül TUNÇEL Kitabe, çift kademeli silme kuşağõnõn orta kõsõmda yarõm daire kavisle meydana getirdiği kemer formu ile üstten; içteki kalõn, dõştaki sathi bir çift profil arasõna testere dişi dizisi frizli birer bordürle iki yandan konturlanmõştõr. Yan bordürlerin dõş tarafõndaki ince birer silme de, şahidenin kenarlarõnõ belirleyici, balõk sõrtõ taramalõ bir kuşakla birleşir. Yazõ sathi silmelerin ayõrdõğõ alt alta panolara sõralanan kabartma satõrlar halindedir. Tepelik ve boyun kõsõmlarõnda dekoratif unsurlar kullanõlmamõştõr. Gövdede ise kitabenin üstündeki bölüm ortasõna yerleştirilen kabartma süs kompozisyonu, aşağõ dönük i C kõvrõmlõ profil demetiyle kuşatõlmõş iri bir palmet ve iki tarafõnda C-S şeklindeki simetrik dal ve yaprak motifleri işlenerek yan taraflarda dõştaki burmalõ, içteki düz, ikişer silme ile sõnõrlandõrõlmõştõr. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Lailahe illallah Muhammeden resullullah Huve l Hallal el-baki El-merhum el-magfur El-muhtac ila rahmet Rabbihi el-mağfur... Ş.12- Şahidede 23 hafifçe genişleyerek yükselen gövde plakasõ, boyun formu ile daralarak püsküllü fes biçiminde tepelikle taçlanõr (Resim 13). Kitabe, yatay doğrultulu profil çiftinin orta kõsõmda meydana getirdiği basõk kemer formu ile üstten ve içteki dõştakine göre daha yüksek, düz yüzeyli iki silme ile sõnõrlõ testere dişi frizle de iki yandan sõnõrlanmõştõr. Yazõ, zeminden kabartma harflerle soldan sağa meyilli satõrlar halindedir. Taşõn alt kõsmõ fazlaca gömüldüğünden kitabe metninin tamamõ açõkta değildir. Kitabe üzerindeki gövde bölümü, kenarlarda düz yüzeyli enli bir profille sõnõrlanmõştõr. Kitabeyi üstten sõnõrlayan profil çifti ile boyun arasõnda kalan yüzeyde, stilize bitkisel bir motifin iki yanõna C-S kõvrõmlõ simetrik dal ve yapraklar kabartma olarak işlenmiştir. Kitabe metni ve Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: İllallah Beni kõl mağfiret ya Rabbi yezden Bi-hakkõ ziş-õ azam nur-õ Kur an Gelüp kabrim ziyaret eden İhven Edeler fatiha merhume İhsan El-merhum el-mağfur el-muhtac Rahmet rabbihi el-mağfur Ş.13- Başucu şahidesinde 24, yukarõya doğru hafifçe genişleyen plaka şeklindeki gövdeyi on sekiz dilimli iri bir çiçek motifi taçlandõrõr (Resim 14). 23 Ş.12, ölçüleri: 116 x x10 cm. 24 Ş.13, ölçüleri: 99 x 37-38,5 x 9,8 cm. 221

8 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Şahide kitabesi, bir çift düz silme arasõna testere dişi frizi yerleştirilen yan bordürler ve bu bordürlerin üstteki kaş kemer kavisli devamõ ile kuşatõlan yüzeysel bir niş içindedir. Ayrõca kemer kavsi etrafõna bitişik yan yana bir dizi ufak yarõm daire frizi de süsleyici nitelikte kullanõlmõştõr. Yazõ, yüzeysel silmelerle ayrõlan alt alta panolarda kabartma birer satõrdõr. İlk satõrõ kaş kemer kavsi içinde yer alõr; son kõsmõ ise zamanla toprağa gömüldüğü için şimdi okunamamaktadõr. Tepelik oluşturan onsekiz yapraklõ iri çiçek motifinde, kenarlarõ ince profil hatlarõ ile belirginleştirilen beş yapraklõ ufak bir çiçek gibi tasvir edilmiş göbek vardõr. Tepelikle gövde arasõndaki geçiş kõsmõna her iki yanda simetrik içbükey girinti ile C kõvrõmlõ iri birer stilize yaprak kabartmasõ işlenerek bitkisel bezemeye yer verilmiştir. Kitabe metni ve Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Şu herimin çün rõzasõn istedim tahsi etim Şehri İstanbul dan Üsküb şehrine kõldõm sefer Çöl oldu lilmevti denildi ömrüm ayrõ daru ahiret. Zehteri firdevsime cani gönül hasret çekmez Daru izeetle şarapağu içun nevşen eyledim. Ş.14- Mezartaşõnda 25, yukarõya doğru paralel kenarlarla uzanan gövde plakasõnõ yirmiüç kollu yõldõz şeklindeki büyük bir rozet taçlandõrõr (Resim 15). Kitabeyi her iki yandan sõnõrlandõrõcõ bordürler, ikizkenar üçgen kenarlarõ gibi birbirine yaklaşarak yükseldikten sonra dar bir kavisle birleşip, cephenin büyük bir kõsmõnõ çerçeveler. Kitabelik bordürlerinde, iç taraftaki biraz kalõn bir profile bitişik olarak, testere dişi görünüşlü bir friz ince bir çift profil arasõnda boydan boya uzanõr. Dar kavisle birleşen bordür hattõ dõşõna bitiştirilerek yan yana sõralanmõş bir dizi ufak yarõm daire motifiyle de ayrõca donatõlan üçgenimsi bölümde kabartma yazõnõn başlangõç satõrõ vardõr. Yatay doğrultulu ince birer profille ayrõlmõş panolara diğer satõrlar sõralanmõştõr. Taşõn alt kõsmõ halen toprağa çok fazla gömüldüğü için kitabenin tamamõ açõkta değildir. Tepelik oluşturan yirmiüç kollu yõldõz tasviri, merkezden çevreye uzanan düz yüzeyli, ince ve sathi profil hatlarõ ile işlenmiş bir rozet şeklindedir. Göbek motifi de, şimdi üst yarõsõ aşõnmõş durumdaki altõ kollu ufak bir yõldõz kabartmasõdõr. Kitabelik zirvesi ile tepelikteki rozet birbirine dõştan teğet yay gibi konumludur ve ikisini birleştiren düz yüzeylerin dõş kenarõnõ süsleyen kabartma birer yaprak motifinin C kõvrõmõyla simetrik olarak sõnõrlandõrõlmõştõr. Kitabe metninin Latin harfleri ile yazõlõşõ şu şekildedir: El-hikmetu lillah Keyfi du zar içine kim vuluç Etti ise kõldõ... curuhu Şeyh ve şanõ... felek Defi... içun kabul olmaz... ol binti ömer 25 Ş.14, ölçüleri: 107x44,5x6,8 cm. 222

9 Gül TUNÇEL Ş.15- Mezartaşõnõn 26 yukarõya doğru hafifçe genişleyen plaka görünüşündeki gövdesi, yõldõz biçimindeki iri bir rozetle taçlanmõştõr (Resim 16). Gövde cephesinin tamamõnõ kaplayan kitabelik, her iki yandaki bordürlerin teğetli kemer formunda birleştirildiği bir çerçeveyle sõnõrlandõrõlmõş; düz yüzeyli sathi iki silme arasõna tek sõra dizilen bir diş frizi de çerçeveye bitiştirilmiştir. Yüzeysel bir niş halindeki kitabelik, soldan sağa meyilli ve biraz derinleştirilen hatlarla bölümlere ayrõlmõş ve her birine kabartma harflerle birer satõr yazõ işlenmiştir. Şahidenin alt kõsmõ kõrõlarak yok olduğundan, kitabedeki satõrlar şimdi tam belirlenememektedir. Şahideyi taçlandõran onsekiz kollu yõldõz görünüşündeki iri boyutlu rozet kazõma çizgilerle işlenmiş ve göbeğine sekiz dilimli ufak bir çiçek motifi yerleştirilmiştir. Rozetin bir kolu ile kitabelik kemerinin tepe noktasõ teğettir ve buradan itibaren yan taraflardaki düz yüzeyli bölümler, stilize edilmiş simetrik iri birer yaprak kabartmasõnõn C kõvrõmõ ile süslenerek sõnõrlanmõştõr. Kitabe metni ve Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: El-hikmetu lillah... Gel oku ihlas... Üsküb... hakikatle markadime müzeyyen Küllü nefsin fani... Ş.16- Şahide 27, üçgen görünüşle yükselecek şekilde kesilmiş tepelikten aşağõ doğru giderek daralan bir levha halinde hazõrlanmõştõr (Resim 17). Kitabesi, içteki biraz kalõn, dõştaki ince olmak üzere silindirik bir çift profille sõnõrlandõrõlmõştõr. Bu profil çiftinin devamõ da, üst kenarõn orta kõsmõnda basõk kemer görünüşü kazandõrõlmõş bir kavis birlikte tepelik bölümünü ayõrõr. Düşey konumlu profiller boyunca bitişik bir diş dizisi ise, üçgen benzeri tepelik etrafõnõ da dolanan dõş bordürü oluşturmaktadõr. Soldan sağa meyilli ve düz yüzeylere sahip ince profil hatlarõ ile ayrõlan panolara kabartma harflerle yazõlmõş kitabede, ilk satõr ayrõca yarõm daire şeklindeki yüzeysel bir çerçeveyle sõnõrlõdõr. Tepelik süslemesinde, stilize bir hurma dalõnõn eksene yerleştirildiği kompozisyonda, her iki tarafa simetrik dal ve iri yapraklardan başka, ince profilli daire ile sõnõrlõ dilimlere sahip bir çift rozet motifi yüzeysel kabartma olarak işlenmiştir. Kitabe metni ve Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Huve l-baki Fenadan bekaya eyledi rihlet Ede Hak kabrini ravza-i cennet Kad irtehalet el-merhume el-magfur Min dari l-fena İla darül bika Ş.15, ölçüleri: 100x38-41x6 cm. 27 Ş.16, ölçüleri: 100x38,5-44,5x12,5 cm. 223

10 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Ş.17- Mezartaşõ 28, paralel görünüşe yakõn kenarlarla yukarõya doğru hafifçe daralan plaka şeklindedir. Tepelik ve en alttan kõrõlarak yok olduğu anlaşõlan bölümleri eksiktir (Resim 18). Cephesi tamamen kitabeye ayrõlarak, düz yüzeyli sathi profille çerçevelenmiş ve yan bordürleri üstte bir ikizkenar üçgen formuna benzer şekilde zirveye yükseltilerek birleştirilmiştir. Yazõ, yatay konumlu profil hatlarõ ile eksen üzerindeki düşey bir profille eş büyüklükte dikdörtgen bölümlere ayrõlmõş çift kolon halindeki panolarda, ikişer satõr kabartmadõr. Harflerin etrafõ kazõnarak yazõlmõş kitabe satõrlarõndan bir kõsmõ, en alttaki baş aşağõ bir ikizkenar üçgen biçimindeki panoya yazõlmõştõr. Düz yüzeyli sathi silmelerle çerçeveli ikizkenar üçgene benzer tepelik bölümünde, kenarlarõ kabartma ufak yapraklarla işlenmiş bir rozet seçilmekle birlikte şimdi epey aşõnmõş durumdadõr. Kitabe metni, fazla aşõnmadan dolayõ okunamamõştõr. 224 B- Lahit Şeklinde Mezarlar 29 L.1- Mezar kütlesi 30, dört cephe ve kapak olarak kesilen mermer levhalarõn birleştirilmesi ile bir dikdörtgenler prizmasõ şeklinde hazõrlanmõştõr. Baş ve ayakucu şahidesi vardõr (Resim 19). Başucu şahidesi: Mermer mezartaşõnda 31 yukarõya doğru hafifçe genişleyerek yükselen plaka biçimindeki gövde, boyun formu meydana getirmek üzere daraldõktan sonra silindirik bir kavuk biçimindeki tepelikle taçlanmõştõr. Gövdenin büyük bir bölümünü kaplayan kitabe, çift kademeli silme kuşağõnõn orta kõsõmda meydana getirdiği basõk kemer formu ile üstten sõnõrlanmõştõr. Üç tarafta ise yazõnõn konturunu oluşturan silmeye bitişik bir profil çifti arasõna sõralanan palmet frizi ile kuşatõlmõş ve kitabe boyunca uzanan gövde kenarõ da balõk sõrtõ şeklinde taranmõştõr. Kitabe satõrlarõ, çevresi tõraşlanarak kabartõlan harflerle, birbirine paralel sathi silmeler arasõndaki panolara yazõlmõştõr. Kitabe üzerindeki gövde bölümünü süsleyen kabartma kompozisyonda, C kõvrõmlõ profille üstten kuşatõlan stilize bir palmet motifinin iki tarafõna iri yapraklar simetrik işlenmiş ve dõştaki burmalõ, içteki düz silme ikişer yan bordürle sõnõrlandõrõlmõştõr. Tepelikte, ön yüze silindirik bir başlõğõn üst kenarlarõna yakõn kabarõk bir sargõ ile düğüm noktasõna tutturulan madalyon tasvir edilmiş; aynõ madalyondan aşağõ uzanan iri bir palmetle iki yana simetrik kõvrõmlõ birer yaprak işlenmiştir. Daha altta ise iki kenarõ birer çift ince profille sõnõrlõ ve kazõma çizgilerle sõrma motifi bezemeli enli bir bant da başlõk bordürü teşkil ederek yer almõştõr. Kitabe metninin Latin harfleri ile yazõlõşõ şu şekildedir: Huve el-hallah el-baki El-merhume el-magfure El-muhtac ila rahmetin 28 Ş.17, ölçüleri: 107x43-45,5x6,2 cm. 29 Lahit şeklindeki mezarlarõn ölçülerini, en, boy ve yükseklik sõralamasõ ile vermekteyiz. 30 L.1, mezar ölçüleri: 86x197x36 cm. 31 L.1, başucu şahidesi ölçüleri: 184x43-46x4,8 cm.

11 Gül TUNÇEL Rabbu l-afuvizi El-rahme el-vasie Nezaket Hanõm bint Mustafa Bey Afa El-Aliyy anhuma el-ravful El-rahim ruhuçin El-fatiha 1250 Ayakucu şahidesi: Mermer gövde 32 yukarõya doğru hafifçe genişlemekle birlikte, üst bölümü büyük ölçüde kõrõlõp kaybolmuş haldedir. Günümüze ulaşabilen gövde yüzeylerinde süs unsuruna yer verilmemiştir. L.2- Lahit şeklindeki mezar 33, bir dikdörtgenler prizmasõ görüntüsündedir. Dõşarõya doğru taşõntõlõ kapak iki levhadan oluşur ve ikisinin birleştiği kenarlardan birer bölüm kesilip çõkarõlarak bir çiçeklik bõrakõlmõş ve burada yetişen bir ağaç kapak levhalarõnõ birbirine uzaklaştõrmõştõr (Resim 20). Başucu şahidesi: Mermer gövde plakasõ 34 yukarõya doğru hafifçe genişler ve cephesine koç boynuzu kõvrõm işlenen omuzlardan sonra kõsa bir boyunla daralarak püsküllü fes biçimindeki tepeliğe ulaşõr. Gövde cephesinin büyük bölümü kitabeliktir ve bir çift sathi silme arasõnda uzanan S kõvrõmlõ bir dalõn aşõrõ derecede stilize edilmiş çiçeklerle birbirine bağlandõğõ iki yan bordürü vardõr. Alt ve üst kenarlarõ ise, basõk kemer biçiminde kavisli profillerle konturlanmõştõr. Düz yüzeyli yatay profil hatlarõ ile sekiz satõra ayrõlan yazõda kabartma harfler kullanõlmõştõr. Kitabenin üst kõsmõndaki gövde bölümü, boyunu kõsmen kapsayacak şekilde kavisli iki dal arasõna yerleştirilen bir çiçek motifinin simetrik kabartmasõ ile süslenmiştir. Tepelik oluşturan kesik koni görünüşündeki püsküllü fes dekoratif unsurlardan yoksundur. Kitabe metninin Latin harfleriyle yazõlõşõ şu şekildedir: Kosova valisi Mahmud Şevket Paşa Nin biraderi Suvari mulazim sani yerinden Bağdadlõ Kemal Beyin ruhune El-fatiha Sene L.1, ayakucu şahidesi ölçüleri: 110x35x6,4 cm (kõrõk). 33 L.2, mezar ölçüleri: 95x209x109 cm. 34 L.2, başucu şahidesi ölçüleri: 152x36,5-40x9,4 cm. 225

12 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Ayakucu şahidesi: Yukarõya doğru genişleyen mermer levha 35, silindirik profillerle kesilerek dilimli bir kemer gibi cephe görünüşü kazandõrõlmõş tepelikle taçlanõr. Yatay doğrultulu düz bir profille tepelik bölümünden ayrõlan gövde cephesi, iç içe C ve S kõvrõmlar oluşturan barok karakterli dal ve yaprak kabartmalarõ ile bezenmiştir. Tepelik cephesine ait süsleme kompozisyonunda, bir saksõdan yükselen kõvrõk dal ve yapraklar simetrik düzenli kabartma olarak yerleştirilmiştir. KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME: Üsküp Alaca Camii Haziresi nde halen onyedi adet şahideli, iki tane de lahit biçimi mezar bulunduğu tespit edilmiştir. A) Şahideli Mezarlar: Bu haziredeki şahideli mezarlar arasõnda yedi tanesi (Ş.1:H.989/M.1581; Ş.2:H.1191/M.1777;Ş.3:H.1244/M.1828;Ş.4:H.1245/M.1829;Ş.5:H.1267/M.1850; Ş.6:H.1271/M.1854;Ş.7:H.1278/M.1861) tarihlidir ve H.989/M.1581-H.1278/M.1861 yõllarõ ile sõnõrlõdõr. Diğerlerinin kitabelerinde alt satõrlar toprağa gömüldüğünden şimdilik tarih belirlenememektedir. Şahidelerin tamamõnda mermer malzeme kullanõlmõştõr. Onyedi adet şahidenin bir tanesi (Ş.1) silindirik, onaltõ tanesi plaka görünüşünde gövdeye sahiptir. Silindirik gövdeli şahide (Ş.1), yukarõya doğru hafifçe genişleyerek üstte basõk kürevi bir görünüş kazanõr. Kitabe, gövdenin üst ve alt kõsmõndaki iki ayrõ bölüme, kabartma harflerle yazõlmõştõr. Her iki kõsõmda da üst satõr, kaş kemer biçimindeki yüzeysel bir niş içinde yer alõr. Üstteki kitabe satõrlarõ yatay, alttaki iki satõr ise düşey sõralanmõştõr. Plaka görünüşte gövdeli onaltõ adet şahideden ondördü (Ş.2-Ş.6, Ş.8-Ş.13, Ş.15, Ş.16, Ş.17) yukarõya doğru hafifçe genişler; iki tanesinin (Ş.7, Ş.14) kenarlarõ paralel uzanõr. Plaka gövdelilerin dokuz tanesinde (Ş.2, Ş.5-Ş.12) tepelik, birer başlõk biçimindedir ve bunlardan dördü (Ş.7, Ş.10-Ş.12) fes 36, üçü (Ş.2, Ş.5, Ş.6) kavuk 37, ikisi (Ş.8, Ş.9) sarõk şeklindedir. Bu mezartaşlarõndan plaka gövdeye sahip dört tanesinde (Ş.7, Ş.10-Ş.12), birer boyun vasõtasõyla fes biçimi tepelik bağlantõsõ ortaklaşa bir özellik göstermektedir. Fakat biri (Ş.7) paralel kenarlõ, üçü (Ş.10-Ş.12) yukarõya doğru genişleyen gövde plakasõna sahiptir ve gövdeden boyuna bir kademeyle geçilmektedir. Yüzeylerinde süs unsurlarõna yer verilmeyen boyun, üçü tanesinde (Ş.7, Ş.10, Ş.11) tepeliğe doğru daralmakta, bir tanesinde (Ş.12) aynõ çapta yükselmektedir. Fes biçimindeki tepeliklerde püskül, taş cephesine bakõş yönüne göre sol taraftadõr. Feslerden ikisi (Ş.7, Ş.12) silindirik; ikisi (Ş.10, 35 L.2, ayakucu şahidesi ölçüleri: 145 x 32,5-39 x 10,5 cm. 36 Fes kronolojisi, çeşitleri ve tipolojisi hakkõnda bkz. Arseven, 1975: 583, 584; Gül, 1998: ; Çal, 2000: ; Laqueur, 1997: ). 37 Kavuk çeşitleri ve süslemeleri için bkz. Koçu, 1967: ; Arseven, 1975: 984; Çal, 2000: 209, 210, 213, 214; Laqueur, 1997: ; Kucur, 2004:

13 Gül TUNÇEL Ş.11) kesik koni biçimindedir. Gövde yüzeyinin büyük ölçüde birer kitabelikle düzenlendiği bu şahidelerde yazõ, yatay doğrultuda paralel uzanan profil çiftinin orta kõsõmda oluşturduğu basõk kemer formu ile üstten kuşatõlmõş ve iki yanda ise içteki kalõn, dõştaki sathi iki silme arasõna testere dişi biçiminde bir friz yerleştirilen bordürlerle sõnõrlanmõştõr. Kitabe satõrlarõ, dört şahideden üçünde (Ş.7, Ş.10, Ş.11) yatay, birinde (Ş.12) soldan sağa meyilli ince silmelerle ayrõlan panolara kabartma harflerle yazõlmõştõr. Gövdenin kitabe üzerindeki bölümüne, üç şahidede uçlarõ aşağõ dönük C motifi ile yerleştirilen C-S kõvrõmlõ barok karakterde dallar simetrik kabartma olarak işlenmiş; bir şahidede (Ş.10) diyagonal çizgilerle taranmõş bir vazodan çõkan simetrik dallarla süsleme yapõlmõştõr. Onaltõ adet şahidenin üçünde (Ş.6, Ş.8, Ş.9) yukarõya doğru genişlen gövde levhasõ, sarõk biçiminde tepeliğe sahiptir. Bu şahideler form ve süsleme unsurlarõ bakõmõndan çok benzerdir. Tepeliklerinde kazõma çizgiler kullanõlarak, yarõm küre biçimi üst kõsmõn yüzeyleri eşit dilimlere ayrõlmõş ve alt kõsõmdaki sarõk hatlarõ işlenmiştir. Gövde cephesinde geniş bir alanõ kaplayan kitabelik, üst sõnõrlarõnõ belirleyici profil çiftinin orta bölümündeki kavsi ile birinde (Ş.9) kaş kemer, ikisinde (Ş.6, Ş.8) basõk kemer formu meydana getirilmiştir. İki yanlarõ ise bir tanesinde (Ş.9) sathi silmelerin meydana getirdiği bir çift bordürle, iki tanesinde (Ş.6, Ş.8) sathi profil çifti arasõnda boydan boya uzanan testere dişi frizli birer bordürle konturlanmõştõr. Kitabe satõrlarõ, şahidelerin üçünde (Ş.6, Ş.8, Ş.9), yatay silmelerle ayrõlan pano görüşündeki yüzeylere kabartõlmõştõr. Bu kitabelerin yukarõsõndaki gövde yüzeyini süslemek için, stilize bitkisel tasvir (Ş.6, Ş.8) veya saksõ (Ş.9) ile iki tarafõnda simetrik konumlu kõvrõmlõ dallar kabartmasõ işlenmiş; boyun kõsõmlarõnda süslemeye yer verilmemiştir. Alaca Camii Haziresi ndeki şahidelerden üç tanesi (Ş.13-Ş.15) form ve bezeme unsurlarõ ile paralellikler gösterir. İkisi (Ş.13, Ş.15) yukarõya doğru genişleyen, biri (Ş.14) paralel kenarlõ uzanan bu şahideleri çok kollu yõldõz biçiminde birer tepelik taçlandõrõr. Gövde ile tepelik bölümlerini bağlayõcõ yüzeylerini iki yanda C kõvrõmlõ iri birer stilize yaprak kabartmasõ süsleyerek sõnõrlandõrmõştõr. Şahide cepheleri (Ş.13-Ş.15) tamamen kitabelik şeklinde düzenlenmiş ve kabartma yazõlarõ sathi ince profil hatlarõ ile ayrõlan panolara, ikisinde (Ş.13, Ş.14) yatay, birinde (Ş.15) soldan sağa meyilli satõrlarla işlenmiştir. Kitabeyi her iki yanda sõnõrlandõran yarõm silindirik profiller, üst kenarõ dolanõrken birinde (Ş.13) kaş kemer, diğerinde (Ş.14) kemere benzeyen bir kavis, ötekinde (Ş.15) teğetli kemer biçimine dönüşmüş ve iki şahidede (Ş.14, Ş.15) bu bordür, düz yüzeyli sathi iki silme arasõnda uzanan testere dişi şeklindeki frizle sõnõrlanmõştõr. Haziredeki üç şahide (Ş.3, Ş.4, Ş.16) genel şema ve bezeme programõ ile birbirinin benzeridir. Yukarõya doğru hafifçe genişleyen gövde levhasõ, ikisinde (Ş.3, Ş.16) üçgen, birinde (Ş.4) üç dilimli bir tepelik şeklinde kesilerek taçlanmõştõr. Tepeliklerindeki süsleme, stilize bir palmet (Ş.3, Ş.4) veya bir başka bitkisel motifin (Ş.16) iki tarafõnda C-S kõvrõmlõ dallar kompozisyonu kabartmasõdõr. Gövde cephesini bütünüyle kaplayan kitabelik, çerçevesi oluşturan silindirik profiller üst kenarõn orta kõsmõnda basõk kemer gibi kavis çizer; yan bordürleri ise iki şahidede bir çift silme arasõnda yaprak motifleri frizidir ve aynõ usta elinden çõkma izlenimi vermektedir. Bir şahidede (Ş.16) sathi bir profil çifti arasõndaki testere dişi frizi ile hazõrlanmõş yan bordürler vardõr. Kitabe metni, harflerin etrafõndaki yüzeyin tõraşlanmasõ ile meydana getirilen panolara alçak kabartma 227

14 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler ile işlenerek, ikisinde (Ş.3, Ş.4) düz satõrlar, birinde (Ş.16) soldan sağa meyilli satõrlarla yazõlmõştõr. Alaca Camii Haziresi mezar şahidelerinden bir tanesi (Ş.17) ötekilerden çok farklõ bir görünüşe sahiptir. Cephesi tamamen kitabeyle donatõlmõş bu şahidede, yazõ alanõnõn üç tarafõnõ kuşatan düz yüzeyli bordür, üst kenarda ikizkenar üçgen görünüşlü ve ortasõna güneş tasvirini andõran iri bir rozet kabartmasõ işlenmiş tepeliğe yükselir. Taş eksenindeki düşey bir bordürle iki kolona ayrõlan kitabe metni, yatay bordür hatlarõ ortaya çõkaracak şekilde, harflerin etrafõ kazõnarak elde edilmiş eş büyüklükte sekiz adet panonun her birine ikişer satõr; ve altta da, baş aşağõ ikizkenar üçgen biçimi bir pano içerisine dört satõr halinde kabartma olarak yazõlmõştõr. B) Lahit Biçiminde Mezarlar: Üsküp Alaca Camii Haziresi nde lahit biçimi iki adet (L.1, L.2) mezar, başucu ve ayakucu şahideleri ile mevcuttur. Bu mezarlar, H.1250/M.1834 (L.1) ve H.1324/M.1906 (L.2) yõllarõna aittir ve ikisinde de mermer malzeme kullanõlmakla birlikte biri yekpare (L.2), diğeri (L.1) düzgün kesme levhalarla yapõlmõştõr. Başucu şahidelerinde mezar tarafõna yönelmiş cephenin büyük bir kõsmõna yerleştirilen kitabelik, yatay silmelerin meydana getirdiği panolara içerisinde alçak kabartma yazõyla işlenmiştir. Kitabelerden biri (L.1) yatay doğrultulu bir çift profilin orta kõsmõndaki basõk kemer formu ile üstten kuşatõlmõş, diğeri (L.2) ise sathi düz silmeden ibaret basõk kemer kavsi ile hem üst, hem de alttan sõnõrlanmõştõr. Kitabelerin yan ve alt bordürleri, birinde (L.1) alt alta stilize palmetlerle; diğerinde (L.2), S kõvrõmlõ dallarla aşõrõ stilize çiçeklerin bağlandõğõ süslemeye sahiptir. Bu şahidelerden birinde (L.1), kitabe metni hizasõndaki taş kenarõ balõksõrtõ motifi işlenerek süslenmiştir. Kitabelikten yukarõ kõsõmdaki gövde yüzü, her iki başucu şahidesinde de dekoratif açõdan değerlendirilmiştir. Bunlardan birinde (L.1), stilize iri bir palmet, kollarõ aşağõya dönük C biçimi çift kademeli silme ile üstten çerçevelenerek, her iki tarafõna kõvrõmlõ dallar simetrik konumla işlenmiş; diğer şahidede (L.2) ise her iki yandan koç boynuzu şeklinde birer omuz motifiyle sõnõrlanarak, beş yapraklõ bitkisel tasvirini iki taraftan kuşatan bir çift simetrik dal ile bezenmiştir. Her iki mezar kütlesinden birinde (L.1) başucu şahidesinin tepeliği silindirik kavuk biçimindedir ve üst kenara yakõn bölümünü çepeçevre dolanan sargõ, ön cephedeki bir madalyonla birleştirilmiş ve madalyondan aşağõya uzanan bir palmet ve simetrik kõvrõmlõ iri yaprak kabartmasõ ile süslemiştir. Alt bordürü ise paralel iki silme arasõnda uzanan sõrma motifi ile işlenmiştir. Püsküllü fes biçimindeki diğer tepelik (L.2) yüzeyinde dekoratif nitelikte unsura yer verilmemiştir. Ayakucu şahidelerinden birinde (L.1), yukarõya doğru genişleyen gövdenin yüzünde dekoratif unsurlara yer verilmemiş ve kõrõk olmasõ sebebiyle tepelik formu tespit edilememiş. Buna karşõlõk diğer mezar kütlesinin ayakucu şahidesi (L.2) dikkat çekicidir. Yukarõya doğru genişleyerek yükselen gövde, silindirik profillerle dilimli bir kemer şeklinde cepheye sahip tepelikle taçlanmõştõr. Her iki yandan düz yüzeyli kalõn profillerle sõnõrlanan gövde yüzü, yüksek kabartma ile işlenmiş C biçimde kõvrõk dallarõn merkezine yerleştirilmiş iri çiçeklerle bezelidir. Gövdeden kalõn bir silme kuşağõ ile ayrõlan tepelik yüzeyinin üst bölümüne, sola dönük hilal içinde Osmanlõ nişanlarõna benzer bir yõldõz tasviri, alt bölümdeki vazodan çõkan simetrik dal ve yapraklarla birlikte kabartõlmõştõr. 228

15 Gül TUNÇEL İşleniş niteliği bakõmõndan lahit biçimindeki mezarlarõn şahideleri, aynõ haziredeki diğer mezartaşlarõna oranla daha yüksek kabartmaya sahiptir. Mezar kitabelerinde sanatçõ kimliği hakkõnda bilgi verecek usta adõna rastlanamamõştõr. Üsküp Alaca Camii Haziresi nde tespit ettiğimiz şahidelerin malzeme, form, işleniş niteliği ve bezeme özellikleri bakõmõndan ortak hususlarõ Trieste, Niğbolu, Rusçuk, İzmir ve İstanbul daki pek çok mezartaşõnda da bulabilmekteyiz. Alaca Camii Haziresi mezartaşlarõ arasõnda (Ş.7, Ş.10-Ş.12) ile iki adet başucu (L.1, L.2) şahidesinde levha biçimindeki gövdeyi fes görünüşlü birer tepelik taçlandõrõr. Paralel şekle sahip mezartaşlarõ, İzmir de Şemsi Baba Tekkesi yanõndaki hazire 38 ve Hacõ Mahmud Camii Haziresi nde 39, İstanbul da Eyüp Sultan Türbesi Haziresi 40, Mehmet Vusuli Efendi Türbesi Haziresi 41, Eyüp Camii çevresi 42 ile Eyüp Camii nin üst kõsmõnda 43 rastlanmaktadõr. Bu tür taşlarõn bazõlarõnda gövdenin iki yanõ S kõvrõmlõ kesilmiş ve profillerle süslenmiştir 44 ; bir kõsmõnõn da kitabesi C-S görünüşlü barok karakterli yapraklarla kuşatõlmõştõr 45. Alaca Camii Haziresi ndeki kavuk biçimi tepeliğe sahip üç adet şahide (Ş.2, Ş.5, Ş.6), Bulgaristan da Niğbolu 46 ve Rusçuk 47 şehirlerinde, İtalya da Trieste deki Osmanlõ Mezarlõğõ nda 48, İzmir Hacõ Mahmud Camii Haziresi nde 49, İstanbul da Sokollu Türbesi Haziresi nde 50 mevcut bazõ mezartaşlarõ ile paralel özellikler göstermektedir. Alaca Camii Haziresi ndeki iki şahidede (Ş.8, Ş.9), levha biçimi gövdeyi taçlandõran sarõk görünüşünde birer tepelik vardõr; benzerlerine de, İzmir Ali Ağa Camii Haziresi nde 51, İzmir Hacõ Mahmud Camii haziresi nde 52, İzmir Şemsi Baba Tekkesi yanõndaki hazire de 53, İstanbul Piyale Paşa Türbesi Haziresi nde 54, Üsküdar da 55 ve Diyarbakõr Rağõbiye Medresesi Mezarlõğõ nda 56 rastlamaktayõz; Bir kõsmõnda da plaka görünüşündeki gövde, her iki yandan S şeklinde kõvrõmlõ birer yaprakla sõnõrlanan çok kol- 38 Benzer şahideler hakkõnda bkz. Ülker 1987: 31, Resim Ülker 1988: 36, 38, 40, 41, Foto. 5, 15, 23, Güven, 2002: , Foto.13, Karşõlaştõrma için Biçici, 2000: 499, Foto Çoruhlu-Çoruhlu, 2000: 79, Resim 5 ve gövde yüzü C-S kõvrõmlõ dal ve yapraklarla sõnõrlõ şahide: 87, Resim Karşõlaştõrma için Çoruhlu, tarihsiz: 56, sol üst köşedeki foto. 44 Yüzeyi S kõvrõmlõ profillerle konturlu gövde karşõlaştõrmalarõ için bkz. Barõşta, tarihsiz : 175,180, Foto. 6, Barõşta, tarihsiz: 174, Foto 1; Keskin 2000: 367, Foto. 1, Niğbolu daki benzer şahide için Kiel, 1996:327, Foto Rusçuk taki mezartaşõ karşõlaştõrmasõ için Kiel, 1996:329, Resim Trieste deki, tepeliği kavuk şekline sahip mezartaşõ için Grassi, 1996:204, 205, Şekil 6-9, Mezartaşõ IV. 49 Benzer şahideler Ülker, 1988:37, Resim 9, Barõşta, tarihsiz: 178, Foto. 15, Karşõlaştõrma için Ülker, 1989: 31, Resim Ülker, 1988: 37-39, Foto. 12,13,16,17, Ülker, 1987: 33, Foto Çoruhlu-Çoruhlu, 2000: 87, 88, Resim Sadettin Nüzhet,1932:16,17, Resim XIX,XX. 56 İlhan, 1996: 197,198, Foto. XXVII, XXVIII. 229

16 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler lu iri bir rozetle taçlanmõştõr. Bu taşõn benzerleri İstanbul Eyüp Sultan daki Hazreti Halid Türbesi Haziresi nde 57, Eyüp Sultan Mehmet Vusuli Efendi Türbesi Haziresi nde 58 ve Eyüp mezarlõğõnda 59 görülmektedir. Alaca Camii Haziresi ndeki bir şahidede (Ş.1) silindirik gövdenin üst bölümü basõk kürevi formdadõr ve kitabe metni büyük bir yüzeyi kaplayacak şekilde yazõlmõştõr. Bu taşõn benzerlerini İstanbul Eyüp Sultan da 60, Eyüp Sultan Mehmet Vusuli Efendi Türbesi Haziresi nde 61, Eyüp Sultan Hazreti Halid Türbesi Haziresi nde 62, Fatih Camii Haziresi nde 63 ve Üsküdar da 64 görmekteyiz. Silindirik gövdeli şahidelerden bazõlarõnda, daha plastik tarzda işlenen C-S kõvrõmlõ dal ve yapraklar yazõ metni çepeçevre kuşatmõş 65 veya sadece üst bölüme 66 işlenmiştir. Sonuç Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki şahideli mezarlar, 16. Yüzyõldan itibaren 19. Yüzyõl sonlarõna kadar; lahit biçimindeki mezarlar ise 19. Yüzyõl ile 20. Yüzyõl başlarõ olmak üzere geniş bir zaman dilimine yayõlmaktadõr ve en erken tarihlisi bile, Alaca Camii inşasõndan ( ) yaklaşõk bir asõr sonrasõna aittir. Hazire bu kadar uzun bir dönemde kullanõldõğõna göre daha fazla olmasõ muhtemel mezar sayõsõ bugün çok azdõr. Mevcut mezarlar ise, Osmanlõ mezar ve mezartaşlarõnõn her bölgede rastlanan genel özelliklerini yansõtmakta ve bu yöreye özgü denilebilecek herhangi bir farklõlõk göstermemektedir. Kaynakça Açõkgözoğlu, A. S. (1997), Eyüp Sultan da Ketebeli Mezar Taşlarõ, 1. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler, (İstanbul): Açõkgözoğlu, A. C.(1998), İmzasõz Bir Sami Efendi Mezar Taşõ, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla II. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (8-10 Mayõs 1998), İstanbul: Anonim (1996), Éléments Pour Une Bibliographic Internationale Sur Les Cimetières Et Les Traditions Funéraires Dans Le Monde Turc Et Islamique, Türk ve İslâm Dünyasõnda Mezarlõklar ve Defin Gelenekleri Hakkõnda Uluslararasõ Bir Kaynakça Denemesi, Cimetières Et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamique, İslâm Dünyasõnda Mezarlõklar ve Defin Gelenekleri II, Ankara: Çetintaş, 2000: 375 ve Foto. 3, ortadaki şahide. 58 Biçici, 2000: 496, Resim 15, 16 ve.501, Resim 27, önden ikinci şahide. 59 Sadettin Nüzhet,1932:193, Resim34, ayakucu şahidesi. 60 Silindirik gövdeli benzer şahideler için bkz. Gülşen, tarihsiz: 208, Şakir Ağa kabri ve 210, Bestekar Zekai Dede nin kabri; Açõkgözoğlu, tarihsiz: , Foto. 1,3,5,9; Subaşõ, tarihsiz: Foto. 20,37,43; Açõkgözoğlu, 1998: Resim 1,7; Çetintaş, 2000: 375, Foto. 4; Berk, 2000: Resim 1,2; Pala, 2002: 187, Foto. 1; Eralp, 2002: 193, Resim 1, 2; Özsayõner, 2003: Resim 5, 11, 14, Biçici, 2000: 501, Resim Çetintaş, 2000: Foto Derman, 1975: 39, Resim Sadettin Nüzhet,1932: 13,14,17,Resim XI,XIII,XXI. 65 Silindirik gövdede kitabenin kõvrõmlõ dal ve yapraklarla kuşatõldõğõ mezartaşlarõ için Subaşõ, tarihsiz: 189, Resim Silindirik şahidelerde kitabe metni üstündeki kõvrõmlõ dal ve yapraklarla bezeme için Açõkgözoğlu, 1998: 327, Resim

17 Gül TUNÇEL Arseven, C.E. (1975), Sanat Ansiklopedisi, C. I, İstanbul. Ayverdi, E.H. (1981), Avrupa da Osmanlõ Mimârî Eserleri, Yugoslavya, III. Cilt, 3. Kitab, İstanbul. Barõşta, Ö. (1997), Eyüp Sultan dan Bazõ Çocuk Mezartaşlarõ, 1. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler, (İstanbul): Başkan, S. (1996), Karamanoğullarõ Dönemi Konya Mezartaşlarõ, Ankara. Berk, S.(2000), Eyüp Sultan Sõnõrlarõ İçerisinde Hattat Mustafa Rakõm a Ait Mezartaşõ Kitabeleri, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (28-30 Mayõs 1999), İstanbul: Biçici, K. (2000), Eyüp Sultan Mehmet Vusuli Efendi Türbesi Haziresi, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (28-30 Mayõs 1999), İstanbul: Bogoevié-Kumbaraci, L. (1998), Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje. Boyraz, Ş. (2003), Türkiye de Mezar Taşõ Sözleri, Ankara. Çal, H. (2000), İstanbul Eyüp teki Erkek Mezartaşlarõnda Başlõklar, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (28-30 Mayõs 1999), İstanbul: Çetintaş, V. (2000), İstanbul Eyüp Sultan Hazreti Halid Türbesi Haziresi nde Yer alan Mezar Taşlarõ Konulu Tezlerin Değerlendirilmesi, Tarihi Kültürü ve Sanatõyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (28-30 Mayõs 1999), İstanbul: Çoruhlu T.-Çoruhlu, Y. (2000), İstanbul da Bulunan Gemici / Denizci Mezartaşlarõna Dair Bir Değerlendirme, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla IV. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (5-7 Mayõs 2000), İstanbul: Çoruhlu, T. (1997), Eyüp Sultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Hançerli Lahitler ve Taş Sandukalar, 1. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler, (İstanbul): Derman, U. (1975), Mezar Kitabelerinde Yazõ Sanatõmõz, TÜRKİYE TURING VE OTOMOBİL KURUMU BELLETENİ, 49/328, İstanbul: Eralp, N. (2002), Dukakinzâde Ahmet Paşa Haziresi ve Dukakinzâdeler, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla V. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (11-13 Mayõs 2001), İstanbul: Eyice, S. (1963), İlk Osmanlõ Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ MECMUASI, C.XXIII, S.1-2, İstanbul: Grassi, V. (1996), Trieste deki Osmanlõ Mezarlõğõ, Cimetières Et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamique, İslâm Dünyasõnda Mezarlõklar ve Defin Gelenekleri II, Ankara: Gül, S. (1998), Feshane Fabrikasõ ve Halõlarõ, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla II. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (8-10 Mayõs 1998), İstanbul: Gülşen, S. (1997), Eyüp te Gömülü Sanatçõ Mezarlarõ, 1. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler, (İstanbul): Güven, E. (2002), Eyüp Sultan Türbesi Haziresi nin Önemine Dair Bir İnceleme, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla V. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (11-13 Mayõs 2001), İstanbul: Haseki, M. (1976), Plâstik Açõdan Türk Mezar Taşlarõ, İstanbul. 231

18 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler İbrahimgil, M. Z. (2001), Üsküp te Tabhaneli-Zaviyeli Camiler, Prof.Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanõ, Sanat Yazõlarõ, Kayseri: İlhan, M. (1996), Diyarbakõr, Türbe, Yatõr ve Mezartaşlarõ, Cimetières Et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamique, İslâm Dünyasõnda Mezarlõklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara: Karaçağ, D. (1994), Bursa daki Yüzyõl Mezartaşlarõ, Ankara. Karamağaralõ, B. (1972), Ahlat Mezartaşlarõ, Ankara. Kiel, M. (1996), Little-Known Ottoman Gravestones From Some Provincial Centres in the Balkans Eğriboz/Calkis, Niğbolu/Nikopol and Ruscuk/Russe, Cimetières Et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamique, İslâm Dünyasõnda Mezarlõklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara: Koçu, R.E. (1967), Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara. Laqueur, Hans-Peter (1997), Hüve l-baki, İstanbul da Osmanlõ Mezarlõklarõ ve Mezar Taşlarõ, İstanbul. Nikolovski, A. - Cornakov, D. - Balabanov, K. (1971), The Cultural Monuments of The Socialist Republic of Macedonia, Skopje. Ödekan, A. (1974), Türkiye de 50 Yõlda Yayõnlanmõş Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Mimarlõk Tarihi İle İlgili Yayõnlar Bibliyografyasõ, (1923/73), İstanbul. Özsayõner, Z.C. (2003), Eyüp Hazirelerinde İki Kadõn Hattat Habibe Hatun ve Habibe Hanõm, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla VII. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (9-11 Mayõs 2003), İstanbul: Pala, İ. (2002), Eyüp Sultan da Ebussuud Haziresi, Tarihi, Kültürü ve Sanatõyla V. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler (11-13 Mayõs 2001), İstanbul: Sadettin Nüzhet (1932), Mezar Kitabeleri, İstanbul da Medfun Meşahire Ait, İstanbul. Subaşõ, H. (1997), Eyüp Sultan ve Civarõndaki Mezartaşõ Kitabelerinin Hat San atõ ve Tarihi Açõsõndan Önemi, 1. Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebliğler, (İstanbul): Tunçel, G. (1989), Batõ Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaşlarõ, Ankara. Tunçel, G. (1996), Türklerde Mezar Geleneğine Kõsa Bir Bakõş, BİLGE (1996/8, Nevruz/Bahar), Ankara: Türkmenoğlu, H. (1989), Mezar-Mezarlõk ve Mezartaşlarõ Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, Ankara. Ülker, N. (1987), İzmir Yağhanelerdeki Mezar Kitabeleri, XIX.-XX. Yüzyõl, IV. Araştõrma Sonuçlarõ Toplantõsõ, (26-30 Mayõs 1986), Ankara: Ülker, N. (1988), İzmir-Hacõ Mahmud Camii Haziresi Mezar Kitabeleri, XVIII ve XIX. Yüzyõl, V. Araştõrma Sonuçlarõ Toplantõsõ I, (6-10 Nisan 1987), Ankara: Ülker, N. (1989), İzmir Ali Ağa Camii Haziresi Mezar Kitabeleri, (XVIII ve XX. Yüzyõl), VI Araştõrma Sonuçlarõ Toplantõsõ (23-27 Mayõs 1988), Ankara:

19 Gül TUNÇEL Resim 1: Alaca Camii Haziresi Genel Görünüşü Resim 2: Şahide 1 Resim 3: Şahide 2 Resim 4: Şahide 3 233

20 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Resim 5: Şahide 4 Resim 6: Şahide 5 Resim 7: Şahide 6 Resim 8: Şahide 7 Resim 9: Şahide 8 Resim 10: Şahide 9 234

21 Gül TUNÇEL Resim 11: Şahide 10 Resim 12: Şahide 11 Resim 13: Şahide 12 Resim 14: Şahide 13 Resim 15: Şahide 14 Resim 16: Şahide

22 Üsküp Alaca Camii Haziresi ndeki Şahideler Resim 17: Şahide 16 Resim 18: Şahide 17 Resim 19: Lahit Şeklinde Mezar 1 Resim 20: Lahit Şeklinde Mezar 2 236