Bir "scltanat n6ibi" olarak Ktisem, ve Abazs Mehmed Pcgc'nln isycnt

Transkript

1 '*-* 4

2 Bir "scltanat n6ibi" larak Ktisem, ve Abazs Mehmed Pcgc'nln isycnt. Osman'rn katliyle 2.keztahtagegen I. Mustafa, vezirdzam Kemankeg Ali Paga'run uiema ile anlagmasr snucu tahttan indirildi. Bu drinemde asker kullar lsun, devlet bagrndakiler lsun, hareketlerine megr0luk kazandrrmak igin daima ulema ile ittifak etmekte :1i. Ulema da, kendi ayrrcahk ve gegim kaynaklarlru arttrmak igin bundan yaradanmakta idiler. Birbirine rakip ulema, geyhrilshmhk igin kullara dayanr, nlan krglcrtrp rakibi azlettirirdi. Harem'de Kafeste saklanan $ehzade Murad, "ekber-i gehzadegiri'ldugundan tahta getirildi. Murad zaman L2 yagnda idi. Annesi Kasernlakabryla bilinen Mahpeyker Vaiide Sultan, Saray'da ve devlet iglerinde en mifuzlu makam sahibi larak devlet iglerinde dfrudan d$ruya sz sahibi ldu. IV. Murad 9 pl snra L632'de dirudan d$ruya devlet iglerinin bagrna geginceye kadar Ksem bir getit saltanat "niibi" gibi devleti idare etti. Bt yanmrzda ilkin, Ksem i n 1, dcineminde ilu adrna vezi rdzamlann'arz veya te l hisleri tizerinde kendi e1 yzzrsrylaverdi$i emirlere aitbazr belgeleri yaynlamaktzytz. Belgeler, Tpkar Sarayr Mrizesi Argivi'nde bulunmaktadr. Emirler, iizeri agrk brralalmg arzizerine Ksem'in el yansrylayazrlmrgtrr. Emider, Valide Sultan tarafindan "S a'ddetlti Arslanrm' diye andr$r gcuk padigah adrna verilmekte, valide sultan bir gegit ndib-i saltanat glbi hareket etmektedir. AsLnda, Osmanldar'da byle bir makam yktur. Qcuk sultan, daima gergek triteyi temsil etmektedir. Valide, ttim emirleri nun adrna vermektedir. Yezirdzamd$rudan'arzrstltanayzpar:"Sultanhazretlerinin hdkipiy-i geriflerine ma'rrrz lunan gudur ki". Vezir Kcisem'e "benim devletlii efendim'diye hrtap eder.'arz "Bdki ferman devletlii efendimizindir" frmriliiyle biter' Valide'nin padigah adtna emri genelde gyledir: "Ne'arz lundu, ma'lirmumuz ldu... emr-i gerif yazrldr." Kimi zamanyalide, d$rudan d$ruya emir gnderir (bkz. Belge I). 1 Dnemin Qaddag tarihgileri HasanbeyzadeAhmed, Vecihi ve Katib Qelebi'dir' Naima, bu kaynaklan aynen aktartr. Ddnem tarih9ilidi tlzerinde bkz. $. N. Aykut, Hasanbeyzede Tarihi,.lll, Ankata: TTK, 2004; R. Murphey, Oftman Histrians and Histrigraphy, istanbul: Eren, Vecihi'yi, Gciksel Baykan ile yaylna hazrrlamaktayrz. 2 Naima ll, 263: "tavaif-i 'askeri zabttan d ]r... her zaman fesad ve tugydn ve hukkam ve vtrlata tasallutlan 'ayan idi." Kiisem: Saltnst "ndibi" (1623'16321 I.Mustafa'mn tahttan indirilmesi igin gaidag tarihgilerinl gzlemleri, dcinemin genel kgullanm iyi yansrtrr. Sultan Mustafa dervig gibi bir meczib, aklen devlet iglerini gremeyecek halde, zellikle asker gruplarrru tritesi altrnda tutmaktan dciz,br yizden anargi grkaranlann hakkrndan gelemez.yezkler ve ulema ittifakryla Suitan Mustafa tahttan indirildi ve Ksem vesdyetinde Sultan Murad tahta grkarildr (7623). Kaprkulu her firsatta bagkaldrnp idarecilere hiikmederdi.2 Gergekte IV. Murad'rn Ksemin vesayetinde ilkzamanlarrnda kullar yenigeri ve sipahi askerinin "ger ve fitneleri" gittikge artmakta, rizellikle culfis bahgigi ve bagka yl1ar1a devlet hazinesini bgaltmakta idiler. Vakantivis, gcuk sultan Murad'rn tahta getirildiii dnemdeki anargiyi "her tarufta fitne ve fesid bag kaldrrdr" diye krsaca ifade etmigtir. I.Ahmed'in itimrinden 0617 ) lv. Muradin culirsuna (1623) kadat gegen 6 yl iginde devlet anargi iginde kalmrg, ii9 kez cijrlfis bahgigi verildiiinden ig ve drg hazinede para kalmamrg:.;..1623'te kullar, bu kez terakli (terfiler) ve bahsis almamayr kabul etmiglerdi. Fakat sdzlerinde durmadrlar, nlara para yetigtirmek igin saraydaki aitrn gtimtig kaplar darphanede akgaya gewildi. IV. Murad-Ksem iktidara geldiginde,veitdzam Kemankeg A1i Paga ilkin kendi yanhsr Esid Efendi'yi geyhiisilamhia getirdi. Kullara bahgiglerini verdi, keza Murad'rn tahta gelmesinde ynadrfir rl dlalnstyla bir diktatr gibi hareket etmeye bagladr, ral<pveirleri azl ve haps ettirdi. Kseniin idare bagrnda ldugu dneminde baghca btiyrik gaileler, Abbas'rn Bafdad'r zaptrve Abaza Mehmed Paga isyamdrr. Kemcnkeg Ali Pgc saddretinde siphi ayklanmst Pagalar,veirlik igin asker kullara gizlice.pan gnderip kendileri igin saraya baskr yaptrrrrlardr. Ilging bir rnek' Mrsrr pagahgrndan istanbul'a gelen Bsna devgirmelerinden Pir Mehmed Paga'drr. Kendisi II. Osman zamantnda Saray'da 9k niifuzlu bir makam lan bstancrbagrhfrnda idi, emri altrnda saray bahgelerinde binlerce bstancr hizmet grmekte idi. Oradan Mrsrr Beylerbeyi ldu. II. Osman katledilince nun yanhsr larak azllundu, Istanbul'a geldi, vezirdzamirk igin gizli temaslara bagiadr. Sipahilere NTV TARIH MART

3 Itlli rllt,rr ljlllt \'hn'r f'*r'tr'lt', litprulrvlt I'ut't fili tfrllrt\ i! t i ir,.\'rl*r*rl.r larr,'li ' SAT ii GOTfiYtT VAtiDT 5ULTAil SUItON ibrahim'in thtt bulundu[u ytllrd Bctrh bir rescmrn qizdi[i grviirde, trihte henliz hytt 0ln Mhpeyker Kiisem Vdlide Sultn diinemin kryjetleri ve hrem giirevlileriyle bdyle tesmedilmisti. nbin altrn gnderdi. Parayr tam alamayan sipahiier Yez\rdzam Kemankeg'e gidip agrkladrlar. Kemankeg, Saray'da K<isenie Pir Mehmed'in yununu bildirdi, "e$er Mehmed Paga idam lunmazsa sipahiler bir kargaga grkanr" diye Ksem i kaygya dtigiirdii. Pir Mehmed'in katli igin ferman elde etti. Kemankeg, "IV. Muradi ben tahta getirdim" diye bribiirlenryr, sipahilere dayanryr ve Kiiserrii rahatsn ediyrdu. Bagdad ve Iralirn $ah tarafindan i9ga1 edildi$ feldket haberi gejince, Kemankeg'in bertaraf edilmesi Ksem igin klaylagtr. Kemankeg "bu haberler yalandrr" diye Ksem i kandrnyrdu. Kcisem, Kemankeg yerine getirilen Qerkes Mehmed Pagayr Erzurum'da isyan halindeki Abaza Mehmed Puquyt rtadan kaldrrmakve Bagdadi geri almak ri:zere rduya serdar atadr. Abaz Mehmed Pg isycnt ( )': Yenigerilere kargt Ancdlu sekbanlcrr Il.Osmarirn katii rizerine Anadlu'da nun almayr ilan eden Abaza Mehmed Paga, kargr isydn bayragrnr kaldrrdr Celili cr.inri kullara (1623).Anad1u'da sayrlan yenigeri dtigmanr sekbanlan bagrna kaybrn- tplayrp Erzurum kalesine srfirndr. Iralirn dan snra Ksem igin yrhna kadar en biiytk srun, Abaza Mehmed Paga isyanrdrr. Abaza Mehmed! : i:. :*:-^] rinhi Celili Canbulad-flu'nun yanrnda yetigmig, sekbanlarla yenigerilere kargr savagmlg, snra devlet hizmetinde Htin seferinde II. Osmanrn Rumel,i Beylerbeyi larak savaga katrlmrgtr. II. Osmanrn katlinde Erzurum Beylerbeyiliiinde bulunuyrdu. Sultan Osmarirn Yenigeriler tarafindan katli iizerine yenigeriden nun cr.inti almak igin isyan etti. O srrada Sivas eyaleti de nun idaresinde gnderilmig bulunan yenigeri, tpcu, cebeci ve acemi$lani, kul-$lu kim ve.rsa aman vermeden katledildi, Anadlu'da CeliLiler dneminden beri yenigeri-sekban mtcadelesi yeni bir atamaya giriyrdu, yenigerilerin evleri b asrlrp mallar yaimalanmaya bagladr. S e kb an Iar, b agtbg levendler, rgadlar Sivasta Ek zuhim yaptrlar. istanbul'da, yenigerilerin rakibi kaprkulu sipahileri de, Sultan Osman'rn intikamrm ileri srirerek ayaklanmada idiler. Ancak Sivasta sekbanlar kethuda-yeri kumandasr altrnda idi. Anadludaher taraftan sekban tplanmaya bagla&. Yamna 40 bin sekban tpladr$r grenildi. Erzurum eyaletinde krucu nbetgi larakhizmette buiunan "nahvet sahibi" (gururlu) yenigerileri tptan idam etti. Haber, bulunan sipahilere dkunmadrlar. Abaza, Erzurum'dan bagka Sivas, Kayseri ve Ni$de yi idaresi altrna a1dr. Etrafa sekban bhiklerini gnderip vergi tplamaya bagladr. Gtiglti kimseler dahi, rrzrm ve mahnr zaman yenigerinin kntrhinde lan istanbul da yrldrnm krumak igin garesiz na kargr gelemiyrdu.a etkisi yaptr. Abaza'ntn Sivas'a gnderdi$i sekbanlar radaki yenigerileri rtadan kaldrrmaya galrgtrlar. Her tarafta yenigeri avr bagiadr. Sivas gehrinin Celili sekbanlara kargr krunmasr igin Abaza lvlehmed Paga Lrzerinde bkz. H. inalcrk. 'fulehmed Paga, Abaza", El' (Leiden)ve H i" Military and Fiscal Transfrmatin in the Ottman Empire", *''cum' vr ( 1 e8)' i':,2:r# :,::

4 i_._..- Abaza'ntn bu kerte giiglendi$i haberi istanbul'a gelin_ panik etkisi yaptr. Yayrlan haberler trim iilkede krku saldr. Ksemin emriyie, Marag Beylerbeyi lirlar,un yusuf ce tpiadrir 10 bin l<1iyle Abazinrn rizerine yiirtidri. Dgu Karahisar'da Murtaz^Paga serasker atanmlg, Paga Abazidan kaganlar gelip nun emri altrna girmeye baglamrgtr. Sarp bir yerdeki Karahisar giddetli garprgmalara sahne idu. Karahisar halkr, krkuianndan kaleden ini Abaziya katrldrlar. Mrxtaza Paga da gk beklemedi, da.\bazayanna gitti. Kaprkulu sipahileri kalede direnmeye devam ettiler. istanbul'a baijr Sivas pagasr Thyydr Mehmed Paga etrafinda tplanmaya bagladrlar. yenigeriye kargr Abaza, yannda tplanan sipahilerden sadrk kalacaklanna dair yemin almayr ihmal etmedi. Ksem, gcuk sultan adrna karar vermek, laftamistti <inlemler almak gerektigini anladr. Anadluda yul.,.yu- letlerdeki beylerbeylerine emirler gnderildi. Abaza da yenigeri kethridasrna mektup grinderdi. yenigeri ca$rnda dgrudan katl iginde suglu lanlann idamrm istedi ve sipahileri rakipleri yenigerilerden ay n maya galgtr. Kcisem pidigah seferabaza, yenigerinin sarayda Kafes de Qelebi ye (Fezkke) gre,.lbazayi$it bir savaggr lmakla beraber igleri tam anlamakta akl sahibi deeildi. yanrndaki bir geyhin kerimetlerine inanrrdr. Onda, Osmanrn intikamrnr alma drigiincesi, Anadlu Celdli ayaklanmalarrm yeniden gr.indeme getirmekte idi. Abaza,mektupta sipahi_ leri de suglapp nlarrn devlet gelirlerine, vakrflara elkyduklarrnr ileri srirtiyrdu. Yenigerinin, Sultan Mustafa'dan inhm (bahgig) almak igin Sultan Osmadr cildtirdiiklerini ileri srirmekte idi. "Sipahiden size yardrm lmaz, nlar sizi kandrrdr, siz 'katil-i sultan'ldunuz" diyrdu.,,yeni_ geri Oca$r'nda szti gegen kethridddrr, aramzda Sultan Osman'r katleden katilleri idam edin (adiarr veriyr)" diye 'yksa 70 bins yenigeriyi katledecegim,tehdidinde tutmak yerine Yenrnda katletti$ini lirtiya birkag bulunuyrdu. srumlu fu- ruyrdu. Kitib Abaza izertne sefer karan verilince, kkten rjnlemler ahndr. Bu sefere, ttim kaprkulu askeri rizerine genig yetkilerl e, vezirdzam Qerkes Mehmed :,s. O Paga serdar atandr. Anadlu beylerbeyileri serdarrn emri altrna verildi. Kaprkulu sipa- hilerini yatrgtrrmak igin cizye tahsili hizmeti tekrar kendilerine ba$rglandr (1624 Nisan). Ote yandan Abaza, Anadluda "Tiirk, Kiird ve Tiirk_ merl' halktan asker tpluyrdu: istanbuldan qelen a { rdulu kargriamak r-izere Sivastan ayrrldr. Anadlu'da gehirlerde, kaprkullarr ile sekbanlar birbirine kargr savag halinde idiler. Karamanda sekbanlar, levendler, Vali Sefer Pagayr katledip mallanm ya$maladrlar. Serdar Mehmed Paga rdu ile Knya vaslna llhpeyker Kdsem vardt, hbaza'yr iraare davet eni. Abaza rn.ydun kudu, Kayseri'ye ge1di. Orduda yenigeriler, teki askerden ve serdardan emin de$ildiler. Serdann kendilerini krrdrrma- Vdlide Sultanin biiyiik flu lv. Mur4 Bgdt sejerinden zjer elde ederek 5 Mekiupta 70 bin yenigeriden s6z edjlir. Ocaktakjler yeniqerilerjn Htin seterinde turak ve krucular dahil, ancak 25 binden ibaret ldugunu hattrlatttlar. Osmanlr tptumunda cemaatleri, esnafl d0rudan dgruya temsil gdrevi kethudaya aittir. ddnmiigii. NTV TARIH MART

5 tur. Bu arada Yenigeri a$asr Hrisrev A$aya pagahk verildi. iranhiar saldrnlarrnr Hisnrkefa (Hasankef)'e kadar ilerletmi9lerdi. Bu geliqmeler, Ksem in "nd.ipliii" srrasnda ( 'de) yagaruyrdu. Sefer, yenigerinin zaferiyle bitmig ve i! J * e i5yanin tiaraa$altl f*lunlli]i K,qLISi Abz Mehmed PS 1623'te yenigerilerle siirekli gtrscn sekbnln etrjrnd tplyrp isyn ettikten snr Erzurum Klesi'ne srernmrttr. ls. yiizyrld Erzurum tehrini giisteren grvlirde Mehmed istanbul'da Sarayda yenigeri afasr Htisrev her zamandan daha guglti bir durum kazanmrgtr. Ksem, yenigerilerle uyum iginde kalmak zrunda idi. Ksem-Yenigeri i9birligi bu tarihte yerlegmig gninmektedir.1624 yrhnda Abaza gailesinden snra Ksem, bagka taraflardayeni isyanlar ve Kazak saldrnlanyla u$ragmak zrunda kaidr. Devlet tritesi hayh zayrflamrg bulunuyrdu. IGrrm Hanhgr'nda Mehmed Girap$ahin Giray isyam (Kefe vasrnda Osmanh kuwetlerinin bzgunu), KazaHartn B$az'daYeniky'ii yakmalan (20 Temmuz 7624) bu srrada ldu. Kaza[ara kargr dnanma, ancak Kasrm 1625 tarihinde kesin bir galebe kazznacaktrr (Deniz seferi, 300 P;a'nrn sekbnlrl svundufu Erzurum Klesi g0riinmektedir. kadar Kazak gaykasrna kargr 43 Osmanh kadrgasr). Diu Anadlu'da ve Gijucistan'da devlet, $ah'rn saldrrrlarrnr kargilamak zntnda kaldr. Erzurum'da Abaza srunu gim- srndan krkuyrlardr, na kargr ayaklandrlar, aracrlar bangr dilik aziya kary harekete devam edildi. Kargi tarafta Abaza, Kayseri-Sivas blgesindeki Ynik Tiirkmen Agiretlerinden yardrm istedi (snralarr Sultan Murad nlardan iic alacaktrr). Kayseri vasrnda iki rdu sagladrlar. Ab kargrlagtr. Abaza rdusu baghca sekbanlar, ath levendler ve dgiretlerden luguyrdu. Yenigeri sultam ve devleti, Abaza ise halkr temsil ettiii iddiasinda idiler. Snradan Tlirkmen dgiretleri "bizim 1 likte bacrmrz ykdur, smun yedirdifi adamlanyla (sekbanlar) ig grsrin'deyip gekip gittiler. Abaza'nrn Sivas eyalet askeri de (timarhlar vs.) ihanet ettiler, savag meydamnda serdann rdusuna katrldrlar. Abaza kendi sekbanlanyla kaldr. Sekbanlar, Abazdntn savagta driqtrigunti sanarak kagmaya bagladrlar, durumu rimitsiz gre.n Abaza atrna adayrp kagtr. Ote yandan serdann rdusu sekbanlara kargr tplanyla ristrin geldi. Savagta Abaza rdusu tam bir bzguna u$radr. Abaza'mn ailesi, gadrrlan ve hazineleri Nigde kalesinde saklanryrdu, nlan Sivas'a kagrrmaya gahgtrysa da, takipte yatrgmrg grirdnr.iyrdu. Ama Bagdad'rn $ah Abbas eline drigtriiti (Ocak762a) haberi istanbulda yrldrnm etkisi yaptr. Serdr Hafu Ahmed Pgc'nrn Bagdd Seferi (1625 Ekim-1626 Temmuz) $ah'rn ele gegirdifi Bagdad'r yedi-sekiz bin iran askeri kruyrdu. Kugatma igin Osmanh rdusunda gerekli btiyik tplar yktu. Kugatma uzun srirdti. $ah Abbas, Bagdad sarunuculanna yardrm igin Diyala nehrine geldi Hafiz Ahmed Paga rdusuyla kargrladr (1626 Nisan), gidiyr (Mayrs{bmmuz) ve $ah Abbas ile gcinigmeler snug vermiyrdu. Aghk ve srcak ytizrinden rduda ayaklanmalar bagladr. Serdar, bansnug vermedi. Kugatma srinip kabul etti. Musul'a, radan Haleb'e gekildi. Bagdad'r krumaya gelen iran rdusuyla drt kez savag yaprlmrgtrr. Osmanh rdusunda asker arasrnda "serkeg zrbalar" askeri tahrik ediyr, yararlhk gstereniere gr ele gegirildi. Sefer, OsmanL merkez gtiglerinin, baghca timar ve zeimet verilmesi gerekirken, paganln bunlan kendi adamlarrna verdiiini ileri stiriiyriardr. Timar ve yenigerinin zaferryle snuglandr. Abaza ile igbirliii yapmr9 lan Sivas valisi Thlyir Mehmed Paga serdara geldi, afflundu. Abazakzgtp gu91ii Erzurum kalesine sr$rndr. zedmetler srunu bu dnemde asker arasrnda baghca srunlardan biri idi.6 Yezirizamtn seferde iken saraya gnderdi$i telhisler, kugkusuz, Ksem Sultarirn kntrhinden Serdar pniyup kaleyi kugattr..lbaza,kaleye adam kyup serdardan aman diledi. Kendisine yine Erzurum pagalgr verildi. Kaleye $ahin saldrn ihtimaline karqr nbetgi ye- nigeri (2000 kigi) knuldu. Serdar, krglamak tizere Tkat vasrna geldi; Abaza gdhbiveztrdzam Qerkes Mehmed nun cihimti iizerine (29 fuahk7624) Diyarbekir Beylerbeyi Hafiz Ahmed Paga vezirdzamhga gegiyrdu. $ah'rn lasr saldrnlanna kargr serdar Hafiz Ahmed Halepte idi. Orada yenigeriler yeniden ayaklamp yenigeri kdtibini katlettiler. Bagansrzl,rlda snuglanan Bagdad seferi dnrigrinde Hafiz Ahmed Paga gikdyetlerini Paga Paga gk yagamadr; getirildi. Ahmed Paga, $ah'rn tehditlerine kargr kymug- 6 Timar ve zeametierin Harem ve b0yuklerce yagmasr bu ddnemde bagjtca

6 pddigaha gu beyitle anlatmaya gahgtr. Bagansrzhk nedenleri larak Paga mn rtigveti, askerin serkegli$i, trite zay:irltpl gze g^rpan srunlardrr. takrm rslihata girigti. Kaprkullanmn zrbjr$na kargr bu iinlemler, kugkusuz Kcisem S ultan'rn nayryla yaprhyrdu. Yenigeri zrbajan idamla rtadan kaldrrrldrir gibi, birgk nemli gelir kaynaklarrmn tekelini eline gegirmig lan kaprkulu sipahileri de yla getirilmeye gahgrldr. Sipahiler, eskiden beribazr mukataalan, vahf tevliyetleri gelirlerini tplama yetkisini milldzim adtyla ellerine gegirmig lup, devlet dnemli gelir kaynaklannr kntrl edemez duruma drigmrig idi. Devlet hazinesi "kiilli nksan"la kargrlagmrg bulunuyrdu; evkaf tevliyederini eie Cenkte hempimrz lup bag verir bag alma$a Arsa-i'dlemde bir merd-i hrinerver yk mudur? Sultan Murad gu cevabr yazml9 Hdftz-t Bagdad'a imddd itmege er yk mudur? Bizden istimdid idersin sende asker yk mudur? Rrigvet ile ctind-i islimr perigan eyledin igidilmez mi sanursun bu haberler yk mudur? Yenigeri zrblarr gegiren sipahiler vakrf gelirlerini i9 ettiklerinden cami ve mescidler gelirlerini aiamryrdu. Ewelce vakrf gelirleri- Abaza Mehmed yenilince Erzurum'da bir yenigeri garnizlllu yerlegtirilmig bulunuyrdu (1626 yazt). istanbul'a dnen yenigeriler arasrnda tahrikgi zrbalar yann nin tahsili, mriltezimlere rig yillgrna iltizama verilmekte, nlar da taksitleri hazineye demekte idiler. Ozede, vakrf ve devlet gelirlerinin sipahilerce ya$masrna sn vermek yine kargaga grkarmaya galrylar. Yenigeri a$asr Hafiz Ahmed'le Bagdad kugatmasrna gittiginde, istanbul muhafazasnda yerine brrakrlan caktan sekban-bagr San Meh- yagamsal med bu fesatgrlann bagr idi; San Mehmed, padigah (tabii K6sem in) nayryla idam iundu, i g-birlikgi zrbalar btrer birer rtadan kaldrnldr. Bundan snra bir stire, "ehl-i fesad namlna dgikirede kimesne igidilmez 1du."7 BcAdcd Seferi kbinde (1526 Temmuz) bir srundu. Bagdad seferinden snra bu knuda da esash cinlemler ahndr. "Der-i devletteri'(yani Ksem'den) vezirdzam Hafiz Ahmed Pagiya gnderilen emirle, sipahilere millhzimlik yasagr getiriliyrdu. Fakat, snradan ayaklanan sipahilere yeniden milldzimlik verilmigtir (Temm:uz1628). L627'de bagka bir refrm gudur: Seferde cilmtig lan sipahi, yenigeri ve bagka dirlik (maag) alanlar yerine tayin yaprlmamasr emrlundu. Kaprkullan, bu gibi tayinleri nigvetle istediklerine satryrlardr. Yenigeri aiahsr, refrm iinlemleri Kendisini pndigah neslinden ilan eden Cennet-Kanglu, Kaz-D a$t Etrak yrtiklerini bagrna tplayp reiyap kruma iddiasry'a kapr-kulu zamar.a kadarki kurala kargr iarak, saraydan galuqbagr AJi Agaya verildi. Bu daha yakrndan kntrlti sipahilerine kargr harekete gegmigti. ilging lan nkta, Cennet-$1u'nun bu taraflarda sipahilerin, harac igin bir niem sayrlabilir. Ali Aia ltince, yerlegmig adete aykrrr larak (hildf-i j, defterlerini ahp gelir tplamalanna kargr H rristiyan r edyayt kruma iddiasryla tu rtaya grkmrg lmasrdrr.! qt Cennet-ilu'na kargr gcinderilen kuwetler araslnda kaprkulu sipahi bliikleri vardr. Cennet-glu, Man isa q Erzurum'dki isyn bsttnldlktn snr iyice giiglenen yenigeriler scdece Andlud de[il btkent lstnbul'd d zrbahk yapmy bglmrelrdr. (Aralk 7624); aya4anma bastrrrldr. Istanbul'da ise vergi iltizamrnda titiz dawanan defterdar vezir Abdilkerim Pagaya kargr sipahiler ayakvasrndaki savagta yakalandr landilar. Krisem, defterdan feda etmek zrunda kaldr. L626 yannda Bagdad kugatmasr akabinde Saray bir 7 Fezleke'den naklen, Naima 11, Naima. ll giri- gim, Ocak rizerinde sarayln kanun), bliik agasr Halil Aia, yenigeri tr. O a$asr atanmrg- zamana kadar a$ahk, sar ay a$zlar ndan v ey a k ap r b as il ara v erilir m ira Ie m di. II. Osman katli layrndan beri, eski kanunlar de$igiyr, bu gibi cinemli mevkiler, riigvet ve kayrrma ile veriliyrdu.s 1628'de Abazinnyeniden isyam ve Erzurum'da yenigerileri lahgtan gegirdi$i srrada pddigah (herhalde Ksem) cakta en gze garpan bazr ktriltikieri rtadan kaldrrma cesaretini gsterdi: Yenigerilerin kadrsunu belirleyen kntrl yaprldr; len yenigeriler yerine reayadan ve gehirde iggi srmfindan birgk kimse bu deftere esdmi defterinde yazrhyr ve maaglarr ya$ma ediliyrdu. Sultan Murad (herhalde Ksem) kendi bilgisi lmadan "deftere NTV TARIH MART I

7 Yemen isycnr ve Kiisem, sultanrn sa$h$r iizerine... "Pa5a hazretle r ine sela mhr, dualar alunduktn sanra, nedir hdliniz ve"... {bir kelimede) eyuler, hgarxz, hemdn stirftaf 'rifryette alasn. Efer ahrtllferden su'61 lunursc bi-iiamdilldhj t'dld ;irndilri halde cdntmtz tende lub gice ve gnndilz rimrnet-i Muft ammed'rn ds0de mektuplr geldigini, Mekke ve yemen hakkrnd hberlerin kaygry neden ldu!unu sdyleyerek ykrndn ilgilenmesini tvslye eder.i Arslantm dedigi!lu Sultn Murd ile Yemen lylrrnr sylegti!ini, kendisinin "kh perign" ldu!unu yzr. "Yemen dhi hlds l,,dedi!ine Kdsem Sultnln Elunun slh$rnr ve yemen isynryl ilgili geligmeleri srdu[u mektup..> g. =g a a s lmsrnc igtig1ldeytiz ve ba,dehu i,id.m lunur Jri: Are ftdl ise M*r'dan mejetriblcr getdi; zehir size dahi gelib ahv&.ti bildirmiglerdir. Imdi ma'&im unuzdur, lvtf e kke kapularidrr. femen cdn jb jn jn P), rcbud takayyiid l&nrndr; her ne veclrjle ma kril ise takayyild tderiz. Arslnrm ile d.ahi sciyleginz; iele t'akir btt bdbda'akh peri;andr, bu halleriyle bulaki (laki) yemen dahi halds la ve ztt (Allah?) biliir qimdiye {dek) zahmetiniz gkd.ur, Ummet"j Muhcm med'jn htzmeti rahmett ir, tevzt'ile nicesiz, dahi gkmudur. LutJ-i hakta bu,hremefi edd idrib femen cftvdlini sylegesiz. Arslnrm sabah gider, akqama geliir, ben da,hr gtmem, svukdan perhiz ttmez, mizdcr gird bzilur, hele $u/ lmaya beni heltlk ideyr; AIIAI erndnefi buldukqe kerrduye nasihat id.esiz, canuz eger gider, neyleyrim sdz tutmazt hsteukden kalkmrydry svukda gezer, bunlar bende'aktt kamadtlar; hemdn yilcudln ss isun; Hele Yemen'e bir himmetcik grun. All6h ahv&iimize mu'in ia;arslnrm, andlm, ben Pagd ile sdylegirirn didi, iki gz, biltirsiz, ftemdn sagllkdc lsun.,, YORUM I. Ksem, vezirdzm yzdt!r bu yzrd s!h$rnr srr, ykrnhk gsterir, kendisinin iyi ldu!unu ve hlkrn igleriyle gece gundiiz u!rgtr!rnr belirtir. II. Mrsrr'dn kendisine ve vezire gre, rdki isynr dirgiinmektedir. Vezirdzmrn Yemen hkkrnd hizmetlerini rqhmetle nr, yemen lyrnrn Divdn'd knugulmsrnr ister. III. Ksem, Qlu Murd'rn s!uklrd s!h!rn dikkt etmedigini, sbh gider, kgm gelir, s!ukdn hst lur, bu yiizden kendisinin nne lrk "heldk" ldu!unu syler,!lunun s!hgr bghc diigiincesidir, Vezirinden n nsihtt bulunmsrnr ister; kh fikri!ludur,!lu Murad ygt devlet igleriyle de ilgilidir, yemen lylan hkkrnd bilgi almk iqin "ben pg ile sylepirim" demig; Ksem "iki gz (i.im) bihirsiiz, hemdn s!likd lsun" der. Bu'rzdq Yemen krggsr istnbul,d bghc kygr knusu lrk nrlmrgtrr (2s Ekim Eyliil 1624) yrhnd Yemen'de Zeydilerden Arplr, peygmber syundn geldi!ini iddi eden imm Mehmed'i bglrrn geqirip isyn byr!rnr kldrrmrglrdr.2 Mehmed e mir tilmti' mtnin iinvnrnr tkrnrp egemenlik iddisrnd idi. Yemen p$slnln tedbirsizli!i ve Mrsir Vlisi Bqyrm pg'nrn htln ytziinden imm, Yemen'in nemli bir krsmrnr ele geqirmig, drn pr bstrrmrg bulunuyrdu. Shrdki Arplr bugday, piring d!rtrk kendi tqrf rn dndriri.ip, ytizbini qn kuwetleriyle yemen Vlisi Hydr Pq$'yl kugtml$tt. Klede Ehk geken Pg istnbul'dan yrdrm istemekte idi. yemen,e Gtircij Ahmed Pq$'yl gnderdiler. Mekke,ye vrn Ahmed Pg'yr Mekke gerifi ziyrette zehirlemigti. yemen,e ycrdrm gnderilmesi dcil bir hl lmlgtt. Ksem Sultn, Mrsrr,dn gelen mektuplrd bu dcil durum isret eder. Bunun tizerine Knsu Bek, yemen beylerbeyi qtndr. ileride, sipdhi ve sildhdr b6luklerine ktllckln vdiyle istnbul'un "erzil ve ecldfrndn" nbin kigilik bir kuwet meydan getirildi. O tcrfrn kgullrrnr bilen idris A! kumndstnd sker gnderildi. istnbul'un gtivenligi iqin de bu fydh grultiyrdu. Gemilere bindirilip Mrslr'c A6nderildi (Ksem,in yczrsrnd Mrsrr, yemen'in kprsr syrlmrgtrr). Yemen'de Mh,y Erkn bu kuwet ilerleyip ku$tm ltrndki Sn':'y vrmdr. yemen beylerbeyi tnqn Knsu Pg, Mekke gerifini zl etti!inden, b!durup yerine gerif Mes'ud'u getirdi. Ksem'in yzrsrnd "Mekke kprlrrdrr Yemen c0nibinin,, if desi Mekke'deki lylrl ili;kili lqbilir. Olaylrl K6sem'in ifdesi krgrlgtrrrldtgrndg bu belgenin 1038 hicri yrhnrn snlrrnd, 1629 Agusts yrnd yzrldr!r anlgrlrr. IV. Murd tarihte 18 ygrnd idi. Bundn ue yrl snr 1632'de tum sltnt iktidarrnr icr etmeye baglycktrr. 1G32,den 1640'dq lumtine kdr geqen zmndq d Ksem'in devlet iglerine mtidhqle etti$i biliniyr. 1 Yemen isyanr hakkrnda NaimA, 1, Naima. ll,

8 higkimsenin kaydr yaprlmaya, yksa bagrm keserirn'diye yeni atanan yenigeri kitibi Mehmed Efendi'ye kesin emir vermig;yeni kitip rduya katjrp \leri dikkatle yiiriitmtigtri. O zaman "sahte esdmilerin giu karaya gairnmrg"trr. 1,628'de Abaza isyamm bastrran kudretli veirdzamh:d;srev Paga da, istanbul'a dndrigtinde bir talam rsiihata girigti. Bu arada, Abaziya kargr yararhk gsteren sipahilere yine "mdlizemet hizmetleri" verildiyse de, "selitin evkafina dahl lunmaya" diye pddigah tarafindan "hatt-r gerif (padigahn elyanstyla emri) gnderildi. Bu gergek bir refrmdu. Selafin Evkaf, zenginvaalqflal:- ait dtikkan, han gibi gelir getiren yerlerden, kiralann tplanmasr, valaflarrn harcamalardan snra kalan paranrn (ziydde-i vartfl tgle{lmesi gibi mali i91er, vakf mritevellisinin yetkisi 11i1-;-'ryffigilru= Hf= gelirlerine el kluyrlardr. F Mehmed'in Abszc yeniden ayaklanmasl Hafiz Ahmed Paga'mn Bagdad seferi srrasrnda Erzurum'da Abaza Mehmed'in elleri serbest kalmrg, Abaza,bunubilmez grtiniip serdann Erzurum'a gnderdifi sekizyuz yenigeriyi bir gece baslamnda aimriyle krhgtan geqirdi. Serdar Halil Paga'mn Erzurunia gnderdi$i Diglenk Hriseyin Paga rdusuna da gece baskrm yaptr. etrafta kntrliinii yeniden kurma firsatr rtaya grkmrg, yenigerileri katle ve bagrbg Anadlu sekban $. $, ;,mfli**u*:ll,ll,t:nr'"**"#il:i$uk';"*;.ffi:;t:i:lj:ffiii;:"' =q9 btyiik bir gegirdi. Etraf kasaba ve k<iylerde bulunan yenigerileri suz Ksem'in bilgisi dahilinde, tfu #lhfur"hil#:r*ffi'n:tr m ;:f##f#t:iuru:uilt:*'hh" lgkgullarrnabakrlmaksrzrn,yeniveirdzzmtim kaprkulu, yenigeri ve sipahiler ve Anadlu Rumeli timarh kuwetleriyle hareket etti., * 4 :*?.u ' *\ lhrr 'n" afa,{ilslka lfanlllafa lesllm OIOU. Der0af -r1a[l ra9a I araahsrkalranhlarateslimldu.serdarhalilpagaiikin Abaziyt rtadan kaldrrmaya karar verdi, Erzurum'u gelip kugattr (Eylnl1627). Kasrmda krg siuklarr Serdaryantna,yigitli1detantnaneskiffibag1adr.Kar'9adrrlarrvemetris1erikap1adr.Yetmi9 yenigeria[asrhtisrev,vezirlikunva_'ffi.'..'ffi.grinlnkbkkugatmadansnrardu'y1dagrg1a nry'ayardrmcrveri1di.ffitffibgu9upperi9anbirha1detkat,ageki1di(20 AraJlk 7627). Yezirdzam ve yenigeri, Abaza isycnbsttrtltyrffi*ffikrkusui9indeidi.bek1enmedikbirgeli9- Abaza'nrnrtadanka1drrrlmasl,eniffideffilffimeserdarpagayrkurtardr.Abazanrnileri nemlimeseleidi.set.eri9inbri$ki'tr'?ffigelenbazragaiarlge1ipitaatettiler.feldket hazrrlklar yaprldr. Vezirlik payesi verilen eski Anadlu Bevlerbevi i i { f; t $ ffiw ffi ffi$%ff haberleri istanbul'a erigtiginde, Ayin ve ulemadan brinik bir metveret meclisi tplandr. Di9lenkHiiseyin'e,Haleb'ekadar\\@ze[ik1e,9eyhiilsildm\'ahyaEt.endi.nindeste_ riim Anadlu sancaklannda asker \ liyle veztrazamhk ve serdarlk Htisrev Paga'ya \ ffiffffi[ '\W verildi. tplama ve Haleb'te bulunan serdara & \ 'L \'eni serdar Hiisrev Paga ertesi ytl(i628 Bu srrada erigme emri gnderildi. ffi" ffi Haziran bagr)tkat'a vardr. Hiisre'"', zuliim iranlrlann srnrrda Ahsrka kalesini ffi "ffi ffi* yaptrklarrndan haber aldrgr idarecileri merkugattrklan haberi geldi. Vezirdzam f.,.&/i;$, ffi* hametsizce idam ettiriy'r, disiplini krul'rhaiil Paga,Abazaya Ahsrka'ya # '-- fffi ' ': ffi tj: -ff du. Kaleyi dgecek btiyuk tplar denizden yardrma gitmesini, bu taktirde O arada kenbildirdi. atfedilecegini kpf Kiisem suttn,rn tv. Murddgn s0nr0 tht qrkn ikinci gtu, " ffiffif 1 disinin idamr emri Abaza eline gegti. X _ "q::.q yrllrc kjes hyatrygcyn Sultn ibrchim lmugtu. NTV TARIH MART a

9 J Kiisem Sultan'dcn kcymkam pagay i'l6m "Kevmdkar* Pa a'ya seldmdcn snrc t lam lun,:: kt, maktu! yenieeri $csr.nin q ijtlifii'akcrau bcg behcest evi yk mudu.r; arayh su'al etiliniz mi2 Rtz;<;tdi'u.i{tlirt; -..r., --91 ha" va{ tmlt; hir ".' hnqrn hpr np vnr ;<p f ptnhhtrc "v"_ idiih bize i'tam edes)z; tste CeJrer gnderdlk, deft e r miicebince mrikemmel tahsil jldirub gd ntier esiz,,hesdb rizere ktrk kise i/e dkscn beg gurug tahsil lunacekd*, mukcyyed alup ihmal plmrvp<iz " YORUM Belgeyi tqrihlemek igin Yeniqeri A!asr'nrn ktli lyrndn hqreket etmeli bhnnd yeniqeri zrbln pddighrn ykrn dmr Yeniqeri A!sr Hsn Hlife'yi Atmeydnr'nd krhg drbeleriyle ktl {<\,1 u ) g ;e2.- y1,1, q\,8, * +,L{,q,*3, *,, ; fi, *;&1. ;rr I 4.-.r;l r ;:" J' a--si z: }*l*, il t*;a 1,1 -/J t.' if l.t'j"lr, S f tjr$* &*,?, Kdsem Sultn'rn Tpl Recep Pgc'y mektubu. ettiler (12 Mrt 1632). 18 Myrs 1632'de vezirdzmh! getirilen Tbanr Yssr Mehmed Pg'dn nce Tpl Receb Pg bu mevkide idi, idmr 18 Myrs 1632'dedir. Ksem'in hitb etti!i paq, Tpl Receb Pg imhdrr.1 1L H. Danismend, izahh Osmanh Tarihi Krnljisi, lll, 546 Samsuria, radan yirmiger camus tarafindan gekilen arabalarla Erzurum'a gnderildi. Enerjik bir kumandan lan Hrisrev Paga idaresinde bu kez iyi hazrrhk yaprlmrgtr. Aynca Hrisrev Pagaya tilihi de yardrm etti, birgklan Abaz*yr brrakrp Htisrev Pagaya katrldrlar; Paga hepsini iyi kargriadr. Abaza durumun ciddili$ini gcirdri, sn gare larak iran gahma yakrn adamr kethiidasrm gcinderip imdat istedi. $ah, birkag bin kigi gcinderdi. Htisrev Paga, Abaziyrhabersiz bastrrmak igin krigiik bir kuwetle sriratle Erzurum trzerine hareket etti. Abazdyt hazrdrfirnr tamamlayamadan Erzurum kalesinde kugattr. Ordunun kalan krsmr, tplar ve cephaneyi erigtirdi.tp ategi ve lagrmlar kugatmanrn fazla sirmeyece$ini gcisterdi. Hiisrev'in Abaza askerine vaadleri etkisini gcisterdi, gdcrp serdarrn y^nrna geldiler. Abaza rimitsizlihe aman diledi, teslim 1du. Anlagma yaprldr. Serdar kaleyi teslim ahp bir iran saldrnsr lasrhgrna kargr tpiar ve 3000 yenigeriyle takviye etti (18 Eyliil 1628). Hrisrev Paga yanrnda Abaza Mehmed ile Istanbul'a vardr$rnda "azim alaylar" ile kargrlan&. Pddigahrn huzuruna grktr$rnda "iki tplu mtcevher srgug"ve murassa'bir khgla kutlan&. Biitiin bu la$anristii laylar gegerken, geng padigah IV. Murad ( zamanlt yagnda) Valide Sultan Kcjseniin vesdyeti aitrnda bulunuyrdu. Tpkapr Sarap argivindeki uein arzlan bunu gcistermektedir. Af dileyip Htisrev'le Istanbul'a gelen AbazaMehmed'e Avusturya slnmnda Bsna valiligi verildi; Anadlu'dan uzaklagtrnl&. Istanbul'da Abaza adamlarryla, Htisrev Paga adamlan arasrnda Atmeydanr'nd a yap{an cirid kargrlagm alarrna Sultan Murad gelip lunu selretti. Abazag6.1$iYezirdzam Hiisrev, gimdi tam bir trite ile en dcil bir srra rsldhatr gergeklegtirmek igin harekete gegti. Hergeyden cince isyan yenigeriler srunu vardr. Abazi nn bertaraf edilmesi snrasrnda Kcisem Suitan, yenigeri diktasrna sn vermek igindevezirdzamla birlikte hareket ediyrdu. Qaidag kaynaklarda laylar daima pddigah IV. Murad adrna yapilryr gcisterilir; grinkii Osmanl,r geleneiinde niy db e t kurtmu yktur; bu yaztda yaynladtgrmrz belgelerde gnildrigri gibi, Kcisem datmaarslanrm diye andgr $lu Murad adrna emirler vermektedir Kcisem in yay izerinde,kaynaklarda verilen 1589 dgum tarihi kesin deiiidir. Ol,i-ri 3 Eyhil 1651 ldugre, laylar srrasrnda lgun bir yagta lmdr. Arzlar!'una [zerinde kendi elyazrsryla verdi$i emirlerde (bkz. Belge 1-2-3) Osmanhcayr iyi cisrenmig ldugu anlagrlyr; fakat Harem telaffizu igikdrdrr (e lbette kelimesini helbette diye yazar). Kcisem, I. Ahmedin h a s e ki s i, yani yatagm paylagan cdriyesi, lup IV. Murad ve i. ibrahirn\n annesi vdlide sultan'dr.ljnvam kudret ve ntifuzunu yansrbr: "Sahibii'lmakdm timmri'l-mriminin (Mrishimanlarrn anasr) Valide Sultan Hazretleri". IV. Mehmed'in saltanatrnda nun annesi Ti.rrhan valide sultan unvanr ahnca (1648), K<isem BilyilkValide Sultan unvamyla amlagelmigtir. Kcisemin I. Ahmedden drt glu lmugtur: Murad (1611), Siileyman (1,672),Kasrm (1613),'e ibtahim (1615). Bu gehzddeierden Murad (1623) ve ibrahim (1640) tahta grkmrglardrr.i. Ahmed'in Hadice Mahir0ze'den $lu Osman (dgumu 1603) drineminde sultandrr. IV. Murad'rn himiinden snra Osmanh sultanlan Kcjserriin $lu ibrahim sy.rndan gelmiglerdir. lizlarrndan Ayge S'iltanveitrdzam Nasuh Pagiyla; Fatma Sultan Yemiggi Hasan Paga ile evlendirilmigtir. WI

10 -. s F# i 't g.= 6 m Ksem'in dsrudan diruya ilu adrna devlet igleri iizerinde karar verme yetkisi, IV. Murad'rn tahta getirildigi 10 tryliil 1623 tarlhinden bagiayrp, 8 $ubat 1640 tarihine kadar siirecektir. Oilu Murad adrna devlet iglerini pnittrigr.i dnemi bir gegit saltanat niydbeti larak alglanmaktadrr.e Ksem'in bu dnemde, $1u Sultan Murad'rn yagamml yakrnda kntrl altrnda tuttuiunulo yayrnladrirmrz belgeler yinelemektedir. Osmanllar igin tali'eseri, iranhlarrn gelmig geqmig en biiyiik htikrimdan $ah Abbas bu srrada vefat etti (7628). Hiisrev P$c, BcAdcd seferinde Hrisrev Paga bu seferde askeri yldrran acrmasrz bir disiplin uygula&; meseli yenigerilerden silih ve techizattan srumlu cebeci-bagrnrn bynunu r,urdurmakta tereddtit etmedi. Mihriban kalesi kugatmasr ve iranl ZeynelHan rdusunun bzgana uirafllmasr arkasrndan, Htsrev Luristan'da Qamhalda iranh rdusunu bzdu, $ehrizr rizerinden gelip Bagdad'r kugatma altrna aldr (1630). Kugatmada Hrisrev, yenigeri gadrrlannrn metrislerin yakrmna getirilmesini emretti, tp menziline girdi$i igin gkzayat verildi. Serdarrn bu nlemi yenigeri tarafindan elegtiri knusu ldu.tplann agtl# gediklere dlru genel saldrrrda (3 Rebi II,7040/9 tryltil 1630) yenigeri, sipahi ve Mulkin Kadn Sultanlan, (s. 225): "K6sem Naibli0ini Sultan lvlurad'rn 1632'de mutlak egemenlik alrgtna de0in" krumug lduguna igaret eder. Osmanlrlarda saltanat naibildiyktur. Yaytnladt!tmtz belgelerde arzlar daima Qcuk padigaha yaprlmrg ve emirler nun adlna verilmistir. Bunu bir niyabet saymak milmkundur. 10 Belgelerden l-lll'e bakrn z. 11 Fezleke: Naima, lll,79 9 Saka0lu, Bu kumandanlardan gk zayat verildi, megverette kugatmaya sn verilmesine karar verildi (1a Eyliil 1630). Dcinrigte iran saldrnsrna kargr Musui yeni duvarlarla berkitildi. Hrisrev'in plam Diyarbekir'de turup tekrar Bagdad iizerine gitmekti. Hiisrev, lirrm hamndan asker istedi Samsun iizerinden gelen 20 bin Tatar askeri Hiisrev'in rdusuna Diyarbekirde katrldr. Kdtib Qelebi Fezleke adh tarihinde, Hiisrev Paga'yr srumlu tutar. Paga'nrn deneyimsizliiini, bg iglerle uiragarak vakit kay- bettiiini, birgk paganrn ltmiine neden lduiunu, gerek- siz kan dktrigr.imi belirtir. Htisrev daha snra Mardiri.e gekildi (10 Mart 1631). Askerin hgnutsuzlugunu hesaba katan saray (Ksem), Htisrev'in plamnr benimsemedi ve kendisini azlileveitazamhia tekrar Hafiz Ahmed Pagayt getirdi. Htisrev'in Bagdad dniinden snugsuz dntigf akabinde iran kuwetleri kargr saldrnya gegip $ehrizr ve Dertenki aldrlar..lbazinntesliminden (1628) beri devletin en <inemli igi iranllann Bagdad-Irakta $iilere dayanarak egemen- liklerini griglendirmeleri ve Dgu-Anadlu'1u tehdit etmeleridir. Kugkusuz, Kcisem Sultan bu ddnemde, kendisine sunulan arz ve telhisler ile sn karar mevkiinde bulunuyrdu. Hrisrev'in diktatrce nlemlerinden rahatsrzdt. Divinda IY.vezir Hafrz Ahmed Prquyu gtiveni vardi. Hafrz Ahmed Paga'mn akrl sahibi, deneyimli, dindar, tarih ve siyiset bilgisine sahip bir vezir gtihreti vardr.11 Saray halkryla yakrnhk kurmug, pddigah hzr Ayge Sultarila evlenmig bulunuyrdu. Yine Ksem in deste$iy'e, pddigahrn musahibi, yaln adamr Hasan Halife, /enigeri aiahgrna getirildi. Bu defigiklikler, K6seniin piksek iktidan elinde tuttugunu gcistermektedir. NTV TARIH MART

11 Vezird zsml, tz dastnda padigchrn Yantnda bulunm iste$i qif'tffi ; * * "Saidetft Ye devlefll-i Sultsrtlm hazr etlerinin h7kip*y'i 6erift erine m'riz'i bendeqi budu: ki: Yann inrstl&hu ra'i,i& delrief iu et'endim pddig#h i ' lempen&h hazret!*ri av ve g ik6r a niyy et b *yur masla, kcdimden lugeldi$r 'i"tzere etr&.t'u lrnbih lufiup l&an:, attlx$u'iz ere gritlmut ltir ve devlerlti pddigaft tma feuris efrnjgimdjr, 'izzetli: efendim dchibile gid*b rclcrds ian bnf gelerin b irinde aturul$rss t mtin*s ib dir ; p {Ldiq ahtmn baylerc i'idm h:nmuqduu benirn devleff u ef *ndim, ihs&n buyurttp ma'an t*srif buyrula lngcll*hu ta'd16 hazz idersiz. BdkiJermdn deviefiu et'end.imintlir." Kd stm' ift v ezit ttzama sullen adlna cmr: "inlatilh,u ft'al& Yar.:n s ddetl* Arsfcnrnr hsrekef etmek' tiz*r* iur ve biz dahi b*t*ber alur*2, qyle nl*'l*m lun" frerkenar '?enjm devlerili ejendiln, kcnfn defiildir; yagis*, 'ttrzrla. bil* slffiantz ricfi iderdim; b*n kuiun hdlis ve muftlis kulunum, isfernefi ki bir un b irb irinizd e n ey illasrz. Ihs dn buyurub mc'sn hareket buyrula, elft cmdrjslidft i t a' &ift.ha"ralar guzeld'ir," YORUM Bu belge pddigdhrn v gtkm iste!ine dirdir. OsmGnil pddigdhln rt-asy gelenelini devm ettirmigler, stk stk cv qrkmrqlrdtr' Av, pddigdh vey gehzdde iqin qegitli y0nlerden $retici tlimdir: Ilkin t binip sildh kuilnm, emrindeki klbahk miyetini emirle rgiitleme, belli durumlrd belli tktik kullqnm gibi. iv. Murd, kynklrd s!ltkit, gilgli.i, iri yprh, kgu, giireggi bir pddigdh lrak nltrltr. Srk stk v qrkrdt. Vezirdzmtn K6sem'e "benim devletlii efendim" hitdbr ilginetir. Ksem devlet, egemenlik shibi sytlmktdrr' Vezir, v Ksem'in kctllmslnl tvsiye ile bundn zevk lmstnt umut etmekte Bu belgede nemli nkt gudur: Kdsem Arz Odst'nd $lu pddighi berber lmk, vezirlerin ve teki devlet K6sem Sultn'ln veziridzm hitben yczdllt ve tz dstnd [lu lv. Murd ile birlikte lmk istedi[ini siiyledi[i mektup. grevlilerinin lzlqrtnt dinlemek iste!indedir. Ksem'in,!lu qcuk pddighr Yntndn yrlmmqy 6nem verdi!i nlgrlmktdrr. Fkt vezirdzm bunun knun Yktrt ldu!unu belirtir. Vezirdzmtn KOsem'e b!hh!rnr ifde eden ntu ilginetir: "Ben kulun hdlis ve muhlis kulunum, istemem ki bir n birbirinizden yrtlstz." Ksem'de ise v ve rz bhnesiyle pddighrn kullnrlmsr kuqkusu vrdtr' Vezirdzqm bu knud Ksem'e guvence verme gere!ini duymugtur, Ksem'e "kullu$unu" s6zleriyle tekrrir' Bu belgeyi trihlemek iein grk bir kqnit ileri stiremiyruz. '; g 'a N >/ a YeztdzamHrisrev, pndigahrn mutlak vekili srfatry'a kntrlii elinde tutmaya Eahgmakla, Harem'in ve KOsem in naylni eslemeyen bir tutum iginde hareket etmigti ( ).Hafrz Ahmed sarzyla ahenk iginde hureket.de., bir paga larak Ksem'in tercihi idi' Ozetle' dneminde kiigtik pddigah adrna ytilaek trite Ksem Sultanrn tekelinde sayrlabilir' IV. Murad,!632'de 20 yagndadevlet igleriyle yakrndan ilgilenen gergek bir pddigah durumuna erigmig bulunuyr, tplantrlara katllyr, emirler veriyrdu' istanlul'da Arnavut Bgnak sipahi zrbalan, Kciseniin g<izdesi vezirdzamhafrz Ahmed Paquyt hadef aldrlar' Her Irb"nr. yumnda birkag yriz yenigeri bulunuyrdu' Hrisrev yanllarryla Receb Paga yanhlan miicadeleye girdiler' Bylece, 1632'deciddi bir gekilde iktidar srunu grkmrg buiunuyrdu. Ashnda gekigme saray ile yenigeri desteftini alan ve ba$rmsrz hareket eden Hiisrev arasrnda idi' 1632'deya Ksem, $iu Murad'rn gergek pidigah larak kendisinin yerini ahrasrnr d$ru bulmug lmah, yahut artrk devlet iglerinde faal r1 ynamaya baglayan geng pddigah, annesi yerine geqmeye karar vermig lmaldrr' 1632' de!<tdefigiklik bu iktidar bunahmrndan kayn aklanm19ur. Z rb alar, v ezir dzamlrt azline nede n lanlan lhgtan gegireceklerini ilin ediyrlardr. Hedefte Hafiz Ahmed Fa9a, Defterdar Mustafa Paga (maaglardan ve paradan sr.rmlu), sara)4n akrl hcasr eski musahib YeniEeri Hasan Halife ve saraya yakrn musahib Musa Qelebi vardr' Zrbzlar 17 kiginin bagrnt istiyrlardr' Atmeydam yine isyancrlarrn tplantr merkezi ldu' Istanbul'da diikkanlar kapandr, "ehl-i rrz lanlar" krkudan evlerine kapandr' bazlangehirden kagtr. Yenigeriler Saray'a hricum etti' igeride Kr.rn ve flu pddigah, isileri "bugiin sabrediri' dive yatrgtrrmak istediler, fakatzrbalzt tig giin saray

12 nrine geldiler ve adlarr gegenlerin teslimini istediler. Ugrincri grin ulemayr yanlanna alp sarayda Orta-Kapr'ya kadar girdiler. Sarayda Divnn (hrikiimet) tplantrsr iptal lundu. Pidigahr drgarr gagrrryrlardr. igeride saltanat defigikli$inden krkuyrlardr. Enderun a$alan geng pndigahr aralanna ahp Harem'e, Ksemin yanrna gtiirdiiler. Asiler, Harem'e girmek istediler. 17 kigi teslim lunmazsa, pddigahrn kendisini tehdit etmeye bagladrlar. II. Osman vakasr akla geliyrdu. Harem aialan padigahr Harem'e gtrirddller ve kapryr kapadrlar. Kaprya dayanan zrbalar hiddet iginde baingryrdu. Bu ayaklanmayr tahrik etti$ bilinen Recep Paga, Htisrev Paga davasrm benimsemigti. Bu laylar srrasrnda Ksem degil, Sultan Murad kendisi knuguyrdu. Durumunu tehlikeli grdti. Bstancrbagr Cafer A$a'yr gnderip, zrbalarca bagr istenen Hafiz Ahmed Paga'yr feda "-cmekten bagka gare lmadr$rm grdri. Babussaidede tahtr rizerinde turup zrbalan huzuruna ga$rrdr. iki sipahi, iki yenigeri segip gndermelerini istedi, nlara yapt*lannrn din ve devle- tin namusunu bzduiunu sylepp g)tlerde bulundu. Asker isteklerinde rsrar edince, yksa isyan bitmez diye tehdit ettiler. O srada Hafiz Ahmed abdest almrg bekliyrdu. Darussaide'den grkrp pddigahrn yanrna geldi: "Pddigahrm binhafizyluna fedi... beni N I f iv. I1'1URAI] T0pKApl SAn"AYl'SpA Ktisem Sultn'rn biiyiik llu Sultn lv. Murd sejerleri kadr srydc tertipledigi dillere destan eflenceleriyle de iinliiydii. gehid etsinler" deyip, duasrnr kuyrp zrbalara teslim ldu. Pddigah, elindeki mendili ytizrine kapayrp gzyagla- rrnr tutamadr. Orzdahanr lan enderun aialan ve divan erbabr herkes gzyaglzrna bguldu. Meydana yiiniyen Hafrz Ahmed Paga rizerine gelen bir sipahiye bir yumruk attr; sipahi pkrldr, kalktr, hangeriyle "bagrndan r,urup kulafrna kadar"yarala&. Otekiler de, paga izerine lahg ve hangerle atrldrlar; bir yenigeri g$sii tizerine grlcp brga!rylab$anm kesti, paga gehid larak can verdi. Bu krkung sahne pddigahrn gzleri dniinde cereyan etti. Sultan Murad daha fazla bu sahneyi grirmemek igin iginden "peygamber ve pddigaha itaat etmez zahmler,sizlerden bunun nasrl intikamrnr ahrrm gnirstiniiz" diye kalkp Babussadde'den igeri gekiidi. Katiller Atmeydanr'na gitti ler. Pddigah, Receb Pagayr vezirdzamltsa getirdi. Sipnhiler, $eyhtilisldm Yahya Efendi'nin de bagrm istemek azgtnh$nda bulundular. Pddigah rrt da azletti. Mtifti kagrp gizlenmigti. Pddigah trim yriksek makamlarda bulunanlan, zrbalarn isteii iizerine azletmek zrwda kaldr. Sipnhiler, yenigeri aiasr Hasan Agayr da katletmek istediler, yenigeriler kargr grktr, iki asker tdifesi arasrnda ittifak bzuidu. Recap Paga siyasi laylarda kilit rlii ynayan iktidardaki din adamlanm da defigtirmek igin zrbalan kullandr. Zrbalar, Stileymaniye Camii vdizi,pddigahrn yakrnr $eyh Kadr-zdde eli ile bir arz.hal sundular ve rtigvetle sugladrklarr kadraskerleri yerierinden attrrdrlar. Sultan Murad zamanli kqullarda zrbalarrn Harem kadrnlan tizerinde etraflr bir aragtlrma yaylnlayan Necdet Saka$lu'nun Ksemin tarihi rhi tizerinde vardr$r snug kayda de$er.12 Sakaflu'na gre Ksem, I. Ahmed'e 10 yrldan fazia hasekilik ettr," arasrndaki tplam 31 yrlhk saltanatrnda" drt sultan grdri. Bu 31 yrlda briyik bunahmlarda "devleti ayakta tutan, hanedamn scinmesini nleyeri' Kcisem Sultan'drr, Hr-ise- yin Ayvansarayi'nin Kdsem hakl<rnda syledi$i "devletin dayana$r" hrikmiinii Sakailu da paylagrr. Saka$lu, K<isem Sultan'rn, iullan IV. Murad ve (L623-1,640) ve I. ibrahim (1640-1,648) zamanlatnda "iki veya iirg kez saltanat nnibhiini iistlendigini" ne siirer. Osmanlr hanedanrnda ndiblikkurumu yktur. Fakat IV. Muradin gcukluk dneminde (1623-1,632) devlet iglerini ilu adrna d$rudan diruya ) iriittrigiinil, kendisine vezirdzamtn arzlannda "devletli" diye hitab edildigini Tpkapr Sarayr belgeleri kesinlikle rtaya kymaktadrr. Bu kargaga ddneminde nun fiilen devlet iglerinde sn karartart veren bir trite lduiuna kugku yktur. Bu nedenle, hukuken lmasa da Kdsernin fiilen saltanat ndibi lduiu hrikmri dirudur. Sakaflu'nun hrikmrine katrh- yruz: "Kcisem Mahpeyker'i valide sultanlar srralamasrnrn drgrnda, Osmanh tarihinin kitik bir evresini ynlendiren Bil1ilk Valideknumunda grirmemiz gerekiyr." I 12 Sakaglu, Bu Miilkin Kadn Sultantan, istanbul Oglak Yay. 2A08, Sakaglu, 'Erkek Tarihgiler Osmanlr Tarihi'nin en gtl9 r.l kadrnrnr nasrl kufban etii" NTVTarih. n 21 (Ekim 2010). biitrin isteklerini yerine getirmek zrunda kalryrdu. NTV TARIH MART

13 ffiewt # rsrigunij #-*BAJ ANLAITAK rqin IVART ,5 TL KKTCFyatrgTL t; #' rssn ililt ilililililr ilr I lll llllll 9u ',7878D1', ii ;ii:.i,9. gffie$e BEryE '.t::r:ilt-'l-.-,:,..,..-.-._..,,'.' ' '-:' '- '. l:,,,,,, i,::: Hllywd'dcn gergege Batr Amerikc'ntn fethi.-,{..;i* llqgne gfi{ YAZIY#Rl{srU SUTTAN'i: ve SMANLILARDA iqsnvns DNEMi 1t. L. -'a -r, ;t*; -" *i+" -, -,.'