Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 20, ġubat 2018, s Prof.Dr. Gözde ÇOLAKOĞLU SARI İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Müzikoloji Bölümü, gozde.colakoglu@gmail.com OSMANLI-TÜRK MÜZĠĞĠ BESTELEME GELENEĞĠNDE GĠZLĠ KALAN ARĠTMETĠK: VEZĠN-USUL VE GÜFTE Özet Dil, gelenek ve görenekler, edebiyat ile müzik ve resim gibi sanatlar tarih boyunca kuşaktan kuşağa iletilmiş kültürel öğelerdendir. Sayıları daha da arttırılabilecek olan bu öğeler arasındaki ilişkiler ise yadsınamayacak kadar büyük önem taşımaktadır. Bir toplumda gelenek ve göreneklerden bağımsız bir müzik kültürü düşünülemeyeceği gibi, edebiyattan bağımsız da düşünülemez. Bu durumu Türk dili ve edebiyatı içinde ele alacak olursak, aynı şekilde geleneksel Türk ve Halk müziğinin, halk ve divan edebiyatından ayrılamayacağını görürüz. Bu bağlamda besteciler tarafından bestelenen, ozanlar ve âşıklar tarafından yakılan halk edebiyatı örnekleri incelendiğinde edebi özellikler ile form, yapı ve ritmik özellikler arasında paralellikler olduğu görülmektedir. Aynı şekilde divan edebiyatına ait örneklerin bestelendiği eserlerde aruz vezni; eserin form, usul ve genel yapısı içerisinde yankılanır, adeta eserin içinde yaşar. Edebi yapı, sözlerin vuruculuğu, aruz kalıplarının kendini eser içerisinde göstermesi, edebiyat ve müzik eserindeki bileşenlerin ilişkisiyle oluşur. Bir eserin ritmik ve melodik yapısının güftedeki manayı ifade edebilmeyi sağlayan en önemli unsurlar olduğu düşünüldüğünde de; her aruz kalıbının bestelenebileceği belirli usullerin olduğu sonucuna varılmaktadır. Usul ve melodi bestelenen şiirdeki açık kapalı heceler, aruz vezni ve prozodi kuralları çerçevesinde şiire giydirilir. Aruz kalıplarının iç ve dış ritmi, eserin iç ve dış ritmiyle birleşir. Bu nedenle eserlerdeki tüm odak noktalar aruzun belirli kalıplarına göre düzenlenir.

2 İşte bu çalışmada Osmanlı- Türk Müziği ndeki dönemler bağlamında melodi-usularuz ilişkisi ele alınacak, mihenk taşı sayılabilecek bestecilerin eserleri aruz kalıpları, melodi kalıpları ve usul kalıpları ilişkisi bağlamında incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı-Türk Müziği, Usul-Vezin-Güfte ARITHMETIC HIDDEN IN OTTOMAN TURKISH MUSIC COMPOSITION SYTLE: VEZIN-USUL AND GUFTE Abstract The arts, such as language, tradition and customs, literature, music and painting, are cultural elements that passes from generation to generation. Relations between these items, whose numbers can be further increased, are so important that they cannot be denied. Just as a society cannot think of an independent music culture from traditions and customs, it can also not be considered independent of literature. If we consider this situation in Turkish language and literature, we can see that traditional Turkish and folk music cannot be separated from folk and divan literature. 2 In this context, when the examples of folk literature that are composed by poets and poets and lovers are examined, it can be seen that there are similarities between literary features, form, structure and rhythmic features. In the same works where examples of divan literature are composed, aruz vezni is almost a living creature which echoes in the form of work, method and general structure. Literary structure is composed by the impact of words, the appearance of the aruz patterns in the works and the relationship between the components of literature and music. Considering that the rhythmic and melodic structure of a work is considered to be the most important elements that enable to express the meaning in the word; it is concluded that there are certain methods in which each aruz pattern can be composed. Method and melody are embedded to the poetry within the frame of the open, closed syllables, aruz vezni and prosody rules in the composed poetry. The inner and outer rhythms of the aruz patterns are combined with the inner and outer rhythm of the work. For this reason, all focal points in the works are arranged according to their specific patterns. In this work, melody-method-aruz relation and works of composers who can be considered as touchstone will be examined in relation to melodic patterns, melodic patterns and procedural patterns in the context of periods in Ottoman-Turkish music. Keywords: Ottoman Turkish Music, usul (meter), vezin (measure), gufte (lyrics)

3 Osmanlı-Türk Müziği Besteleme Geleneğinde Gizli Kalan Aritmetik: Vezin-Usul ve Güfte Dil, edebiyat, gelenek ve görenekler ile müzik ve resim gibi sanatlar tarih boyunca kuşaktan kuşağa iletilmiş kültürel öğelerdendir. Söz konusu öğeler arasındaki ilişkiler ise sanat tarihimize yön verme şeklinde süregelmektedir. Bu açıdan bir toplumda gelenek ve görenekleri kaynak alan müzik kültürünün diğer bir kaynağının da edebiyat olduğu göz ardı edilemez. Bu durumu Türk dili ve edebiyatı içinde ele alacak olursak, geleneksel Türk sanat ve halk müziğinin, divan ve halk edebiyatından ayrılamayacağını görürüz. Tüm toplumların tarihlerinde sanat ve halk müziği temel ayrım olarak kabul edilir, ancak bu iki tür bir bütünün iki temel parçasıdır. Tarihsel süreçte de bir ulusta saray müziği ve halk müziği kültürlerinin olması, bu kültürlerin aynı müzik anlayışını farklı form ve çalgılar gibi unsurlarla icra etmesi sonucunu getirmiştir. Benzer bir sonucu edebiyat açısından çıkarmak da mümkündür. Bu bağlamda besteciler tarafından bestelenen, ozanlar ve âşıklar tarafından yakılan halk edebiyatı örnekleri incelendiğinde, edebî özellikler ile form, yapı ve ritmik özellikler arasında paralellikler olduğu görülür. 3 Aynı şekilde divan edebiyatına ait örneklerin bestelendiği eserlerde de aruz vezni, eserin form, usul ve genel yapısı içerisinde yankılanır, adeta eserin içinde yaşar. İşte bu çalışmanın amacı da, Osmanlı Türk Müziğinde Melodi-Usul ve Vezin arasındaki ayrılmaz bağı ortaya çıkarmaktır. Öncelikle kastettiğimiz müzik için neden Osmanlı Türk Müziği ifadesini kullandığımızı açıklayalım yılında kurulan Osmanlı Beyliği 15. yüzyılda artık bir devlet haline gelmiş, yerleşik düzene geçmiştir. Bu yüzyıl çeşitli sanat ve bilim alanlarının da kimliğini bulmaya başladığı bir dönemdir. Müzik alanında Azerbaycan, Horosan, Semerkant ve Herat tan gelen teori ve icra geleneği Osmanlı toplumunda oturmaya başlamış, 15. yüzyıla kadar Türkistan ve Azerbaycan da bilhassa nazariyat alanındaki ağırlık, bu yüzyıldan itibaren yavaş yavaş Osmanlı ülkesine doğru kaymaya başlamıştır (Özcan, 1997; 473). 16. yüzyıl ise Türk Musikisinde bestekârlık ve icra alanında büyük gelişmelerin göze çarptığı ve Türk dünyasında musiki icra ağırlığının Türkistan, Kuzey Hindistan ve Azerbaycan dan Osmanlı ülkesine kayışının daha da hızlandığı bir devirdir (Özcan, 1997; 477). Hatta Osmanlı nın gerileme dönemi Türk Müziğinde Lale Devri, III. Selim Devri gibi önemli ekollerin, bestecilerin, teorisyenlerin yaşadığı bir dönem olmuş, Türk Müziği İslam-Doğru müziğiyle tüm bağını kopartarak, Osmanlı Türk Müziği kimliğini oluşturmuştur. Bu gelişmelerin yaratıcısı ise müziğe, müzik meclislerine, teorisyen ve bestecilere değer veren Osmanlı saltanatıdır. Çünkü sanat müziği aynı zamanda devlet ve en başta padişah tarafından desteklenen bir saltanat müziğidir. Bu gibi nedenlerden ötürü kimliğini kazandığı ve beslendiği ortam ile geçirdiği dönemleri düşünerek, söz konusu müziğe Osmanlı Türk Müziği demeyi uygun bulduk. Günümüzde bu müzik

4 türü için Geleneksel Türk Müziği, Türk Makam Müziği, Türk Sanat Müziği, Türk Müziği gibi pek çok ifade kullanılmaktadır ki; bunlarının her birinin kendi içinde uyumlu ve doğru ifadeler olabileceğini düşünüyor, biz terim olarak Osmanlı- Türk Müziğini tercih ediyoruz. Osmanlı Türk Müziği meşk geleneği üzerine kurulmuş ve bu gelenek sayesinde günümüz nesillerine aktarılmış bir müziktir. Meşk, musiki dünyasının hat sanatından ödünç aldığı yazı örneği ya da yazı karalaması anlamına gelen bir terimdir. Ancak bu kelime ders ve öğrenim anlamında da kullanılabilmiştir (Behar, 1992; 11). Osmanlı Türk Müziğinde usta-çırak, öğretmen-öğrenci ilişkisi esas olmuş, öğrenci eseri hocasından defalarca geçerek öğrenmiştir. Bu özellikten olsa gerek ki, müzik yazısı her zaman ikinci planda kalmıştır. Arap alfabesinin ilk harflerinin birleştirilmesi sebebiyle ebced adıyla anılan, harflerin birleşimlerinin perdelere denk geldiği harf notası ile günümüz portesinin kullanıldığı porteli nota yazısı çeşitli dönemlerde teorisyenler tarafından canlandırılmaya çalışılmış, ancak dinleyerek ve hocadan geçerek öğrenme sistemi olan meşk her zaman yazıya baskın çıkmıştır. Meşk yönteminde geçilecek eserin güftesi talebeye yazdırılır veya yazma ya da basılmış bir güfte mecmuasından yararlanılır. Geçilecek eserin usulü bellidir. Eser geçmeden önce usul birkaç kere vurulur. Sonra eser hep usul vurarak- hoca tarafından okunur. Öğrenciye tekrar ettirilir. Hoca eseri kısım kısım (zemin, meyan nakarat varsa terennümler) ve bir bütün olarak öğrencinin hafızasına iyice yerleşinceye kadar defalarca okutur, öğrencinin tereddütleri ve yanlışları ortadan kalkıncaya dek devam ettirir. Meşk müziğin yazıya dökülmediği, notaya alınmadığı ve yazılı kâğıttan öğrenilip icra edilmediği, icra edilmiş bazı nota yöntemlerinin ise kullanılmayıp, dışlandığı bir müzik dünyasının eğitim yöntemidir (Behar, 1992; 13). 4 Meşkin bu özelliğinden dolayı Osmanlı- Türk Müziği eğitim sisteminde kayıt yeri hafıza olmuştur. Hafızayı güçlendiren, eserlerin hafızalarda yer etmesini sağlayan unsurlar ise eserin usulü ve güftenin veznidir. Usuller çeşitli düzümlerin, aruz kalıpları da çeşitli vezin kalıplarının birleşimlerinden oluşur. Bu birleşimler eserin hafızaya nakledilmesinde kod görevini görür. Düzüm- Usul- Darb Düzüm (ikâ) zamanın belirli oranlar içinde sürelere ayrılması, yani düzgün oranlı sürelerden düzenlenmiş kümeler, usul de belli düzümlerden yapılan, kalıplaşmış ölçülerdir (Ungay, 1981; 4-5). Darb ise elin kaldırılıp, tekrar dize ya da masaya vurulması olarak tarif edilir.

5 Çeşitli düzüm ve usul örnekleri aşağıdadır: Düzüm Örnekleri Nim Sofyan Usulü Usul Örnekleri Semai Usulü 5 Sofyan Usulü Türk Aksağı Usulü Yürük Semai Usulü Düyek Usulü Aksak Usulü Lenk Fahte Usulü

6 Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi darblar düm, tek, tekâ, teke, tâhek şeklinde beşe ayrılabilir. Genellikle düm darbı kuvvetli, tekâ darbı orta kuvvetli, tek, teke ve tâhek dabları ise zayıf olarak vurulur. Her usulü oluşturan kuvvetli ve zayıf vuruşlar sayı ve uzunluk olarak farklıdır. Bu nedenle eserin melodik örgüsü de dikey olarak usul ile iç içedir. Her melodi parçacığı, her nağme ya da her perde, zorunlu olarak usul kalıbının bir ya da birkaç darbına tekabül eder (Behar, 1992; 13). Bu açıdan usul kalıplarını bilen ve usul vurabilen kişi, melodiyi ve güfteyi o darblara denk gelen bölgeleriyle birlikte hafızasına alır ve hafızası aslında onun müzik yazısı olma görevini üstlenir. Eseri hafızalara kaydederken ikinci önemli unsur yukarıda belirtildiği gibi güftenin veznidir. Çünkü her usulün kolay bestelendiği vezin türleri bellidir ve aslında usul hafızayı canlı tutma görevini vezin katmanıyla birleşerek icra eder. Aruz kalıplarının bestelenebileceği belirli usuller, bu kalıpların iç ve dış ritmiyle ve eserin iç ve dış ritmiyle birleşir. Bu nedenle eserlerdeki tüm odak noktalar usulün ve aruzun belirli kalıplarına göre düzenlenir. Aruz Kalıpları Usul kalıpları ile aruz kalıpları arasındaki ilişkiyi örneklerle incelemeden evvel aruz ile ilgili temel bilgileri hatırlamakta yarar görüyoruz: Aruz, esas olarak hecelerin uzunluğu-kısalığı temeline dayanan şiir ölçüsüdür. Bu ölçünün İslamiyet ten önce Araplar tarafından kullanıldığı, Arap dil bilimcisi İmam Halil bin Ahmed (H ) tarafından geliştirildiği, İslam dan sonra İran diline, yani Farsça ya geçtiği bilinmektedir. (Pekin ve Karaman, 1982; 50) 6 Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra, Arap ve Acem dilini öğrenmişler ve aruz vezniyle şiirler yazmaya başlamışlardır. Bu vezin zamanla Türk dilinin musikisine intibak ettirilmiş ve bu suretle örneğini Acem aruzundan almakla beraber, kendi dilimizin musikisine uyan bir Türk aruzu meydana getirilmiştir (Heper, 1997; 6). Aruzun Türkçeye uygulamasındaki kurallardan önemli üç tanesi aşağıdadır: 1- Aruzda herhangi bir heceyi sesinden daha uzun okumaya imale denir. Aslında kapalı ve uzun sesli olan bir heceyi, kendi sesinden daha uzun okumaya ise medli imale denir. 2- Aruzda herhangi bir heceyi kısarak kendi sesinden daha kısa okumaya zihaf denir. 3- Aruzla söyleyişte sessiz harf ile biten bir kelimeden sonra sesli harfle başlayan bir kelime geliyorsa, birinci kelimenin son harfi ikinci kelimenin ilk harfine bağlanarak söylenir ki; buna vasl veya ulama denir. (Meydan Larousse, 1960; 704)

7 Ana Kalıplar 1- Fa' û lün / Fe' û lün 2- Fâ' i lün / Fâ' i lât 3- Me fâ i lün 4- Fâ i lâ tün 5- Müs tef i lün 6- Me fâ i lâ tü 7- Mü fâ a le tün 8- Mü te fâ i lün Düz Kalıplardan Bazıları 1. Fâ il â tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lün (Fâilât) / / 2. Mefâ îlün / Me fâ î lün / Fa û lün / / 3. Fâ i lâ tün / Me fâ î lün / Fa i lün / / 4. Fa ilâtün / Fa i lâ tün / Fa i lün / / 5. Fâ ilâtün / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lün / / / 6. Me fâ i lün / Fa i lâ tün / Me fâ i lün /Fa i lün (fa lün) / / / ( ) 7- Me fâ î lün / Me fâ î lün / Me fâ î lün / Me fâ î lün / / / 8- Mef û lü / Me fâ i lün / Fa û lün / / 9- Mef û lü / Me fâ i lü / Fa û lün / / 10- Mef 'û lü / Me fâ 'î lü / Me fâ ' î lü / Fa 'û lün / / / 11- Mef 'û lü / Me fâ 'î lü / Me fâ ' î lü / Fe 'û lün / / / 12- Mef û lü / Fâ i lâ tü / Me fâ î lü / Fâ ' i 1ün / / / 13- Müs tef i lün / Fe û lün / Müs tef i lün Fe û lün / / / 14- Müs tef i lün / Müs tef i lün /Müs tef i lün / Müs tef i lün 7

8 / / / 15- Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / / / 16- Müf te i lün / Fâ i lün / Müf te i lün / Fâ i lün / / / 17- Müf te i lün / Müf te i lün / Fâ i lün / / Yukarıda örnekleri verilen usul ve vezin kalıplarının müzik eserleri içerisindeki ilişkilerini gösteren örnekler inceleyelim. 1- Usullerden Yola Çıkılarak Yapılan Ġnceleme: Türk Aksağı ve Lenk Fahte Usullerinin Usul- Aruz ĠliĢkisi Türk Aksağı Usulü ve Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ 'î lü / Fe û lün Kalıbı 5 zamanlı Türk Aksağı usulü ile bestelenmiş 152 eser tarafımızdan incelenmiş olup, bu eserlerin 130 adedinin güfteleri Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ î lü / Fe û lün, 10 adedinin Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün / Müs tef i lün, 7 adedinin Müs tef i lün /Müs tef i lün / Müs tef i lün, 2 adedinin Mef û lü/ Me fâ i lün/ Fe û lün, 3 adedinin ise Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün/ Fâ i lün vezninde olduğu açığa çıkarılmıştır. 8 Aşağıda Türk Aksağı usulünü çok kullanmış bir besteci olan Hacı Arif Bey in Hicaz Şarkısı nın vezin, ölçü ve birim değerleri analizi yapılmıştır. Say dey le di bu gön lü mü bir göz le ri â hû (1. mısra) / / / Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ î lü / Fe û lün

9 Ben dey le /di zin cî re be nî sün bü li gî sû (2.mısra) / / / Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ î lü / Fe û lün Bu eserin güfesi 4 mısradan meydana gelmiştir. Her bir mısra 8 ölçü içerisinde tamamlandığı için, her bir vezin kalıbı da 8 ölçü içerisinde tamamlanmaktadır. 4 mısrada da aynı vezin kalıpları aynı ritmik hareketlerle karşılanmakta, vezin kalıplarının eser içerisinde aldığı ritmik değerler eser boyunca aynı şekilde devam etmekte, söz konusu usul ve vezin senkronizesi eser boyunca kendisini göstermektedir. Birim değerlerine karşılık gelen aruz kalıpları aşağıdadır Ölçü 2. Ölçü 3. Ölçü 4. Ölçü Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ 5. Ölçü 6. Ölçü 7. Ölçü 8. Ölçü î lü / Fe û lü Lenk Fahte Usulü ve Müstef i lün / Fe û lün/ Müstefilün/ Fe û lün Kalıbı 10 zamanlı Lenk Fahte usulü ile bestelenmiş eserlerde genellikle Müstef i lün / Fe û lün/ Müstefilün/ Fe û lün kalıbının kullanıldığı gözlenmektedir. Aşağıda Zekaî Dede nin Hicazkâr Makamındaki Nakış Beste sinin vezin, ölçü ve birim değerleri analizi yapılmıştır.

10 Hic rî le bin de yâ rin bir dil ki ol du nâ hoş (1. mısra) / / / Müs tef i lün Fe û lün Müs tef i lün Fe û lün 10 Cem sun sa gön lü net mez câm î ci hân nü mâ hoş (2. mısra) / / / Müs tef i lün Fe û lün Müs tef i lün Fe û lün Bu eserin güfesi 4 mısradan meydana gelmiştir. Her bir mısra 4 ölçü içerisinde tamamlandığı için, her bir vezin kalıbı da 4 ölçü içerisinde tamamlanmıştır. Müs tef i lün Fe û lün/ Müs tef i lün/ Fe û lün olmak üzere 4 kalıptan oluşan veznin her bir kalıbı bir ölçü içerisine yerleştirilmiş, sadece ¼ lük ( ) değer bir sonraki ölçüye taşmıştır. Bu durumun sebebi de eserin başındaki ¼ lük ( ) estir. Bu işaret eser boyunca vezinlerin ¼ lük değer kadar bir sonraki ölçüye taşmasını sağlamıştır. Vezin kalıplarının eser içerisinde aldığı ritmik değerler eser boyunca aynı şekilde devam etmektedir. Birim değerlerine karşılık gelen aruz kalıpları aşağıdadır.

11 1. Ölçü 2. Ölçü Müs tef i lün / Fe û lün / 3.Ölçü 4. Ölçü Müs tef i lün / Fe û lün / 2- Vezin Kalıplarından Yola Çıkılarak Yapılan Ġnceleme: Mef û lü/ Me fâ î lü/ Me fâ î lü/ Fe û lün Kalıbı 10 zamanlı Aksak Semai usulü, 9 zamanlı Aksak usulü, 6 zamanlı Yürük Semai usülü ve yukarıda belirtildiği gibi 5 zamanlı Türk Aksağı usulü ile bestelenmiş eserlerde genellikle Mef û lü/ Me fâ î lü/ Me fâ î lü/ Fe û lün kalıbının kullanıldığı gözlenmektedir. 11 Aşağıda Hacı Faik Bey in Hüzzam Makamındaki Murabba Ağır Semaisi nin vezin, ölçü ve birim değerleri analizi yapılmıştır. Kur bân o la yım gâm ze ne bir kez na za rey le / / / Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ î lü / Fe û lün

12 Hic rân o du pek câ nı ma kâr ey le di yâ le / / / Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ î lü / Fe û lün Bu eserin güfesi 4 mısradan meydana gelmiş, yukarıda tüm mısralar analiz edilmiştir. İlk örnekte 1, 2, ve 4. mısralar, ikinci örnekte ise 3. mısra görülmektedir. Her bir mısra 4 ölçü içerisinde tamamlandığı için, her bir vezin kalıbı da 4 ölçü içerisinde tamamlanmaktadır. 4 mısrada da aynı vezin kalıpları aynı ritmik hareketlerle karşılanmakta, vezin kalıplarının eser içerisinde aldığı ritmik değerler eser boyunca aynı şekilde devam etmektedir. Birim değerlerine karşılık gelen aruz kalıpları aşağıdadır Ölçü 2. Ölçü Mef û lü / Me fâ î lü / Me fâ 3. Ölçü 4. Ölçü î lü / Fe û lün (ce na ney) (terennüm) Fâ i lâ tün/ Fâ i lâ tün/ Fâ i lün Kalıbı 28 zamanlı Devri Kebir usulü, 8 zamanlı Müsemmen usulü ve 7 zamanlı Devri Hindi usulü ile bestelenmiş eserlerde genellikle Fâ i l â tün/ Fâ i lâ tün/ Fâ i lün kalıbının kullanıldığı gözlenmektedir. Aşağıda Küçük Mehmed Ağa nın Suznâk Ağır Semaisi nin vezin, ölçü ve birim değerleri analizi yapılmıştır.

13 Kâ pı lır her gö re nol şûh i ci hân â şû bi / / / Fâ i lâ tün / Fe i lâ tün / Fe i lâ tün Fâ lün 13 Nâ i lol maz o me hin vus lâ tı nâ mah cû bî / / / Fâ i lâ tün / Fe i lâ tün / Fâ i lâ tün Fâ lün Bu eserin güfesi 4 mısradan meydana gelmiştir. Her bir mısra 5 ölçü içerisinde tamamlandığı için, her bir vezin kalıbı da 5 ölçü içerisinde tamamlanmaktadır. Yukarıda 1 ve 4. mısralar görülmektedir. 4 mısrada da aynı vezin kalıpları aynı ritmik hareketlerle karşılanmakta, vezin kalıplarının eser içerisinde aldığı ritmik değerler eser boyunca aynı şekilde devam etmektedir. Birim değerlerine karşılık gelen aruz kalıpları aşağıdadır. 1. Ölçü 2. Ölçü 3. Ölçü Fâ i lâ tün / Fe i l â tün / Fe i lâ 4. Ölçü 5. Ölçü tün Fâ lün (Ya rey ca nım) (Terennüm)

14 Aşağıda Mahmud Celaleddin Paşa nın Beyati Şarkısı nın vezin, ölçü ve birim değerleri analizi yapılmıştır. Nâr ı fir kât / şû le pâş ol / duk ça sî nem / dağ lı yor / / / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün Fâ i lün 14 Çağ lı yor sel ler gi bi eş ki dü çeş mim çağ lı yor / / / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fe i lâ tün Fâ i lün Bu eserin güfesi 4 mısradan meydana gelmiştir. Her bir mısra 4 ölçü içerisinde tamamlandığı için, her bir vezin kalıbı da 4 ölçü içerisinde tamamlanmıştır. 4 mısrada da vezin kalıpları ölçü başından başlamakta, ölçü sonunda sonlanmakta, aynı kalıplar aynı ritmik hareketlerle karşılanmakta ve kalıplarının eser içerisinde aldığı ritmik değerler eser boyunca aynı şekilde devam etmektedir. Birim değerlerine karşılık gelen aruz kalıpları aşağıdadır. 1. Ölçü 2. Ölçü 3. Ölçü 4. Ölçü Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lün

15 Prozodi Uyumu Yukarıdaki analizlerde vezin ve usul kalıplarının dengeli ve uyumlu bir şekilde birleşerek, eserin bel kemiğini oluşturduğu görülmektedir. İşte bu birleşim eser içerisinde vezin, usul ve melodi üçlüsünün uyumu, yani prozodi uyumu olarak adlandırılır. Prozodi Yunanca Prosodia kelimesinden gelir ve kısaca müzikte hecelerin vurgularına, uzunluk ve kısalıklarına uyularak kelimeleri düzgün okuma ilmi şeklinde tanımlanır. Bir eser icrası sırasında kelimelerin anatomik yapılarında bir bozulma yaşanmıyorsa, eserin prozodi kurallarına uygun olduğu anlaşılır (Hatipoğlu, 1983; 1). Prozodide sesli harfle biten heceler açık ve kısa, sessiz harfle biten yada sesli harfle bitip, şapka ile uzatılan heceler kapalı ve uzun olarak tanımlanır. Konuyu aruz vezninde ele alırken, açık heceler için, kapalı heceler için işaretinin kullanılması da vezin ile prozodi arasındaki ortak kriterleri göstermektedir. Musiki açısından kısa-açık heceler melodik olarak uzamaya uygun değildirler ve değerlerinden farklı kullanılmaya tahammüleri yoktur. Uzun-kapalı heceler uzamaya müsaittir, fakat kendi değerlerinden (asgari değerlerinden) daha da kısıtlanmaya tahammüleri yoktur (Hatipoğlu, 1983; 3). Bu nedenle bestecilerin eserlerini oluşutururlarken (belki bilerek, belki bilmeyerek) uydukları kural, kapalı ve açık hecelerin alabilecekleri en büyük ve en küçük birim değerleridir. Usul ve vezine göre yapılan açık-kapalı hecelerde birim zamanı taksimatı eserde vezin, usul ve melodi uyumunu, yani prozodi uyumunu getirir. 15 Aşağıda Hafız Yusuf Efendi nin Rast şarkısından bir bölümle birlikte, hecelere verilen birim zamanlar görülmektedir. Açık heceler için, kapalı heceler için ise en küçük ve en büyük değerleri kullanılmış, eserde vezin ve usul uyumu sağlanmıştır. Müs tef i lâ tün / Müs tef i lâ tün  sû de fik rim â vâ re len di Câ nân e lin den dil yâ re len di

16 Derd ü e lem den bî çâ re len di Câ nân e lin de dil yâ re len di  fik â len sû de rim vâ re di SONUÇ Bu çalışmada Osmanlı- Türk Müziğindeki melodi-usul-aruz ilişkisi ele alınmış, örnek eserler aruz ve usul kalıpları bağlamında incelenmiştir. Türk Müziğinde sıklıkla kullanılan bazı vezin ve usuller seçilse de; bu gibi örneklerin sayısı arttırılabilir. 16 İncelemelerimiz sonucunda her aruz kalıbının bestelenebileceği belirli usullerin olduğu gibi, her usulde kullanılabilecek aruz kalıplarının bulunduğu sonucuna varılmaktadır. Osmanlı-Türk Müziği nde melodi, bestelenen şiirdeki açık kapalı heceler, aruz vezni ve usul darbları çerçevesinde şiire giydirilir. Usul, vezin ve birim zamanı taksimatı; aruz kalıplarının iç ve dış ritminin, eserin iç ve dış ritmiyle birleşmesini sağlar. Bu nedenle her melodi parçacığı, her nağme ya da her perde, zorunlu olarak usul ve vezin kalıbının belli kısımlarına tekabül eder. Usul ve vezin kalıplarını bilen ve usul vurabilen kişi, melodiyi ve güfteyi o darblara denk gelen bölgeleriyle birlikte hafızasına alır ve hafızası aslında onun müzik yazısı olma görevini üstlenir. Vezin ve usulün tüm bu özelliklerine bakılınca, müzik yazısını red etmiş ve hafıza yöntemiyle sayısız eseri nesilden nesile aktarmış bir müzik geleneğinin, bu gücünü usul ve vezinden aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Düzümlerden meydana gelen usuller ve kalıplardan meydana gelen aruz; eserin hafızaya kaydedilmesinde kod görevini görür. Bu nedenle aruz ve usul adeta eserin içinde yaşar. Sonuç olarak, Osmanlı-Türk Müziği Repertuarı nın aslında beste ve güftenin ritmik düzeni ne oturduğu ve bu düzen ile hafızalarda kodlandığı görülmektedir. Bu sebeple bestenin usulü ve güftenin vezni, yazılı geleneği olmayan, aslen meşk usulü ile icra edilen bu müziğin hafızasının günümüze nakledilmesinde rol oynayan gizli kaynaklardır.

17 KAYNAKLAR Behar, C. (1992). Zaman, Mekân ve Müzik, İstanbul: Afa Yayınları. Hatipoğlu, A. (1983). Karşılaştırmalı ve Uygulamalı Türk Musiki Prozodisi, Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları. Heper, G. (1997). Türk Aksağı Usulünde Yazılmış Eserlerin vezin- Usul İlişkisi, Yayınlanmamış Bitirme Ödevi, İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Temel Bilimler Bölümü. Meydan Larousse. (1969). Aruz Vezni, İstanbul: Meydan Yayın Evi, 1, Özcan, N. (1997). XV ve XVI. Yüzyıllarda Türk Dünyasında Musiki, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, Kasım, Pekin N., Karaman, N. (1982). Edebiyat Bilgileri, İstanbul: Minnetoğlu Yayınları. Ungay, H. (1981). Türk Musikisinde Usuller ve Kudüm, İstanbul, Türk Musikisi Vakfı Yayınları. 17