ÖĞRETMENLERİN EĞİTİM ORTAMLARINDA BEDEN DİLİ VE İLETİŞİM TEKNİKLERİNİN KULLANILMASINA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 ÖĞRETMENLERİN EĞİTİM ORTAMLARINDA BEDEN DİLİ VE İLETİŞİM TEKNİKLERİNİN KULLANILMASINA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN İNCELENMESİ OSMANİYE REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ PDR HİZMETLERİ BÖLÜMÜ TEMMUZ-2018

2 ÖĞRETMENLERİN EĞİTİM ORTAMLARINDA BEDEN DİLİ VE İLETİŞİM TEKNİKLERİNİN KULLANILMASINA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN İNCELENMESİ Esra Sultan TOLU Osmaniye Rehberlik ve Araştırma Merkezi, PDR Hizmetleri Bölüm Başkanı Gökay ATILGAN Osmaniye Rehberlik ve Araştırma Merkezi, PDR Hizmetleri, Rehber Öğretmen 1. GİRİŞ İletişim, yaşamın her anında ortaya çıkan kişisel ve kişilerarası bir etkinlik (Uslu, 2005); bireylerin sahip olduğu duygu, düşünce, hayal ve umut gibi durumlarını başkalarına aktarma ve sosyalleşme gereksinimlerinden dolayı ortaya çıkan bir olgu olarak tanımlanmaktadır (Çetinkaya,2011). Alanyazında iletişim ile ilgili çeşitli tanımlar yer almaktadır. Köknel e (1997) göre, anlam olarak ortaklık, birliktelik ve toplumsallaşmayı ifade eden Latince communicare fiilinden türetilen birçok Avrupa hint dillinde communication olarak kullanılan iletişim sözcüğü, Türkçe de bilginin, olayın, kişinin karşılıklı olarak bir yerden başka bir yere taşınması olarak ifade edilmektedir. Bireyin anlam iletme ihtiyacından kaynaklanan iletişim davranışları da ortaya çıkarmaktadır. İhtiyaçlar ve davranışlar nedeniyle iletişim kurma biçimi bireyin içinde bulunduğu toplumun değer yargıları ile belirlenmektedir (Tutar, 2003). Çalışkan ve Yeşil e (2005) göre iletişim bireylerin birbirleri ile olan önemli eylemler ağıdır. MEB de (2011) ise iletişim bilgilerin, duygu ve düşüncelerin çeşitli ve alternatif yollarla başkalarına aktarılması olarak tanımlanmıştır. Temel iletişim süreci ile ilgili olarak aşağıda verilen Şekil 1 incelendiğinde yedi faktörden oluşan bir süreç söz konusu olduğu görülmektedir. Bu faktörler Kaynak (gönderen), Kod (Mesaj), Kanal (iletişim aracı), Kod Çözme-Filtre (alıcının algılama/değerlendirme biçimi), Hedef (Alıcı), Geri Besleme (feedback) ve Gürültü (mesajın iletilmesini engelleyen her türlü bozucu çevresel durumlar) olarak sıralanmaktadır (Tutar, 2003). Şekil1. Temel İletişim Süreçleri (Tutar, 2003) İletişim sadece sözcükler yolu ile değil, iletişim esnasında faydalanılan sözlü ve sözsüz etkileşim ile gerçekleşmektedir (Göçmenler, 2011). Bireyler duygu, düşünce, istek ve ihtiyaçlarını diğerleri ile paylaşırken sözlü ve sözsüz iletişimden faydalanmaktadır (Gökçeli,2013). Sözlü iletişim dilin etkin kullanımı ile ilgili becerilerdir (Gürgen, 1997). Sözsüz iletişimle başlayan kişilerarası ilişki sözel olarak devam ettirilir ya da iletişimin

3 kopması ile sonlandırılır. İnsanlar konuşarak duygu ve düşüncelerini karşısındaki kişilere aktararak kendisini ifade eder (Köknel, 1997). Sözlü iletişimin en önemli öğesi dil olduğu için kişiler açık ve anlaşılır bir üslupla konuşulmalı ve konunun durumuna uygun uygulamalarda bulunmalıdır (Aydın, 1998). İnsanların karşılaştıkları uyarıcılara yönelik dil ve sözle ifade edemediği durumlarda bazı vücut hareketlerini ortaya koydukları tepkiler sözsüz iletişimdir (Hellrieegel ve diğerleri, 1989; Akt. Şen, 2006). Beden duruşu, yüz ifadeleri, göz teması, el kol hareketleri, jest ve mimikler, mesafe ve giyim sözsüz iletişim ile ilgili iletilerdir (Altıntaş ve Devrim, 2001). Genel olarak jest ve mimikler olarak sınıflandırılan beden dili hareketleri; yüz ifadeleri (gözler, dudaklar, jest ve mimikler), baş hareketleri, el-kol hareketleri, pozisyon ve vücudun duruşu, ayakta durma ve oturma, bacaklar ve ayakların kullanımı, mesafe ve bedensel temas olarak yedi grupta toplanmaktadır (Silliars, 1995). Baltaş ve Baltaş (2014) yüz kaslarının bir anlam belirtecek şekilde kullanılmasını mimik; vücudun uzuvlarının kullanımı ise jest olarak tanımlamaktadır. Sözlü iletişimi etkili kılan beden dili sözsüz iletişimde de dikkati çekmede, olayları somutlaştırmada, vurgulamalarda ve mesajların daha anlaşılır olmasında önemli etkiye sahiptir (Çalışkan ve Yeşil, 2005). Göçmenler e (2011) göre söylenmek istenilenin etkili iletiminde, kişinin kendisini daha iyi ifade etmesinde ve doğru anlamlandırmalarda beden dili önem arz etmektedir. Eğitim-öğretim faaliyetlerinin etkin ve aktif yürütülmesinde beden dili ve iletişim teknikleri büyük bir öneme sahip olduğu ifade edilebilir. Çalışkan ve Yeşil e (2005) göre öğretmenin sınıf yönetiminde ve öğrencilerin karşısındaki konumu için iletişim sürecini etkileyen önemli etkenler olarak öğretmenin demokrat, güler yüzlü, sevecen, güvenilir, tarafsız, destekleyici, hoşgörülü oluşunun yanı sıra giyim tarzı, jest ve mimikleri kullanımı belirtilmektedir. Sınıf içi yönetimde ve öğrencilerle olan iletişimde öğretmenlerin beden dili ve iletişim tekniklerini kullanımı hem öğrencilerin derslere olan ilgilerini arttırmak hem öğrencileri motive etmek hem de sosyal davranışlara öncülük eden duygu ve düşüncelerin daha iyi anlaşılmasını sağlamak için önemlidir (Gökçeli, 2013). Öğretmenin beden dili ve iletişim tekniklerini yerinde ve zamanında kullanımı öğrenme sürecinde öğrenmeye ayrı bir motivasyon katarak eğitim ortamını sıkıcı olmaktan kurtararak ulaşılmak istenen hedefleri kolaylaştırır (Habacı, Ülker, Bulut, Atıcı ve Habacı, 2013). Bu araştırmanın amacı öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına ilişkin görüşlerinin incelenmesidir. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki alt problemlere yanıt aranmıştır: Eğitim ortamlarında öğretmenlerin öğrenciler ile etkileşimi ve iletişimi nasıl olmalıdır? Öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına ilişkin genel görüşleri nelerdir? Öğretmenlerin kullandıkları beden dili öğrenme-öğretme sürecine nasıl etki etmektedir? Eğitim ortamlarında öğretmenlerin kullandığı beden dili öğrenciler üzerinde nasıl etki oluşturmaktadır? 2. YÖNTEM Araştırmanın bu bölümünde araştırmanın modeline, örneklemine, veri toplama araçlarına, verilerin toplanması ve analizine yönelik açıklamalara yer verilmiştir Araştırmanın Modeli Nitel bir araştırma olarak ele alınan bu araştırmada fenomenolojik (olgubilimsel) desen kullanılmıştır. Yıldırım ve Şimşek e (2011) göre nitel araştırma yöntemi, olayların ve oluşturduğu algıların doğal ortamında bütünü kapsayacak şekilde ve gerçekçi olarak ortaya konması için gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanılmasıdır. Araştırmada nitel araştırma desenlerinden fenomenolojik (olgubilimsel) desenden yararlanılmıştır. Fenomenolojik (olgubilimsel) desen, bireyin etrafında gerçekleşen olaylara nasıl tepki verdiklerini anlamak ve derinlemesine incelemek için kullanılan veri analizidir (Balcı, 2010). Araştırmada incelenen olgu öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerini kullanmasıdır. Bu araştırmada fenomenolojik desenin kullanılma

4 gerekçesi ise eğitim-öğretim yılında Osmaniye ilinde düzenlenen hizmetiçi eğitim faaliyetlerinden beden dili ve iletişim tekniklerini alan öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına ilişkin görüşlerinin derinlemesine ve bütüncül bir biçimde incelenmesidir Örneklem Bu araştırmada, amaçlı örneklem tiplerinden benzeşik (homojen) örneklem kullanılmıştır. Araştırmacının kendi hedefi doğrultusunda zengin bir içeriğe sahip olduğu düşünülen durumların, olguların ve olayların derinlemesine keşfedilmesinde ve açıklanmasında amaçlı örneklem yönteminin kullanılması yararlı olur. Amaçlı örneklem tiplerinde önemli olan örnekleme alınan her bireyin araştırmanın amacına ve alt problemlerine yönelik aynı özellikte olmasıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Araştırmanın örneklemini eğitim öğretim yılında Osmaniye ilinde düzenlenen hizmetiçi eğitim faaliyetlerinden beden dili ve iletişim tekniklerini alan ve görüşmeyi kabul eden 13 öğretmen oluşturmaktadır. Örneklem grubundaki öğretmenlerin cinsiyet, yaş, hizmet yılı, branş ve görev yaptıkları eğitim kademelerine göre dağılımları Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 2.1. Öğretmenlere İlişkin Betimsel İstatistikler Değişkenler f Cinsiyet Kadın 8 Erkek yaş 4 Yaş yaş yaş 2 41 ve üzeri yaş Yıl Yıl 2 Hizmet Yılı Yıl Yıl 1 21 ve Üzeri Yıl 4 Rehber Öğretmen 6 Sınıf Öğretmeni 2 Müzik Öğretmeni 1 Branşlar Okul Türü İlköğretim Matematik Öğretmeni 1 İngilizce Öğretmeni 1 Bilişim Teknolojileri Öğretmeni 1 Zihinsel Engelliler Sınıf Öğretmeni 1 İlkokul 4 Ortaokul 5 Lise 4 Toplam 13

5 2.3. Veri Toplama Araçları Bu çalışmada araştırmanın alt problemleri doğrultusunda kişisel bilgi ve yarı yapılandırılmış görüşme sorularını içeren form kullanılmıştır. Yarı yapılandırılmış görüşme tekniği, önceden hazırlanan ve planlanan sorulara yönelik görüşme yapılmasıdır. Bu teknik, araştırmacının görüşme süreci içerisinde alt (sonda) sorularla yanıtların detaylandırmasını sağladığı için esnektir (Türnüklü, 2000). Öğretmenler için hazırlanan kişisel bilgi kısmında cinsiyet, yaş, hizmet yılı, branş ve eğitim kademesi ile ilgili sorular yer alırken yarı yapılandırılmış görüşme soruları bölünde ise öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına ilişkin görüşlerini belirlemeye ilişkin açık uçlu 4 soru yer almaktadır Verilerin Toplanması ve Analizi Öğretmenler ile iletişime geçilerek araştırma etiği kapsamında çalışmanın amacı hakkında bilgi verilmiş, onayları alınmış ve gönüllü olanlardan randevu alınarak uygun zaman ve yer belirlenmiştir. Belirlenen tarih, saat ve yerlerde yarı yapılandırılmış görüşme formları kullanılarak görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Öğretmenlerin çoğu ile okul ortamında ve boş dersliklerde görüşülmüştür. Öğretmen görüşmeleri sırasında katılımcıların yanıtları araştırmacı tarafından formlara kaydedilmiştir. Araştırma süresince 13 öğretmen ile görüşme gerçekleştirmiştir. Görüşmeler dakika arasında sürmüştür. Araştırma bulguların analizinde nitel veri analiz yöntemlerinden içerik analizi ve betimsel analiz kullanılmıştır. Balcı (2010) içerik analizini yazılı ve sözlü materyallerin sistemli ve açık talimatlara göre kodlanıp sayısallaştırılması olarak tanımlamıştır. Yıldırım ve Şimşek e (2011) göre betimsel analiz, içerik analizine göre daha yüzeysel olup araştırmanın kavramsal çerçevesinin önceden açık biçimde belirlendiği araştırmalarda kullanılmaktadır. Yarı yapılandırılmış görüşme formları ile elde edilen veriler, bilgisayar ortamına aktarılarak analize uygun veri metinleri haline getirilmiştir. Verilerin yer aldığı metinler dikkatlice okunarak kodlar ve temalar belirlenmiş ve bulgulara ulaşılmıştır. Elde edilen bulguların daha açıklayıcı olması amacıyla doğrudan alıntılara yer verilmiştir. Gizliliği sağlamak amacıyla öğretmenler Ö1, Ö2, Ö3.şeklinde kısaltılmıştır. 3. BULGULAR Bu bölümde eğitim ortamlarında öğretmenlerin öğrenciler ile etkileşimi ve iletişimi nasıl olması gerektiğine; öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına ilişkin genel görüşlerine; öğretmenlerin kullandıkları beden dili öğrenme-öğretme sürecine nasıl etki ettiğine ve eğitim ortamlarında öğretmenlerin kullandığı beden dilinin öğrenciler üzerinde nasıl etki oluşturduğuna ilişkin bulgulara yer verilmiştir Eğitim Ortamlarında Öğretmenlerin Öğrenciler ile Etkileşimi ve İletişimi Nasıl Olması Gerektiğine İlişkin Bulgular Eğitim ortamlarında öğretmenlerin öğrenciler ile etkileşimi ve iletişimi nasıl olması gerektiğine ilişkin bulgular Tablo 3.1 de sunulmuştur. Tablo 3.1. Eğitim Ortamlarında Öğretmenlerin Öğrenciler ile Etkileşimi ve İletişimi Nasıl Olması Gerektiğine İlişkin Bulgular Tema Kodlar f Empati Kurmalı 5 İletişim İçin Kişiler Açık ve İstekli Olmalı 4 Bireysel Özellikler Dikkate Alınmalı 2 Dili Yalın Kullanmalı 1 Uygun Ortam 3 İletişim Ortamı Demokratik bir ortam 3 Rahat Ortam 2

6 Tablo 3.1 incelendiğinde öğretmenlerin bazıları (5/13) iletişim için öğrenciler ile empati kurma, bazıları da (4/13) iletişim için açık ve istekli olma gerekliliklerini belirtirken; öğretmenlerden birisi de iletişim için dilin yalın şekilde kullanılması gerekliliğini belirtmiştir. İletişim ortamı ile ilgili olarak da öğretmenler ortamın uygun (3/13), demokratik (3/13) ve rahat (2/13) bir şekilde olması gerekliliğini belirtmiştir. Öğretmen görüşlerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir: Ö2: Öğrenciler ile sağlıklı iletişim kurabilmek için empati önemlidir. Ö5: Hem öğrenci hem de öğretmen iletişime hazır ve açık olması, istekli olması gerekir. Bu şekilde aktif öğrenme kolaylaşır Öğretmenlerin Eğitim Ortamlarında Beden Dili ve İletişim Tekniklerinin Kullanılmasına Yönelik Genel Görüşlerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına yönelik genel görüşlerine ilişkin bulgular Tablo 3.2 de sunulmuştur. Tablo 3.2. Öğretmenlerin Eğitim Ortamlarında Beden Dili ve İletişim Tekniklerinin Kullanılmasına Yönelik Genel Görüşlerine İlişkin Bulgular Tema Kodlar f İletişimi güçlendirir. 8 Beden Dili ve İletişim Teknikleri İpucu verir. 6 Herkes bilmelidir. 3 Tablo 3.2 de görüldüğü gibi beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanımına ilişkin görüşlerinde öğretmenlerin çoğunluğu (8/13) iletişimi güçlendirdiğini, öğretmenlerin bazıları (6/13) ipucu verdiğini belirtirken üç öğretmen de herkesin bilmesi gereken bir konu olduğunu belirtmiştir. Öğretmen görüşlerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir: Ö8: Beden dili iç dünyanın ipuçlarını verir sorun/konu hakkında erken bir uyarıcıdır. Ö10: Her yaşta ve kademedeki öğrenci ve öğretmenlere öğretilmesi gerekir Öğretmenlerin Kullandıkları Beden Dili Öğrenme-Öğretme Sürecine Nasıl Etki Ettiğine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin kullandıkları beden dili öğrenme-öğretme sürecine nasıl etki ettiğine ilişkin bulgular Tablo 3.3 de sunulmuştur. Tablo 3.3. Öğretmenlerin Kullandıkları Beden Dili Öğrenme-Öğretme Sürecine Nasıl Etki Ettiğine İlişkin Bulgular Tema Kodlar f Öğrenme-Öğretme Sürecinin Etkili Olmasını Sağlar 6 Beden Dili Öğrenme-Öğretme Sürecinde Çıkarımlar Bulunmayı Sağlar Öğrenme-Öğretme Sürecinin Verimliliği Arttırır 3 3 Öğrenme-Öğretme Sürecini Hızlandırır 2 Tablo 3.3 incelendiğinde beden dilinin öğrenme-öğretme sürecine etkisine ilişkin öğretmenlerin bazıları (6/13) sürecin etkili olmasını sağladığını, bazıları da (3/13) süreç içerisinde çıkarımlar bulunmayı ve sürecin verimliliğini arttırdığını sağladığını belirtmiştir. Ayrıca iki öğretmen süreci hızlandırdığını ifade etmiştir.

7 Öğretmen görüşlerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir: Ö6: Süreci etkileyerek verimliliğin artmasını sağlayacaktır. Ö12: Öğrenme ve öğretme sürecine etki yaparak süreci kolaylaştıracağına ve hızlandıracağına inanıyorum Eğitim Ortamlarında Öğretmenlerin Kullandığı Beden Dilinin Öğrenciler Üzerinde Nasıl Etki Oluşturduğuna İlişkin Bulgular Eğitim ortamlarında öğretmenlerin kullandığı beden dilinin öğrenciler üzerinde nasıl etki oluşturduğuna ilişkin bulgular Tablo 3.4 de sunulmuştur. Tablo 3.4. Eğitim Ortamlarında Öğretmenlerin Kullandığı Beden Dilinin Öğrenciler Üzerinde Nasıl Etki Oluşturduğuna İlişkin Bulgular Tema Kodlar f Pozitif-Olumlu Etkiye Sahiptir. 6 Öğrenciler Üzerine Etkisi Verimli ve Rahat Etkileşim Ortamı Oluşmasını Sağlar 5 Sınıf Kontrolünü Sağlar 4 Tablo 3.4 incelendiğinde beden dilinin öğrenciler üzerine etkisine ilişkin öğretmenlerin bazıları (6/13) pozitif-olumlu etkiye sahip olduğunu, bazıları (5/13) verimli ve rahat etkileşim ortamı oluşmasını sağladığını ve bazıları da (4/13) sınıf kontrolünü kolaylaştırdığını belirtmiştir. Öğretmen görüşlerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir: Ö1: Sınıf ve olumsuz öğrenci davranışlarının kontrolünü sağlar. Ö7: Öğrenciler üzerinde olumlu etki yaparak verimli etkileşim ortamı oluşturur. 4. SONUÇ, TARTIŞMA ve ÖNERİLER Bu bölümde araştırmanın bulgularına dayalı olarak ulaşılan sonuçlara, tartışmalara ve önerilere yer verilmiştir 4.1. Sonuçlar ve Tartışma Eğitim ortamlarında öğretmenlerin öğrenciler ile kuracakları etkileşim ve iletişim için açık ve istekli olmaları, empati kurabilmeleri, dili yalın kullanabilmeleri ve öğrencilerin bireysel özellikleri dikkate almaları gibi yeterliklere sahip olmaları gerekliliği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca, öğretmenler öğrenciler ile etkileşim ve iletişim kurarken ortamın uygun, rahat ve demokratik olmasını sağlama gerekliliği sonucuna da varılmıştır. Sözlü anlatımların yetersiz kaldığı durumlarda beden dili ve iletişim tekniklerini etkin kullanan öğretmenler eğitim ortamlarında kolaylaştırıcı etkilere sahiptirler (Hillison ve Crunkilton, 1983; Akt. Kılıç, 2016). Öğretmenlerin eğitim ortamlarında beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanılmasına yönelik görüşlerine ilişkin bulgulardan, beden dili ve iletişim tekniklerinin kullanımı iletişimi güçlendirdiği, iletişimde bulunan kişilere konu ile ilgili ipucu verdiği ve herkesin bilmesi gereken bir unsur olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Özbent (2007) eğitim ortamlarında bilgi aktarımlarının nitelikli bir şekilde gerçekleştirilmesi için öğretmenlerin beden dilini doğru ve etkin kullanması gerektiğini belirtmiştir. Beden dilinin kullanımının öğrenme-öğretme sürecini etkili kıldığı, verimliliği arttırdığı, süreç içerisinde çıkarımlarda bulunmayı sağladığı ve süreci hızlandırdığı sonucuna varılmıştır. Beden dili eğitim-öğretim sürecinde dikkati öğrenileceklere toplarken verilecek mesajları güçlendiren özelliğe de sahiptir (Güçlü, 2001). Eğitim ortamlarında öğretmenlerin kullandığı beden dilinin öğrenciler üzerinde olumu-pozitif etkiye sahip olduğu, sınıf kontrolünü ve verimli etkileşim ortamı sağladığı

8 sonucuna ulaşılmıştır. Çalışkan ve Yeşil (2005), öğretmenlerin kullanmış oldukları beden dili ve iletişim teknikleri eğitim öğretim sürecinde öğrencilerin dikkatini çekme, konuların somutlaştırılmasına, vurgulanmasında ve anlaşılırlık düzeyinin arttırılmasında etkili olduğunu belirtmektedir. Gökçeli (2013), öğretmenler tarafından kullanılan beden dili ve iletişim tekniklerinin öğrenciler ile kurulacak iletişimde olumlu etkiye sahip olacağını belirtmiştir Öneriler İletişim ve eğitim ortamlarında iletişimin etkileri konusunda çalışmalar yapılabilir. Öğretmenlerin geneline yönelik beden dili ve iletişim teknikleri konusunda hizmetiçi eğitim faaliyetlere düzenlenebilir. Beden dili ve etkileri üzerine öğretmen ve öğrencilere yönelik hazırlanacak anket vb. veri toplama araçları ile iletişimin kalitesi hakkında çalışmalar yapılabilir.

9 KAYNAKÇA: ALTINTAŞ, E. ve DEVRİM, Ç. (2001). Sözsüz iletişim ve Beden Dili. Ankara: Nobel Yayınları. BALCI, A. (2010). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler. Ankara: PegemA Yayıncılık. BALTAŞ, Z. ve BALTAŞ, A. (2014). Bedenin Dili. İstanbul: Remzi Kitabevi. ÇALIŞKAN, N. ve YEŞİL, R. (2005). Eğitim sürecinde öğretmenin beden dili. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, ÇETİNKAYA Z. (2011). Türkçe öğretmen adaylarının iletişim becerilerine ilişkin görüşlerinin belirlenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 19 (2). GÖÇMENLER, H. (2011). Beden Dilinin Yabancılara Türkçe Öğretiminde Etkisi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi/ Gazi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. GÖKÇELİ, S. (2013). Lise öğrencilerinin öğretmenlerin beden diline yönelik tutumları: Adana- Kozan Fatih Anadolu lisesi örneklemi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, GÜÇLÜ, N. (2001). İletişim. Ankara: Nobel Yayınları. GÜRGEN H. (1997). Örgütlerde İletişim Kalitesi. İstanbul: Dergâh Yayınları. HABACI, İ., ÜRKER, A., BULUT, S., ATICI, R., ve HABACI, Z. (2013). Beden dilinin eğitim öğretim üzerine etkileri. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 (9), KILIÇ, E. (2016). Ortaokul İngilizce Öğretmenlerinin derslerinde beden dili kullanma durumları (Kırşehir ili örneği). Yüksek Lisan Tezi, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Eğitim Programları ve Öğretim Bilim Dalı, Kırşehir. KÖKNEL, Ö. (1997). İnsanlararası İlişkiler. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi. MEB, (2011). Beden dili _03_bedendili.pdf ( ). ÖZBENT, S. (2007). Sınıfta beden dili. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27 (2), SILLARS, S. (1995). İletişim. Akın, N. (Çev.). Ankara: Özgün Matbaa. ŞEN, S. (2006). Sınıf İçi İletişimde Beden Dili (Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi Öğretmenlerinin Beden Dilini Kullanma Düzeylerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma). Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Eğitimi Bölümü Bilim Dalı, Tezli Yüksek Lisans, Ankara. TUTAR, H. (2003). Genel ve Teknik İletişim. Ankara: Nobel Yayınları. TÜRNÜKLÜ, A. (2000). Eğitim bilim araştırmalarında etkin olarak kullanılabilecek nitel bir araştırma tekniği: Görüşme. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Dergisi, 24. USLU, H. (2005). Bir iletişim biçimi olarak karikatür. Eğitim Dergisi, (60), 43. YILDIRIM A. ve ŞİMŞEK H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.