BN TEYMYYE ve MANDA SEVG

Transkript

1 marife, yl. 9, say. 3, k 2009, s BN TEYMYYE ve MANDA SEVG Hatice K. ARPAGU$ ÖZET.man ve sevgi geni bir alanda incelenmeye müsait bir konudur. Ancak meseleyi snrlandrmak için.slâm düüncesi içinde farkl duruuyla dikkati çeken.bn Teymiyye nin bak açsna müracaat edilecektir. Yine konunun netlik kazanmas için Kur'ân- Kerîm in iman ve sevgi konusundaki tutumunun nasl oldu,u,.bn Teymiyye öncesinde meselenin nasl ele alnd, da incelenecek hususlar arasnda yer almaktadr. Somut bir iman teorisi ortaya koyan.bn Teymiyye, iman amel arasndaki ba-, sevginin yer ald, kalbin amelleriyle temin etmektedir. Onun konuyu ele al yannda özellikle tasdiki imann asl kabul edip ameli, imann dnda brakan Ebû Hanife nin iman teorisiyle ilgili açklamalarna da yer verilecektir. Sonuçta iki iman teorisi mukayese edildikten sonra fonksiyonel yönleri dikkate alnarak neticeye varlacaktr. Anahtar Kelimeler:.man- Sevgi, kalbin amelleri,.bn Teymiyye, iman-inkar, tasdiktekzib, Ebû Hanife IBN TAYMIYYA AND LOVE WITHIN FAITH The issue, faith and love, is a matter, which can be analyzed within a large scale. However, in the article the perspective of Ibn Taymiyya who is remarkable for his distinctive stance within Islamic thought will be consulted in order to restrict the issue. In addition, both the attitude of Qur an about faith and love and how the issue was handled before Ibn Taymiyya will also be analyzed in order to clarify the issue. Ibn Taymiyya who puts forward a concrete faith theory provides the connection between faith and deed from the deeds of heart (a mâlu l-kalb) in which love exists. Besides, explanations of Abu Hanifa, who recognizes acknowledgement as the basis of faith and leaves the deeds out of faith, about the faith theory will also be given in the article. In the conclusion, firstly, the comparison of both of the faith theories will be made and then the result will be revealed by pointing out their functional aspects. Key Words: Faith-love, deeds of heart, Ibn Taymiyya, faith-denial, assentrefutation Abu Hanifa. GR En önemli temsilcilerinin ba(nda Ahmed b. Hanbel in (v. 241/855) yer ald- ve genellikle ehl-i hadis ya da selef diye de isimlendirilen ulema ile rey ehli arasnda yöntem açsndan bir takm farkllklar bulunmaktadr. Söz konusu farkllk kaçnlmaz olarak iki ekolün fkha ve inanca dair meseleleri dei(ik bak( açlaryla Doç. Dr., M.Ü. 0lahiyat Fakültesi, Kelâm Anabilim Dal, arpagush@yahoo.com

2 196 Hatice K. Arpagu ele almalarna sebebiyet vermi(tir. Ba(langçta bu farkllk meselelerin çözümünde hadisin mi yoksa reyin mi kullanlaca noktasndayken daha sonra temel bir ayrlk (eklinde devam etmi(tir. Rey okulunun ilk temsilcileri arasnda da 0mam- Azam Ebû Hanife (v. 150/767) gelmektedir. Daha sonra onu takip eden Mâtüridîlik ile Mu tezile ve E( arîlik gibi birbirinden farkl ekoller akl tercih etmeleri ve meselelerin çözümünde akla kullanm alan vermeleri açsndan 0slâm dü(ünce tarihinde yerini alm(lardr. 0(te ayr(mann ba(nda te vil ve akl kullanmadaki tutum gelirken ikinci olarak da iman tanmlama konusundaki birbirlerinden farkl yakla(mlar gelmektedir. Bu makalenin özellikle üzerinde duraca 0bn Teymiyye (v. 728/1328) ise Ahmed b. Hanbel in takipçisi olmakla birlikte daha kapsaml bir dü(ünce üretmi( olmas açsndan ondan ayrlan ve selefî dü(ünceye sistemli bir yap kazandran bir isim olarak dikkati çekmektedir. Ancak buna ramen o, genel anlamda kendisinden önceki dü(ünceyi devam ettirdiinden makalenin konusu olan iman hususunda hadis ehlinin yolunu takip etmi(tir. KUR'AN DA MAN VE SEVG 0bn Teymiyye nin konuya dair görü(lerine geçmeden önce Kur'an n imann nelii ve sevgiyle balants noktasndaki bak(n dikkate almak konunun daha iyi anla(lmasn salayacaktr. Daha sonra da 0slâm dü(ünce tarihinde kelâm ekollerinin olaya yakla(mlar üzerinde durulacaktr. Meselenin vuzuha kavu(mas için öncelikle iman kavramnn ne olduu ve içinde hangi öeleri barndrdnn ortaya konmas gerekmektedir. Bu amaçla iman tanmlanmasna geçildiinde iman teriminin emn kökünden türedii, fiilin sülasî olarak (e-m-n)geçi(li ve geçi(siz olmak üzere iki (ekilde kullanld, geçi(li olduunda bir kimseye emniyet verme veya emniyet altna alma anlamna geldii görülmektedir. Bu anlamndan hareketle mü min kavramnn Allah n isimleri arasnda yer ald dikkati çekmektedir. Geçi(siz olarak kullanldnda ise emniyet altna girme, güven içinde olma manalarna gelmektedir. 1 0man kelimesinin terim manasna gelince Allah a ve Resûllerine iman edenler, ite sddîkler onlardr 2 âyetinde ortaya konulduu üzere buradaki iman kelimesi övgü amacyla kullanlmakta ve nefsin onaylayarak hakka boyun emesi anlamna gelmektedir ki bu da üç (eyin bir araya gelmesi durumunda mümkün olmaktadr: -Bir (eyi kalben hakîkat olarak kabul etme, 1 Ragb el-0sfehanî, el-müfredât fî garîbi l-kur'an, Kahire 1961, emn mad. E( arî dü(üncenin olu(masna zemin hazrlayan ilk dönem 0slâm dü(ünürleri imann birbirinden biraz farkl temel iki tanmnn olduunu kabul ederler. Birincisi dilbilimciler tarafndan belirlenen sözlük anlamdr. 0kincisi gelenek tarafndan da tasvip edilen ve hukukî olarak kayt altna alnan, stlahî anlamdr. 0lk anlamna göre, K- v! fiili a- ai! anlamna gelmektedir, böylece iman, tasdik etmek, ba(kasnn söylediini gerçek olarak kabul etmek ya da ba(kasnn söylediinin veya teklifinin doru olduuna kanaat getirmektir. 0kinci tanma göre iman, Allah a itaat etme ameliyesidir. Nitekim itaat de üçe ayrlmaktadr: (I) 0slam n temel akidelerini tasdik etmektir ki bu, kâfir olmay d(arda brakmaktadr. (II) Dier temel (er î yükümlülükleri yerine getirmek ki bu, her hangi bir (ekilde itaatsizlii veya fsk d(arda brakmaktadr. (III) Faziletli fiillerin icras ki bu da, müminin tekâmüle ula(masn engelleyecek (eyi d(arda brakmaktadr (geni( bilgi için bk. R. M. Frank, Knowledge and Taqlid, Jounal of American Oriental Society, Vol. 109, I, 1989; 0lim ve Taklid, Kelâm Aratrmalar [trc. Hatice K. Arpagu(], 3:2(2005), s , el-hadîd 57/

3 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 197 -Dil ile ikrar etme -Ve bunlarn gerektirdii tarzda amel i(lemektir. Görüldüü üzere imanda yaygn kabule göre üç unsur bulunmaktadr. Kalp, dil ve organlar. Nitekim Ragb el-0sfehanî (v. 502/1108) yukardaki ifadeler yannda iman içinde emniyetin bulunduu tasdik (eklinde tanmlamaktadr. Nitekim Kur'an da iman, insann yalnz bir melekesinin deil -biri dierinden daha etkili olsa da- birçok melekesinin neticesi olup hem duygu hem de dü(ünce tarafndan onaylanmay bekleyen bir olgu olduunu ortaya koymaktadr. 0mann zaman zaman hem rasyonel ve gözleme dayal unsurlarla hem de duygusal tecrübelerle desteklenmesi de bu durumu teyit etmektedir. 3 Mâtüridî (v. 333/944) ve E( arî nin (v. 324/936) içinde bulunduu büyük ço- unluk da imanda asl unsurun kalp ile tasdik olduu ve kalbin imanda önemli fonksiyonu bulunduu üzerinde durmaktadrlar. 0nsann maddi ve manevî yönleri dikkate alndnda kalbin fonksiyonu ve önemi kendiliinden ortaya çkarken dinde de hayatî önem ta(yan (eyin iman olmas, insan ile din birliktelii ve balants dü(ünüldüünde kalp ve imann beraberliini ortaya koymaktadr. 0mandaki sevginin durum ve konumuna gelince Allah n sevdii ve Allah seven" 4 (eklindeki âyet, Allah-insan ili(kisindeki esasn sevgi olduunu ortaya koyma yannda sevgide çift yönün bulunduunu da göstermektedir. Bu sebeple Allah tan insana ve insandan Allah a yönelik olmak üzere iki farkl boyuttaki sevgiden bahsetmek mümkündür. Ancak imanda sevginin durum ve konumunun nasll, Allah n insan sevmesinden ziyade insandan Allah a yönelik olan sevgi üzerinde younla(may gerekli klmaktadr. Aslnda Allah a iman etmek demek otomatik olarak Allah sevmek demektir ki Kur'an da müminin vasflarn sayarken imann Allah sevmeyi gerektirdiini (u (ekilde izah etmektedir:.nsanlardan bir ksm Allah tan baka eler edinirler ve onlar Allah sever gibi severler. Müminler ise en çok Allah severler. 5 Dier bir âyette de mümin öyle bir kimsedir ki babas, evlad, kardei, ei, hsm akrabas, kazand mal, sevdii mekânlarla mukayese edilmeyecek ekilde Allah ve Resûlünü ve onlar için cihat etmeyi sever 6 denilmektedir. Konuyla balantl ba(ka bir âyette de mümin babas, evlad, kardei veya akrabas da olsa Allah a ve Resûlüne düman olanlarla dostluk etmez 7 diye buyrulmaktadr. $üphesiz sevgiden bahsedilen yerde korku, korkunun bulunduu yerde de sevginin bulunmas kaçnlmazdr. 0(te bu açdan müminin Allah sevmesi yannda Allah tan çekinmesi de gerekmektedir. Nitekim Nûr suresinde müminin vasflar anlatlrken Allah a ve Resulüne itaat ettii ve Allah tan çekindii 8 konu edinilmektedir. Aslnda konuya delil te(kil edecek bunlardan ba(ka âyet ve hadisten de bahsetmek mümkün olmakla birlikte bunlarn saysn arttrmak yerine bunlarn bahsettii meseleler üzerinde durmak daha isabetli olacaktr. Mesela yukarda zik- 3 Bkz. el-bakara 2/26; el-hac 22/ 5; el-hucurât 49/7; el-gâ(iye 88/ el-mâide 5/54. 5 el-bakara 2/ et-tevbe 9/24. 7 el-mücadele 58/22. 8 en-nûr 24/

4 198 Hatice K. Arpagu redilen Bakara suresine göre müminin vasf Allah sevmek demektir. Yani mümin olmak Allah sevmek demektir ki kul olmann ayrc vasf Rabbini sevmekten geçerken ulûhiyetin temel vasfnn da sevgi olduu ortaya çkmaktadr. $üphesiz ulûhiyet tabii olarak kul kavramn da gündeme getirmektedir. Kur'an ve 0slâm stlahnda insan kul(abd) vasfyla anlmaktadr. Kulluk da kendisine kul olunan varla kar( beslenen en ileri sevgi derecesini ifade etmektedir. 9 Dolaysyla kul, rabbini seven, ulûhiyet de sevilen bir varlk olmakta ve böylece Allah-insan ili(kisi kurulmaktadr. Mücadele sûresinde de kalbin sevme özellii bulunduu, ancak söz konusu sevginin tabii olarak insann bizzat kendisi ve çevresine yönelik olduu dile getirilmektedir. 0(te iman sahibi olmak demek insann ftratndaki bu sevginin gerçek kaynann Allah olduunun bilincine varmak ve dier sevgileri de yok etmeden O na yönelmek demektir. Buradan hareketle de kalbin birçok i(levi yannda sevginin fonksiyonel olduu ve önemi bulunduu anla(lmaktadr. Ancak insandaki tüm bu sevgilerin düzenli ve doru bir (ekilde kullanlmas ve bütün sevgilerin ötesindeki Gerçek Sevginin dikkate alnmas gerekmektedir. 10 Ftrat hadisi 11 de, kalplerin Allah tanmaya O nu tasdik edip dinini kabul edip etmeye uygun bir yapda yaratldklarn göstermektedir. Hakk bilmek onu sevmeyi, batl bilmek de ondan nefret etmeyi gerektirir. Dolaysyla ftrî yapda hakk sevip batldan nefret etme kabiliyet ve kapasitesi vardr. Ancak kalp zaman zaman özelliklerini bozan etkiler altna girebilir. Bu bozucu etki ya kalbi hakk tasdik etmekten alkoyucu (üphelerden veya onu hakka uymaktan alkoyan (ehvetlerden ileri gelir. 12 Bu tür durumlardan uzakla(mak da ancak imanla ve kalbin amelleri ad altndaki fiillerle mümkün olmaktadr. KELÂMÎ EKOLLERE GÖRE SEVG VE MAN Allah a imandaki sevginin gerekliliine dair yukardaki açklamalardan sonra imann unsurlar açsndan sevginin yeri ve konumuyla ilgili 0slâm dü(ünce tarihindeki duruma bakldnda sevgiye genelde kalbin amelleri ad altnda yer verildi- i ve 0slâmî mezheplerinin büyük çounluu tarafndan dikkate alnd görülmektedir. Mesela Mürciî gruplarn büyük çounluu bu hususa zaman zaman tasdikle birlikte çou zaman da Allah bilme (marifetullah) içinde yer vermektedirler. Mesela Ebü l-hüseyin es-salihî ve taraftarlar iman marifet olarak tanmlam(lardr ki onlara göre marifet Allah sevmeyi ve O ndan korkmay kapsayan bir kavramdr. 13 Yine bir Mürciî grup olan Yunusiyye nin kurucusu Yunus b. Avn es-simrî 14 imann 9 Suat Yldrm, Kur'an da Ulûhiyet 0stanbul 1987, s nsandaki sevgi çe(itleri ve bunun Allah la balants açsndan bk. Gazzâlî,.hyâu ulumiddîn, Dâru (- (uab, Beyrut ts., IV, Bkz. Buharî, Cenâiz 79, 80, 93; Müslim Kader bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ (haz. Amir Cezzâr Envar Bâz), Mustansra 2005: Darü l-vefa, VII, E( arî, Makâlâtü l-.slâmiyyîn (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire 1950, s. 198; 0bn Fûrek, Mücerredü Makâlât (n(r. Daniel Gimaret), Beyrut 1987, s Mürcii gruplar arasnda yer alan Yunusiyye nin nisbesi kaynaklarda farkllklar bulunmaktadr. E( arî nin Makâlât n ne(reden Helmut Ritter es-semerî ve e(-$emerî (eklindeki farkl iki vecih tespit etmi(tir (E( arî, Makâlât [n(r. Helmut Ritter], Wiesbaden 1980, s. 132), Daha sonra Amidî (el- Ebkârü l-efkâr)ile 0cî nin (el-mevâkf) eserlerinde Numeyrî (eklinde geçmektedir. $ehristanî nin matbu nüshasnda da harekesiz metninin Nümeyrî ya da Nemirî (eklinde okunmaya müsaittir ($ehristanî, el-milel ve n-nihâl [thk. Ali Hasan Fâûr- Abdülemir Ali Mühennâ], Beyrut 1990, I, 162 Ne- 198

5 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 199 kalp ve dilde olduunu ifade ettikten sonra kalbin fiillerinin marifetullah, Allah sevme ve O na kalben boyun emek (eklinde olduunu dile getirmektedir. 15 Benzer tavr, Ebû $emir ve müntesipleri tarafndan benimsenmektedir, ancak onlar Yunus taraftarlarndan farkl olarak imann unsurlar arasna dil ile ikrar da alm(- lardr. Onlarn iman anlay( da, marifetullah, Allah a boyun eme, O nu kalben sevme ve O nun bir olduunu ve benzerinin bulunmadn ikrar etmek (eklindedir. 16 Neccariyye ise imann üç unsuru olduunu söyledikten sonra bunlardan ikincisinin Allah a boyun emek olduunu ifade etmektedir. 17 Geylan ve taraftarlarna göre de iman marifetullah, Allah sevme, O na boyun eme ve Resülullah n getirdiini dil ile ikrar etmeyi içine almaktadr. 18 Gassan ve taraftarlar ise iman Allah ve Resülünü bilmek, Allah n indirdiklerini ve Resülünün getirdiklerini ikrar etmek, Allah sevmek, O na kar( sayg duymak ve kibri terk etmek (eklinde tanmlam(- lardr. 19 Benzer yakla(mn Mâtüridî ve E( arî ulema tarafndan da devam ettirildii tespit edilmektedir. Mesela Ebû Hanife imann inanan kimsede Allah tan ümid edip korkmay dourmas gerektiini dü(ünmektedir. Eer bir kimsede havf ve reca bulunmazsa iman da yoktur. 20 Yine ona göre mümin bir kimse tevhidi terk etmedii müddetçe bütün günahlar i(lemi( olsa da yine Allah dü(man olmaz. Çünkü dü(man dü(manna buz ve nefret besler, noksanlk izafe eder. Hâlbuki mümin mirî (ekli için bk. Sönmez Kutlu, Mürcie, D.A, XXXII, 44). Ancak eserin Franszca tercümesinde Belâzûrî nin Ensâbü l-erâf ndan hareketle Yunus b. Avn n Ebû Simr in talebesi veya arkada( olmasndan ötürü es-simrî nin daha uygun olduu nakledilmektedir (bk. Shahrastani, Livre des Religions et des Sects (trc. Danile Gimaret-Guy Monnot, Leuven 1986, I, 421). 15 Badadî, el-fark beyne l-frâk, ts. Kahire: Mektebetü 0bn Sinâ, s E( arî Allah sevmeye, Allah a itaat etme ile kibri terk etmeyi de eklemi(tir (E( arî, a.g.e, s. 198). Benzer malumatn $ehristanî de de olduu görülmektedir. Hatta Nemirî bu konuda 0blis i örnek verir. Çünkü 0blis Allah n vahdaniyetini bildii halde Allah a kar( kibir ve büyüklenmesinden dolay kâfir olmu(tur. O yüz çevirip büyüklük tasladndan kâfirlerden oldu (el-bakara 2/34) (eklindeki âyet de, kalbinde Allah a itaat ve muhabbet yerle(mi( olan kimsenin günah i(leyerek Allah a muhalefet etmeyeceini ortaya koymaktadr. Bu vasflar ta(yan bir kimsenin velev ki günah i(ledii dü(ünülsün bu durumda da onda var olan inanç ve samimiyet ona zarar vermez. Çünkü müminin cennete girmesi ameli ve taatinden ziyade ihlâs ve Allah a olan sevgisinden dolaydr ($ehristanî, a.g.e, I, 162). 16 E( arî, a.g.e, s Badadî ise marifet ve Allah tan geldii konusunda ümmetin ittifak ettii (eyleri ikrar etmek (eklinde tanmlamaktadr (Badadî, a.g.e, s. 181). $ehristanî ise onlara göre iman hasletlerinden her biri iman olmad gibi bazsnn da iman olmad kanaatinde bulunduklarn söylemektedir. Aksine onlara göre 0man hepsinin birle(mesinden olu(maktadr ($ehristanî, a.g.e, I, ). 17 E( arî, a.g.e, s Gaylaniyye ye göre iman artp eksilmez. Dolaysyla onlar da bu konuda Ebû $imr taraftarlar gibi dü(ünmektedir. Ancak marifet konusunu da ikiye ayrmaktadr. 0man bu marifetin ikincisine tekabül etmektedir. Birinci çe(it marifet ki(inin kendisinin ve âlemin yaratcsnn olduunu bilmek ftridîr ve birinci çe(it marifettir ve bu çe(it marifet iman saylmaz. 0man saylan marifet ise yaratcnn iki veya daha fazla olmadn bilmek, Peygamber ve Allah katndan gelen (eyleri bilmektir (E( arî, a.g.e, s. 200; $ehristanî, a.g.e, I, 168). 19 Badadî, a.g.e, s. 179; $ehristanî, a.g.e, I, Ebû Hanife, el-alim ve l-müteallim, Be Eser (n(r. ve trc. Mustafa Öz), 0stanbul 1992, s. 36 (27). Nitekim o ibadetle alakal açklamada bulunurken imanda itaat, havf ve recann bulunduunu, bu üçü olduunda ki(inin ibadet etmi( olacan ifade ettikten sonra iman eden kimsede de havf ve recann bulunmasnn gerekli olduunu söylemektedir. Aslnda onun yukarda zikredilen Ebü l-hüseyin es-salihî ve Ebû $imr gibi dü(ünürlerle paralel hareket ederek marifetullah içine tevazu ve muhabbet gibi duygular da ald görülmektedir (bk. Montgomery Watt,.slâm Düüncesinin Teekkül Devri [trc. E. Ruhi Flal] Ankara 1981, s. 167). 199

6 200 Hatice K. Arpagu büyük günah irtikâb etmesine ramen Allah her (eyden çok sever. Yine mümin ate(te yaklmas yahut da Allah a iftirada bulunmas hususunda serbest braklsa; ate(te yaklmay Allah a gönlünden gelerek iftira etmeye tercih eder. 21 Nitekim benzer tavr içinde bulunan Matüridî de imann dilin fiili deil de kalbin fiili (amelü l-kalb) olduu üzerinde durmaktadr. 22 Aslnda 0mam Mâtüridî, imanda kalp ile tasdiki esas almakla birlikte tasdike yükledii anlam yelpazesi geni(tir. Ona göre tasdik bilgiyle ortaya çkan hakikati onaylamak manasnda bir tasdik deildir, çünkü böyle bir tasdik teslimiyeti gerektirmez. Bunun yerine o, tasdik edilen (eyin bu tasdikten sonra insann hayatna emredici ve kontrol edici bir güç olarak girmesinin gerektii kanaatini ta(maktadr. Dolaysyla tasdik, aklî kavray( veya akln soyut hakikati onayndan ziyade Peygamber in ve getirdii tebliin doruluunu kabul ile söz konusu hakikatlerin bir hayat kanunu olarak i(lev görmesi anlamna gelmektedir. Peygamberi ve getirdiini kabulde akln fonksiyonu bulunmakla birlikte bu hakikatlerin hayat kayna olarak i(lev görmesinde akln deil kalbin fonksiyonu ön plana çkmaktadr. 23 E( arî ulemann imanda sevgiyi yer vermesine gelince, onlarn temelde yukarda zikredilen dü(ünürlerle paralel hareket ettii söylenebilir. 0bn Fûrek (v. 406/1015) E( arî nin dü(üncesinin Salihî nin görü(lerini payla(acak (ekilde olduunu (u (ekilde aktarmaktadr: imanda tek özellik vardr ki o da Allah, O nun bir olduunu, benzerinin olmadn, ibadetin yalnzca O na yapldn ve O ndan ba(ka itaat edilecek bir varln bulunmadn bilmektir. Bundan ba(ka bilginin alçakgönüllülük içinde boyun eme (huzu) ve yüceltmeyi (tâzim) de kapsamas gerekmektedir. Ayn yakla(m tarz küfrün özelliinin de bilgisizlik olduunu ortaya koymaktadr. Marifetin zdd olan bilgisizlik de nefret, büyüklenme, küçümseme ve ilhad gibi duygusal ve ahlakî yönleri içermektedir. 24 Bu yakla(mn uzant- 21 Ebû Hanife, a.g.e. s. 25 (19). 22 Mâtüridî, Te vîlâtül-kur'an (thk. Mehmet Boynukaln), 0stanbul 2005, III, J. Meric Pessagno, Akl ve Dinî Tasdik (trc. Bülent Balolu-Adil Çiftçi), DEU.lahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, 0zmir 1994, s bn Fûrek, a.g.e, s E( arî imanda asl olann kalb ile tasdik olduunu söylemekle birlikte tasdikin ne olduu konusunda cevaplar farklla(maktadr. O, zaman zaman, tasdiki, Allah n varln, ulûhiyetini ve kadîm olduunu bilmek olarak açklar. Bazen de tasdikin bir iç konu(ma olduunu, fakat bunun bilmeyi de içerdiini ve bilmeden ayr var olamayacan söyler (Frank, 0lim ve Taklid, s. 87). Bundan ba(ka o, kavramn Allah sevgisi ve ihtiram gibi hususlar da ihtiva edecek (ekilde geni(letilebileceini de kabul etmektedir. E( arîlerin büyük çounluu tarafndan taat a denk olduuna kar( güçlü muhalefet büyük oranda Haricilerin kullanmndan kaynaklanmaktadr. 0man, temelde kabullenmenin takip ettii bir tasdiktir; Allah n inayeti tasdik ve kabullenmenin her ikisi için gereklidir: Tasdik zihni bir ameliyedir, kabullenme ball sürdürmek ve Allah n emrine riayet etmek maksadyla belli bir emek harcamaktr. Müminler inandklar (eyi tasdik eden ve bundan ba(ka amellerini de yerine getiren kimselerdir (bk. Frank, 0lim ve Taklid, s. 86). Dolaysyla E( arî nin iman teorisi içinde itaat kavram vardr. Hatta o, bu kavram (eklen hesaba almasa da tasdik ve imann Allah a kar( belirli tutum ve davran(lar içerdii ve gerekli olduunu kabul etmektedir. Nitekim 0bn Fûrek (Mücerred, s. 151, 8 vd) E( arî nin tazim, hu(u, sevgi, alçak gönüllülük, teslimiyet gibi hususlar Allah a ve Peygambere imann (artlarndan kabul ettiini bildirmektedir. Bunlar gerçek anlamda Allah a imann ya da O nu bilmenin öncelikli sebebi olarak deil de imann kriteri, onun tabi sonucu ve gereklilii olarak kabul edilmektedir. Mutasavvf bir E( arî olan Ku(eyrî nin (v. 465/1072) hocas Ali ed- Dekkâk da konuyla ilgili (unlar söylemektedir: "Allah bilmenin i(aretlerinden biri Allah korkusunun olmasdr, bir kimsenin marifeti arttkça, Allah korkusu da artar (er-risale, IV, 64). Ki(i Allah yaratcs ve yöneticisi olarak inandndan dolay, O nunla ilgili bilgisi O na mütevaz bir (ekilde boyun 200

7 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 201 snda bulunan Teftazanî de (v. 792/1390) tasdiki, onu haber verenin doruluuyla ilgili samimî bir benimseme ve kabul olarak tanmlamaktadr. Nitekim o, bu kavramn Farsça daki kar(lnn gireviden olduunu söyler. Gireviden de inanmak, benimsemek ve boyun emek anlamlarna gelmektedir. 25 Bundan ba(ka Teftazanî imandaki tasdikin mantksal bir dorulama anlamndaki tasdikten farkl olduunu geni(çe anlatmaktadr. Onun bu konudaki yakla(m da imandaki tasdikin marifetle balantl olmas ve ki(inin iradesini kullanmas açsndan mantktaki tasavvurlarn mukabili konumundaki tasdikten oldukça farkldr, hatta imandaki tasdik özel bir tasdik olarak ele alnmaldr. 26 Bu dü(ünce ekolüne göre imann i(- levsel olduu organ kalptir, imann asl unsuru da tasdiktir. Dil ile ikrar müslüman muamelesi görmek için gereklidir. Dolaysyla Kerramiyye d(ndaki 0slam dü(üncesindeki mezhep ve yakla(mlarn hemen hepsi, imann kalbin i(i olduunu ve tasdikin imanda önemli bir yeri bulunduunu farkl yakla(mlarla dile getirmektedirler. Tasdikin tercih edilmesi de imandaki (üphe ve zann bertaraf etmek amacna matuftur. BN TEYMYYE YE GÖRE MAN Bütün bu açklamalardan sonra meseleyi farkl tarzda ele alan 0bn Teymiyye nin yakla(mna gelince, ona göre imanda asl olan tek bir unsur deil birden fazla unsur vardr. Ancak birçok 0slâm dü(ünürü gibi ona göre de imann yeri kalptir. Yani imann asl kalptedir. 27 Nitekim 0bn Teymiyye de iman, söz ve amel tar- emeyi de otomatik olarak getirir (Mücerred, s. 151; kr(. Frank, 0lim ve Taklid, s. 93). E( arî nin konuyla ilgili görü(leri geni( ve dank olmakla birlikte örencilerinin ondan farkl olarak imanda aslî unsurun tasdik olduu kanaatinde olduklar görülmektedir(watt, a.g.e, s ). 25 Teftazanî, 8erhu l-akaid, 0stanbul 1879, s Teftazanî, 8erhu l-makâsd (thk. Abdurrahman Umeyre), Beyrut 1998, V, Aslnda yukarda nakledilen görü(ler iki büyük ekol olan Mâtüridîyye ile E( ariyye nin imandaki (üphe ve zann bertaraf etmek amacyla youn bir (ekilde tasdik üzerinde durduklar ve ona imann tümünü etki edecek anlam alan verdikleri anla(lmaktadr. Nitekim bu anlay( 0bn Teymiyye nin endi(elerinin aksine müslümanlarn amellerinde herhangi bir gev(eklik göstermeden bugüne kadar devam etmi(tir. E( arî ve Mâtüridî yakla(m devam ettiren Elmall da tasdiki, imann tümüne etki edecek (ekilde onun yalnzca kalpte olup biten bir (ey deil de dile veya fiille yansyan bir olu(um olduunu ifade etmektedir. Yani tasdik olup bitmeyip aksine etkisi kalp ve lisan da içine almaktadr. Nitekim onun tanmlamasna göre tasdikin üç mertebesi bulunmaktadr. -Birincisi kalbî tasdiktir ki bir kimsenin herhangi bir hükmü, sözü veya sözü dile getirenin doruluunu gönlünde itiraf edip emin olmasdr. Bu anlamdaki ameliye de söz konusu hükmü, sözü veya söyleyeni tasdik etmek manasna gelmektedir. -0kincisi dille tasdiktir. Bu da ki(inin kendi d(ndakilere bu böyledir (eklinde sözle kalbindekini ifade etmesidir. Buradaki dille ifade de kalptekiyle uyumlu olup olmamaya göre ikiye ayrlmaktadr. -Üçüncüsü de fiilî tasdiktir. Bunda da dille ifade edilene uygun (ekilde fiilin ortaya çkmas beklenmektedir. Ancak burada da fiilin kalp veya dille uyumlu olup olmama açsndan baz mertebeleri vardr (Elmall, Hak Dini Kur'an Dili, ts. Eser Ne(riyat, I, 179). Bütün bunlar da imandaki aslî unsur olan tasdikin salt zihinsel bir olgu olmayp dil ve eylemlerle irtibatl bir kavram olduunu ve onlarda baz tezahür ve yansmalarnn bulunduunu ortaya koymaktadr. 27 Aslnda Kerramiyye d(ndaki 0slâm ulemasnn büyük çounluuna göre imann asl kalptedir. Yani imann aslî unsuru içinde kalp bulunmaktadr (0bn Teymiyye, Kitabü l-iman, ts. Dârü 0bn Hâldun, s ). Nitekim Ebû Hanife de imann asl ve bulunduu yerin kalp, onun ortaya çkt yerin ise beden olduunu söylemektedir. Bundan ba(ka o eer iman parmakta mdr diye sorulursa evet parmaktadr, de! Parmak kesilince nereye gider diye sorulursa kalbe gider, de! (eklindeki ihtimalî soru ve cevapla iman ile amel, kalp ile beden arasnda balant üzerinde durmaktadr ( el-fkhu l-ebsat, Be Eser, 64[53]). 201

8 202 Hatice K. Arpagu zndaki yapda olduunu ve sözün kalpteki halinin marifet ve kalbin tasdiki, dildeki halinin ikrar, amelin kalbe yönelik ksmnn kalbin amelleri, bedene yönelik halinin de bedenin amellerini olu(turduunu ifade etmektedir. 28 A(ada ayrntl olarak ele alnaca üzere bu durum ona göre imann tek bir unsurdan deil de birbirleriyle balantl iç içe girmi( bile(ik kaplar gibi birçok unsurdan olu(tuu kanaatini benimsediini göstermektedir. Yine o, Hasan Basri den nakledilen iman gösteri ve süs(tehallîden) olmad gibi temenni de deildir. Bunlarn aksine iman, kökü kalbin derinliklerinde olan ve kiinin yaptyla dorulanan eydir (eklindeki anlay( benimsemektedir. Burada ifade edilen temenni, imann dil ile söylenmesi, tehallî de insan bedeninin ibadet ve ahlak gibi eylemlerle süslenmesidir. Hasan Basrî den esinlenen 0bn Teymiyye nin imann aslnn, kökü kalbin derinliklerinde olan ve yaplan i(lerle desteklenip onaylanan (ey olduu kanaatini ta(d anla(lmaktadr. Nitekim bu durum, kalptekinin fiilen i(lenmek suretiyle ortaya çkacan göstermektedir. Çünkü amel gibi tabiî bir sonucun yokluu, söz konusu sonucun bal olduu sebebin de bulunmamas ihtimalini akla getirmektedir. Dolaysyla imandaki tasdikin sradan herhangi bir haberi tasdik etmek gibi bir fonksiyonu olmad, onun bir takm gereklerinin bulunduu ve bu gerekliliklerin tasdike, isimlendirilme srasnda dahil olduu anla- (lmaktadr. 29 Bu açklamalar da 0bn Teymiyye nin yakla(mnn, imann kalpteki olu(umunun yalnzca tasdikten ibaret olmad ya da iman teriminin kar(lnn tasdik olmad (eklindedir. Ona göre lafz ve mana açsndan bu iki kavramn birbirinden farkl anlam alanlar vardr. Lafz açsndan tasdik ile iman kelimelerinin birbirlerinin müteradifi olmamalar, birbirleri yerine kullanlmalarn engellemektedir. Nitekim tasdik her türlü haber hakknda kullanlrken imann haber alan ise yalnzca gayba yöneliktir. Mesela bir says ikinin yarsdr veya gök yerin üzerindedir, gibi görünen âlem ve fizikî varlklarla ilgili haberler tasdik edilir veya yalanlanr. 0mana gelince, onun haberi tasdikin alanna giren haberden oldukça farkl olup yalnzca gaypla ilgili hususlara tekabül etmektedir. 30 Bundan ba(ka tasdikten farkl olarak imanda ihbar, in(â ve iltizam söz konusudur ki bu unsurlar (u âyet gayet iyi bir (ekilde izah etmektedir: Allah Teâlâ peygamberler vastasyla u ekilde ahd almtr: Andolsun size kitap ve hikmet verdim, imdi yannzda bulunan dorulayc bir peygamber geldiinde, ona mutlaka inanmal ve yardm etmelisiniz, bu arta bal ahdimi kabul ve tasdik eder misiniz? Onlar kabul ederiz dediler. Allah öyleyse ahit olun ben 28 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Kitabü l-.man, s , 154. Aslnda bu nokta daha ziyade amel-iman münasebetini ve bu konuda Cemel-Sffin sava(ndan itibaren tart(lp üzerinde fikir beyan edilen meseleyi hatrlatmaktadr. Amelin imanla olan balants Cemel-Sffin den itibaren 0slâmî ekollerin gündemini olu(turup tart(lm(tr. Enfâl suresi 2. âyette müminin Allah n ismi zikredilince kalpleri titreyen, Allah n âyetleri okunduu zaman da imanlar artan ve Allah a tevekkül eden kimse olduunun anlatlmas amelin imana dahil olmayp imann gereklilikleri arasnda yer aldn göstermektedir. Ancak amel-iman münasebetinin konunun balam ve zaman açsndan burada ele alnp incelenmesi mümkün olmamakla birlikte 0bn Teymiyye den farkl olarak Ebû Hanife nin yolunu benimseyen Ehl-i sünnet ulemas tarafndan amelin imann gerei deil de sonucu olduu fikrinin benimsendii görülmektedir. 30 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII,

9 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 203 de sizinle beraber ahid olanlardanm 31 diye buyurmaktadr. Buradaki haber, mücerred bir haber olmayp bizzat imann gerei olarak Peygamber e yardm gerekli gören bir haberdir. Âyetten anla(ld üzere soyut tasdikin aksine imanda (ihbar) haber verme, verilen haberin in(a edilmesi ve söz konusu in(ann tabiî sonucu olarak benimseme ve hayata geçirme (eklinde iltizamî unsur vardr. Bir kimseye içerisinde güven olmayan bir haber verildiinde konuyla ilgili olarak o kimsenin böyle bir habere iman etmesi beklenmez. Çünkü iman etmek haber veren kimseye güvenin olduu durumlarda söz konusudur. Verilen haberle ilgili ihtimaller üzerinden hareket edilirse haberi alan kimsenin, haber verene itaat etmesi veya etmemesi mümkündür. Yani i(itenin itaatinin iman adn almas için tasdikle birlikte itaatin bulunmas gerekir. Dolaysyla imandaki tasdikin haber veren kimseye itaat da içermesi beklenmektedir. 32 Bütün bu izahlar iman ve tasdik kavramlarnn lâfzen birbirlerinin yerine kullanlmayacaklarn açklamakla beraber, birbirleriyle balantsz olduklarn da ifade etmemektedir. Yani Allah a iman edilirken söz konusu iman kavramnn bünyesinde birçok unsurun yer ald, bunlardan birinin de tasdik olduu anla(lmaktadr. Ancak 0bn Teymiyye ye göre söz konusu tasdikin imann yerine konmas hem doru deildir hem de mümkün deildir. Aralarndaki balantya gelince Allah a iman edilirken Peygamber vastasyla örenilen Allah n getirdii (eyler de tasdik edilir. Yukardaki gök yerin üstündedir (eklindeki örnekten hareket edilirse böyle bir bilgiye iman edilmeyip tasdik edilir. Bunun sebebi de bu tür konularn duyularla idrak edilmesi, söz konusu haberin duyulur âlemle alakal olmas ve hakknda zannn mümkün olmamas, böyle bir habere iman edilmesini imkânsz hale getirmektedir. 33 Dolaysyla gaybî olana iman edildii halde Peygamberin söyledikleri ve getirdikleri tasdik edilir. Ancak bu konudaki tasdik mantktaki tasdik gibi olmadndan farkl unsurlar içermektedir. Mesela imann, güvenmek, huzur ve emniyet içinde bulunmak gibi anlamlarnn olmas, bu konuda haber verene güvenmeyi gerektirmektedir. Bu durum da imandaki tasdikin itmi nan ve emanet manalarn içerdiini göstermektedir. 34 Yine bir kimse birinin söyledii haberi tasdik ettii halde onun söylediklerine boyun eip takip etmeyerek muhalefet edebilir. Bundan ötürü imandaki tasdikin muvafakat, uyum ve boyun eme kavramlaryla beraber bulunmas gerekir. 35 Yani tasdik Peygambere itaati ve güveni içerme yannda söz konusu itaat ve güvenin de Peygamber i sevmeyi beraberinde bulundurmas gerekmektedir. Peygamber i seven de hem ona itaat eden, hem de onun getirdiklerini yapan, yasakladklarndan kaçnan kimsedir. Nitekim Eer Allah seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarnz balasn 36 anlamndaki âyet de Allah sevgisinin otomatik olarak peygamberi sevme sonucunu beraberinde getirdiini beyan etmektedir. Ayn zamanda bu âyet sevginin içe dönük duraan tasdik ile tamamen d(a dönük bedenî ameller arasna irtibat salayacak bir fonksiyonunun bulunduunu ortaya koymaktadr. Çünkü Allah ve 31 Âl-i 0mrân 3/ bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Kitâbü l-iman, s bn Teymiyye, Kitâbü l-iman, s Âl-i 0mrân 3/

10 204 Hatice K. Arpagu Resûlünü sevmek psikolojik bir eylem olmakla birlikte psikolojik eylemler de haricî eylemler gibi gerçektirler. Bu yakla(m da iç ve d( (eklinde keskin bir ayrma gitmenin, hariçte bulunan iman tanmnn d(nda tutmann mümkün olmadn göstermektedir. 37 Bu tür açklamalaryla 0bn Teymiyye imann -özellikle Mürcie tarafndan kabul edilen- tasdik ten ibaret olmasnn doru olmadn ispat etmeye yönelmektedir. Bu amaçla o, iman ve tasdik tarifleri yaparak ikisinin birbirinin yerine kullanlamayacan, imann gaybla alakal, tasdikin ise bu dünyayla ilgili ve imann genel, tasdikin ise imann altnda bir unsur olduunu ortaya koymaktadr. Onun yönelttii dier bir itiraz da imandaki aslî unsurun tek ba(na tasdik deil, tasdikin yannda kalbin amellerinin de bulunmas (eklindedir. Nitekim onun anlay(na göre tasdik esas alndnda ikrar ve amel (eklindeki dier unsurlar birbirinden bamsz olacandan bunlarn birbirleriyle balantlarnn kurulmas gerekmektedir. 0(te söz konusu balanty temin edecek (ey de kalbin amelleridir. Kalbin amelleri de zarurî olarak harici beden amellerine ihtiyaç duymaktadr. Böylece tasdikin yannda bulunan Allah ve Peygamberini sevmek de imann cüzünü olu(- turmaktadr. Ayn (ey Allahn insana yapmasn emrettii (eyin sevilmesi ve yasaklad (eyin sevilmemesi için de geçerlidir. Bu düstur sayesinde ki(i yapt (eyi sever, yasaklanan (eyleri yaptnda da üzülür. Bu durum 0bn Teymiyye nin dierlerinden farkl olarak kalbin faaliyetini tasdik ile snrlamayp daha geni( tuttuu ve tasdikin yannda bulunmas gereken (eylere younla(t anla(lmaktadr. Onun anlay(na göre kalpte söz ve fiilin her ikisi birden bulunmaktadr. Kalbin sözü tasdiki meydana getirirken kalbin ameli de sevgidir. Kalpteki söz ve fiilin tezahürü bedende ortaya çkmaktadr. Kalpteki tasdikin tezahürü olarak dilde ikrar olu(urken kalbin ameli olan sevgi neticesinde de bedende ameller meydana gelmektedir. Dolaysyla imann aslî unsuru yalnzca kalpteki tasdik deil, ayn zamanda kalbin amelini olu(turan sevgidir. 38 Dier bir ifadeyle kalpte yalnzca tasdik deil, içinde 37 0zutsu,.slâm Düüncesinde.man Kavram (trc. Selahaddin Ayaz), 0stanbul 1984, s bn Teymiyye, Mecmuu l-fetâvâ, VII, 337, ayrca bak Aslnda Ebû Hanife de -yukarda ifade edildii üzere-imanda sevginin bulunduunu kabul etmekle birlikte onun meseleyi (ekillendiri( biçimi farkl olduundan konuyla ilgili açklama ve yorumlar da tabiî olarak farkldr. Ona göre günah i(leyen kimse Allah sevmediinden veya O ndan korkmadndan dolay günah i(lemi( deildir. Bilakis mümin, büyük günah i(lemekle birlikte Allah her (eyden daha fazla sever. Nitekim bu kimse ate(te yaklmakla isteyerek Allah a iftirada bulunma arasnda muhayyer braklsa ate(te yanmay tercih eder. Bu durum babasn seven fakat ona isyan eden çocuun durumuna benzer, (ehvet üstün geldi- inden Allah a isyan etmi(tir. Bundan ba(ka ki(i, günah i(lerken azaba çekileceini dü(ünerek deil de Allah n affedeceini veya hastalk ve ölümden önce tövbe edeceini umduundan dolay günah i(lemi(tir ( el-âlim ve l-müteallim, s. 25 [19]). Bütün bunlarn yannda ki(i günah i(lerken iman ettii Allah, kitaplar ve resuller konusunda herhangi bir (üpheye dü(mez. Hatta bu durum dünyadaki korkularla kar(la(trldnda daha da iyi anla(lr. Çünkü insandan musibet annda dü(mandan korkma feryat etme ve sürçme gibi (eyler hâsl olduu halde Allah ve Allah katndan gelen (eylerde herhangi bir (ek ve (üphe ortaya çkmaz (Ebû Hanife, a.g.e, s. 20 [15]). Bu da ki(inin günah i(lerken Allah a imannda veya sevgisinde herhangi bir dei(im olmadn göstermektedir. Dolaysyla ki(i günah i(- lediinde görünürde Allah a isyan etmi( ve isyan sebebiyle (eytana itaat etmi( ve rza göstermi( gibi olsa da aslnda o, i(ledii günahtan ötürü (eytana itaat eden, onun rzasn isteyen ve ona yönelen bir kimse deildir (Ebû Hanife, a.g.e, s. 36 [27]). Dolaysyla iman bütün dinî görevlerin yerine getirilmesinin ad deildir. Böyle dü(ünen kimse temelsiz bir iddia bulunmu(tur. Yine Kur'an Ey iman edenler! hitabn baz farzlar terk edene de yöneltmi(tir. $ayet iman bütün görevlerin ad olsayd ki- (ilere Ey ksmen iman edenler! veya Ey baz görevleri hariç tutarak iman edenler! diye hitap edil- 204

11 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 205 Allah sevgisi, Allah korkusu ve Allah a tevekkül gibi (eylerin bulunduu kalbin amellerinin de bulunmas gerekmektedir. Nitekim ona göre kalbin amellerinin imana dâhil olmas, namaz, oruç gibi zahirî amellerin dâhil olmasndan çok daha önemlidir. 39 Aslnda Allah ve Resulünü sevmek imann bizzat kendisi olduu gibi Allah n emrettii (eyleri sevmek ve Allah n yaplmasn istemedii (eylerden nefret etmek de kalbî ameller ad altndaki imann özünü olu(turmaktadr. Nitekim Peygamber den nakledilen birçok hadis de bu durumu desteklemektedir. Mesela yapt iyilie sevinen, kötülüe de üzülen kimse mümindir 40 (eklindeki rivayet bunlardan biridir. Böyle bir kimse iyilik yapmay sever ve iyilik yaptnda bundan haz duyarken kötülükten de nefret eder, kötülüü ise kar( konulamaz bir istek neticesinde yaptndan bundan üzüntü duyar. Mesela bir zânî, zina ettii zaman bu fiili nefsinde sevdiinden dolay yapm(tr. Eer kalbinde bu fiili i(lemeye engel olacak Allah korkusu ya da bu arzusunu yenecek Allah sevgisi olsayd zina etmezdi. Yani ki(i gerçek anlamda ihlâs sahibi olsayd bu fiili i(lemezdi. Bunun için her tasdik sahibi kimsede tasdikin yannda gerçek ve kâmil bir Allah ve Peygamber sevgisi, Allah korkusu ve tevekkül ile yaplan i(lerde ihlâs sahibi olma gibi gerekli iman halleri bulunmaldr. 41 Nitekim böyle bir kalp kaçnlmaz olarak bedende kendine çk( yolu arar, beden de kalbin isteine kar( koyamaz. Yani kalbin salih ve iyi olmas bedeni etkilerken beden de kalbe ramen bir (ey yapar konumda olmaz. Zira kalbin iyilii bedenin iyi olmasn temin ederken kalbin kötülüü de bedenin kötü olmasna sebebiyet verir. Konuyla ilgili (u hadis de meselenin anla(lmasna zemin hazrlamaktadr: Dikkat edin bedende bir et parças vardr ki o iyi olunca tüm beden iyi olur, o kötü olunca tüm beden kötü olur, ite o kalptir. 42 Ebû Hureyre den nakledilen dier bir hadiste de kalp padi(aha, organlar da padi(ahn askerlerine benzetilmi(tir. Bu temsili anlatmla da padi(ahn iyi veya kötü olmasnn otomatik olarak askerlere etkisi üzerinde durulmu(tur. 43 Bu durum - yukarda da izah edildii üzere- kalbî amellerin duraan olmayp zarurî olarak harici beden amellerine ihtiyaç duyduklarn göstermektedir. Bu noktadan hareket edilince, Allah n insana yapmasn emrettii (eyin sevilmesini ve yasaklad (eyden nefret edilmesi sonucunun dikkatten uzak tutulmamas gerekmektedir. Nitekim bu hali benimseyip içselle(tiren kimse yapt (eyi severken, yasaklanan (eyleri yaptnda da üzülür. 44 mesi gerekirdi. $u halde iman n, dinin bütün görevlerinin deil de kalbe ait özel bir görevin ad olduu anla(lmaktadr (Mâtüridî, Kitabü t-tevhîd [trc. Bekir Topalolu], Ankara 2002, s. 495). 39 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, Tirmizî, Fiten 7; Ahmed b. Hanbel, I, 18, 26, III, bn Teymiyye, Kitabü l-imân, s Zinâ eden kimseyle ilgili Ebû Hanife nin görü(leri ise daha farkldr. O, Mümin zina edince bandan gömleinin çkarld gibi iman da çkarlr. Tövbe edince de iman kendine tekrar iade edilir (Ebû Dâvûd, Sünne 15; Tirmizî 0man 11) (eklindeki hadisin Kur'an a muhalif olduunu söyler. Daha sonra o, Kur'an da geçen zinâ eden kadn ve erkek (en-nûr 24/2-3) (eklindeki âyette zina eden kadn ve erkekten bahsedilirken mümin vasfnn nefyedilmediini dile getirir. Yine sizden fuhu irtikâb edenlerin her ikisini de (en-nisâ 4/16) anlamndaki âyette inananlara deinilirken Allah n sizden (eklinde bir ifade kullanmas, bu kimselerin Yahudi ve Hristiyan de- il de bilakis mümin olduklarn göstermektedir ( el-âlim ve l-müteallim, s [24-25]). 42 Buharî, 0man 39; Müslim Müsâkât bn Teymiyye, Kitabü l-imân, s bn Teymiyye, Kitabü l-imân, s

12 206 Hatice K. Arpagu 0bn Teymiyye mizac gerei srarc olmann yan sra tabiatndaki sertlik, meseleleri ele alrken 0slâm dü(üncesinin hemen tamamn ele(tirmeyi kendine ilke edinmesine sebebiyet vermi(tir. Bu durumun tabii bir neticesi olarak o, iman konusunda kelâmn tutum ve durumunu ele(tirmede srarc olduundan tasdikin asl ve tek unsur olmasnn amelsizlie sebebiyet verecek bir yolu açtn dei(ik açlardan ifade etmektedir. Bir (eyi ispat etmenin asl o (eyi sevmek, reddetmenin asl da nefret etmekten geçmektedir. Bu durum nefsin bir (eyin varln veya yokluunu duyup hissetmesiyle yakndan alakaldr. Nitekim nefis bir (eyin kendisini veya özelliklerini hissederse söz konusu (eyin varlna inanr ve onu tasdik eder. Eer inand (eyde kemal sfatlar varsa onun yüceliini ve keremini de kabul eder, O nu tasdik eder ve över. Böylece sevilen ve ilâh kabul edilen bir varla iman etmek de insan mutlu eder. Bu (ekildeki imann asl da kalbin sözü olan tasdik ile kalbin ameli olan teslimiyet (eklindeki sevgidir. Nitekim hiçbir (ey de kullarn ruhuna Allah kadar uygun ve tatmin edici deildir. 45 Bu (ekildeki psikolojik yakla(mlar da makalenin konusu olan imandaki Allah sevgisi ve korkusunun en az tasdik kadar önemli olduunu ve imann özünü olu(turduunu ortaya koymaktadr. Nitekim O sizi kalplerinizde iktisap ettiiniz eyden dolay sorumlu tutacaktr 46 mealindeki âyet de psikolojik hal veya fiilin bedenî fiiller kadar önemli olduunu izah etmek yannda insandaki fiilin ortaya çkmasna sebebiyet verdiini de göstermektedir. 0bn Teymiyye nin önemine i(aret ettii Allah sevgisi ve Allah korkusu gibi hal ve hareketler, sufî psikolojide Allah a ula(tracak haller, makamlar ve mertebelere denk gelmektedir. Ancak söz konusu haller de tek bir çe(it ve (ekilden meydana gelmemektedir: bu amellerin bir ksm Allah ve Resulü tarafndan gerekli görülmü( imann zorunlu unsurlarn olu(tururken, bir ksm da Allah ve Resûlünün sevdii halde gerekli görmedii halleri meydana getirmektedir. Bu kategori içindeki eylemlere de bir nevi imann müstehaplar denilmektedir. Birinci kategorideki söz konusu psikolojik haller her mümine gereklidir ve bu kimseler, Kur'an tarafndan sa taraf (ashabu l-yemîn) olarak isimlendirilmektedir. 47 0kinci ksmdakiler ise Allah a en yakn olanlar (mukarrabûn) kavram 48 çerçevesinde mütalaa edilmektedir. Birinci kategorideki her mümine gerekli olan kalbin fiilleri arasnda da (u tarz sevgiler yer almaktadr: Allah ve Resûlünü, onlar d(ndaki her (eyden her (eyden daha fazla sevmek, gerektiinde mal ve evlattan feragat edip Allah ve Resûlü adna cihad edebilmek, Allah n yarattklarndan deil de yalnzca Allah tan korkup yalnzca O ndan ümit etmek. 49 0mann unsurlar içinde tasdik ikrar ve amelin yannda bir de marifet (bilgi) ad altnda bir unsur daha vardr. Marifet de imanda olmas gereken unsurlar arasnda bulunmakla birlikte 0slâm dü(ünürlerinin çouna göre bulunmadnda imanszlktan bahsedilmez. 0bn Teymiyye ise imann tüm unsurlarnn birbiriyle 45 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, II, el-bakara2/ el-vâka 56/27, 38, 90-91; el-müddessir 74/ el-vâka 56/11; el-mutaffifîn 83/21, bn Teymiyye, Kitabü l-imân, s

13 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 207 balantl olduunu dü(ündüünden bilgiyi tasdik ve kalbin amelleriyle balantl olarak ele alm(tr. Ona göre sevilen bir (eyin varln bilmek onu sevmeyi, saygdeer bir (eyin varln tanmak, onu saymay ve çekinilecek bir (eyin varlndan haberdar olmak da ondan çekinmeyi gerektirir. Dolaysyla Allah bilmek ve -O nu soyut olarak deil de isim ve sfatlarnn da farkna vararak- tasdik etmek, O na kalben sevgi beslemeyi, sayg duymay ve O ndan çekinmeyi gerektirir. Bu da O na itaat etmeyi isteyip O na isyan etmekten ho(lanmama sonucuna varlmasn salar. 50 Özetle tasdik gibi marifet de kalbin amellerini gerektirmektedir. Tam burada nefiste bulunan iki gücün varln hatrlamakta fayda vardr: Birincisi uygun ile zt olan fark edip alglamak, bunlar bilip tasdik etmek. 0kincisi ise uygundan ho(lanp zttan nefret etmektir. Nitekim nefisteki güçlerin harekete dönü(mesi de korku ile ümidi, uygun ile zdd alglama sonucunda olu(maktadr. Çünkü uygunu idrak etmek hazz, ferahl ve sevinci olu(tururken zdd alglamak da elemi ve kederi gerektirmektedir. 51 0manla ilgili dier bir esas da iman güçlü olunca unsurlar arasndaki kar(lkl tutkunluk ve balln da güçlü olmas, zayf olunca söz konusu balln da zayf olmasdr. Yani kalpteki tasdik, marifet, Allah ve peygamber sevgisi güçlü olunca bu durumun etkisi kaçnlmaz olarak fiillerde ortaya çkmaktadr. Nitekim Kur'an da geçen onlar gerçekten Allah a peygambere ve peygambere indirilene inansalard, inkârclar dost edinmezlerdi, 52 (eklindeki âyet yannda Allah a ve ahiret gününe inananlar babalar, oullar, kardeleri ve akrabalar da olsa Allah ve Resûlüne düman olanlarla dostluk kurmazlar 53 (eklindeki beyanlar imann bu durumu engellediini beyan etmektedir. Bu durum imann unsurlar arasndaki irtibattan hareketle inananlarn farkl olabilecei ihtimali yannda imandaki üst düzey sevginin hayata yansmalarnn da güçlü olacan ve özellikle bilgi ve sevginin güçlü olmasnn, imann dier unsurlarna da güç vereceini göstermektedir. Nitekim onun ortaya koyduu bu irtibat sayesinde batna yönelik olan marifet-tasdik ve kalbin amellerinin gücü fiillerin güçlü olmasn salad gibi aksi de geçerlidir. Yani bedenî amellerdeki art( ve güç de tekrar bâtna etki ederek onlarn yeniden daha güçlü olmasn temin etmektedir. 0bn Teymiyye ye göre tasdik, marifet, kalbin ameli ve harici ameller (eklindeki kavramlar, -yukarda da ifade edildii üzere- imann birbirinden bamsz deil de aksine birle(ik kaplar gibi birbirini destekleyip gerektiren unsurlardr. Kendi tezini ispatlarken o her zamanki gibi bu konuda kelâmclar ve özellikle E( arî dü- (ünceyi ele(tirmektedir. Onun tezinin ispatlamak amacyla ileri sürdüü itiraz, iman açsndan insanlarn inananlar ve inanmayanlar ad altnda iki gruba ayrlp e(it deerlendirmelerinin mümkün olmad (eklindedir. Yani iman tasdikten küfrü de tekzipten ibaret görmek inananlar ve inanmayanlarn her birini e(it de- 50 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, 323. Marifet ve sevgi arasndaki balantyla ilgili olarak bk. Hülya Alper, Sevgi-Bilgi 0li(kisi Balamnda 0nsan ile Allah Arasndaki Sevginin Mahiyeti, MÜ.FD, sy. 30(2006), s el-maide el-mücadele 58/22; bk. 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII,

14 208 Hatice K. Arpagu erlendirme sonucunu dourur ki bu da mümkün deildir. Nitekim ona göre iki tür imandan bahsetmek mümkündür: -Birincisi tüm insanlarda özde( olan küllî iman, -0kincisi de ki(iden ki(iye dei(ebilen ve ki(iye has olan imandr. Bütün insanlarda özde( olan ve bireyden bireye farklla(ma göstermeyen birinci kategorideki iman küllîdir ki söz konusu küllîler de d( dünyada gerçeklikleri bulunmayan insan zihnindeki mahiyetlerdir. 54 Küllîlerden ba(ka bir de özeller vardr ki ona göre üzerinde tart(lan iman bu (ekildeki mü(ahhas olandr. Dier bir ifadeyle onun açsndan iman küllî olmayp bizzat mü(ahhastr. Nitekim insan olarak insan, hayvan olarak hayvan, varlk olarak varlk, siyahlk olarak siyahlk gibi (eylerde artma ve eksilmeden bahsedilmez. Çünkü bu tür (eyler tüm (art ve vasflardan uzak, soyut kavramlardr ve görünen dünyadaki varlklar olmayp yalnzca zihindeki mahiyetlerdir. Örnek üzerinden anlatrsak Zeyd in insanl ile Amr n insanl birbirine benzer, fakat her ikisi bir ve ayn (ey deildir. Bunlarn her biri ayn insanlk cinsini payla(makla birlikte söz konusu payla(mlar d( dünyada mü(ahhas olmayp yalnzca zihinlerde var olan küllîler (eklindedir. Böylece o, ba(ta Mürcie olmak üzere imann asl unsurunun tasdik olduunu ve bir defa tasdik olduktan sonra bunun tekzib d(nda dei(meyeceini, imanda artma veya eksilme olmayacan ileri süren anlay(n insan zihnindeki soyut kavramlara benzediini, d( dünyada gerçeklii bulunmadn ifade etmektedir. Nitekim bu (ekildeki iman tanmlamas da, varl ve yokluu tanmlanamayan mahiyet gibidir. 55 Ona göre bütün bu açklamalar soyut ve mutlak gerçein yalnzca zihinde olduunu göstermektedir. Dier taraftan insanlar baz (eylerin birbirlerinden üstün ve farkl olduklarn söylerken objektif ve mü(ahhas olan dünyadan hareket etmektedirler. Dier bir ifadeyle imandan konu(ulurken zihinlerde var olan ve dünyada kar(l bulunmayan soyut (eylerden hareket edilmez. 56 0mann unsurlar arasndaki bu yakla(m neticesinde 0bn Teymiyye, bilginin, kalbin amelleri ve zahiri amellerin her fertte farkl olabileceini, bunlarn farklln da her bir kimsenin imann farkllna sebebiyet verecei dü(üncesindedir. Nitekim bu tezini ispatlamak amacyla o, imann artmayacan dü(ünenlerin delillerini ele alp geçersizliini ispatlama yoluna gitmektedir Nitekim 0bn Teymiyye meseleyi bu (ekilde ortaya koyarken Eflatunun ideler âleminin tutarszln ele alp ele(tirmi(tir. Bundan ba(ka 0bn Teymiyye nin ele(tirilerinin takipçisi olduu Ahmed b. Hanbel e kadar uzamaktadr. Nitekim Ahmed b. Hanbel de Ebû Hanife ve onun gibi dü(ünenlerin (u (ekildeki dü(ünceleri ele(tirmektedir: 0man amelsiz sözdür. Bir müminin iman derece itibariyle dier bir mümininkinden üstün deildir. 0nsanlarn, meleklerin ve nebilerin iman ayndr. 0man artmaz ve eksilmez (bk. Watt, a.g.e, s. 152). 55 0bn Teymiyye, Kitabü l-iman, s bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, Ebû Hanife ye göre iman edenler iman ve tevhid açsndan birbirlerine e(it olduklar halde amel açsndan birbirlerinden farkldrlar. Ona göre iman, iman edilmesi gereken (eyler açsndan artp eksilmedii halde yakin ve tasdik açsndan artabilir. Dolaysyla o, imandaki belirleyici ve aslî unsuru kalpteki tasdik olarak kabul ettiinden onun artma ve eksilmesini, kuvvetlik ve zayflk açsndan mümkün görmektedir (Alî el-kârî, 8erhu l-fkhi l-ekber, Beyrut, 1984, s.127). Çünkü imann artmas ancak küfrün azalmasyla, eksilmesi de küfrün artmasyla olur ki bu da bir kimsenin ayn zamanda hem mümin hem de kafir olmas demektir. Hâlbuki böyle bir (ey imkânszdr. Dolaysyla amel imandan ayr, iman da amelden ayrdr. Müminin çou zaman 208

15 .bn Teymiyye ve.manda Sevgi 209 0bn Teymiyye nin ortaya koyduu sistemin en büyük açmaz, imann bütün unsurlarn birbiriyle balantl klmas ve söz konusu balant neticesinde ele(tirdii kelâmclarn aksine küfre giden yolu kolayla(trmasnda ortaya çkmaktadr. Ancak o, söz konusu tehlikeli durumun önlemini almak amacyla baz yakla(mlarda bulunarak bu durumun mümkün olmadn (u (ekilde izah etmektedir: 0man konusunda tart(malarn anla(lmas için (u iki hususun aça çkmas gerekmektedir: imann bütününü meydana getiren unsurlar yok olma ve var olma açsndan birbirine bamllar m? 58 Birinci husustan hareket edildiinde (u esasn aklda bulundurulmas gerekmektedir: bir (ey ister ayn ister araz olsun o (eyin baz unsurlar yok olunca geride kalan unsurlar bazen yok olur bazen de yok olmaz. Yani bütün halindeki bir varln baz unsurlarnn yok olmas geride kalan unsurlarn da yok olmas anlamna gelmez. Ba(ka bir ifadeyle bir varlk ister bile(ik, ister sentez veya ba(ka bir (ey olsun onun baz elementlerinin veya birimlerinin yok olmas, dier element veya birimlerinin de yok olmas anlamna gelmez. Yani birle- (ik bir varlk kendine has terkibini muhafaza ettikçe var olmaya devam eder. 59 Nitekim birçok unsurun birle(mesinden meydana gelen iman anlatrken Hz. Peygamber de iman yetmi( küsur (ubedir ifadelerini kullanmaktadr. Onun en üst derecesinde kelime-i tevhid, en a(asnda da yoldan insanlara zarar verecek bir (eyi kaldrmak vardr. 60 amelden muaf tutulmas da iman ile amelin birbirinden ayr (eyler olduunu ortaya koymaktadr. Mesela fakir bir kimsenin zekât vermesi gerekmez denir, ancak bu, fakirin iman etmesi gerekmez demek anlamna gelmez ( Ebû Hanife nin Vasiyyeti, Be Eser, s. 87[60]). Aslnda bu tür yorumlaryla Ebû Hanife nin iman anlay(nn bir kimseyi ümmetin mensubu klmaya matuf olduu anla(lmaktadr. Çünkü ümmete mensup olup olmamak arasnda ortak bir mekan olmadndan insanlar inananlar inanmayanlar veya cennetlikler cehennemlikler (eklinde ayrlmaktadr (Watt, a.g.e, s. 166). Tam bu noktada 0slâm gündeme almak gerekmektedir ki o da Allah n emirlerine teslim olmak ve itaat etmek demektir. Sözlük açsndan iman ve 0slâm kavramlar arasnda fark vardr. Ancak 0slâmsz iman imansz da 0slâm olmaz. Onlarn arasndaki ili(ki bir (eyin içi ve d( gibidir. Din ise iman, 0slâm ve (eriatlarn hepsine birden verilen isimdir (Ebû Hanife, el-fkhu l-ekber, Be Eser, s [58]). Nitekim 0mam Mâtüridî de iman ile 0slâm n son tahlilde ayn (ey olduunu ortaya koymaktadr. Ona göre her müslim mümin, her mümin de müslimdir. Ki(i imann bütün (artlarn yerine getirdii halde müslüman olmamas veya 0slâm n bütün (artlarn yerine getirdii halde mümin olmamas akldan uzak bir (eydir. Yine ki(iyi 0slâm dan çkaran davran( imandan da çkarr. Dolaysyla iman, salih amel ve teslimiyet arasnda sk bir balant vardr. Hatta iman 0slâm dan ibarettir ya da iman ile 0slâm n mahiyetleri ayndr. el-hucurât (49/14) suresinden 0slâm n boyun eip teslim olmak anlamna geldii anla(lmaktadr. 0slâm n terim manas din anlamna gelmekle birlikte onun yalnzca zahiri amellerden ibaret olduu manasna gelmez. Çünkü 0slâm, münafklarn ortaya koyduklar (ahadet ve amellerden farkldr (Mâtüridî, a.g.e,, s Ehl-i sünnetin dier kanadnda yer alan E( ariyye de imandaki tasdikin bir cezm hali olduunu kabul ettiklerinden onlar da tasdikte herhangi bir artma veya eksilmeden bahsedilmeyecei kanaatindedirler. Artmann olabilecei (ey ise taattr. Dolaysyla imann aslnda deil de kemalinde artma olabilir. Nitekim (el-enfâl 8/2; el-feth 48/4) gibi surelerde bahsedilen imandaki art(n üç (eklinden söz edilebilir. Bunlardan birincisi imandaki devam ve sebattadr; ikincisi inanlacak (eylerdedir; üçüncüsü de imann sonucundaki nur veya (ktadr (Teftazanî, 8erhu'l-mekâsd, V, ). 58 0bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, bn Teymiyye, Mecmuu l-fetavâ, VII, 315. Ebû Hanife ise imann lisan ile ikrar ve kalb ile tasdik oldu- unu söyledikten sonra sadece ikrarn iman olmayacan, eer böyle olsayd münafklarn mümin olmas gerekeceini, sadece marifetin de iman olmadn, eer olsayd bütün kitap ehlinin mümin olmas gerekeceini dile getirmektedir (Ebû Hanife, Ebû Hanife nin Vasiyyeti, Be Eser, s. 87 [60]). 60 Ebû Dâvûd, Sünnet, 14; Neseî, 0man, 16; 0bn Mace Mukaddime