~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 İSRAiL İŞGALiNE RAGMEN KUDÜS'TE İSLAM MİMARİ MiRASININ KORUNMASI Müh. Raif NECİM Tarihi, Dini ve Eski Eserler Açısmdan Kudüs'ün Arap-islam Kimliği Arap dilinde Kudüs kentinin kökeni "kuds" sözcüğüne dayanmaktadır. Ayıplardan ve eksikliklerden arınmış anlamına gelmektedir. Böylece Kudüs kenti temiz, pak ve arınmış kent anlamını dile getirmektedir. Kudüs, islam inançlarına göre de kutsal bir yere sahiptir. Nitekim Kuran-ı Kerim'de ve Hadis-i Şerif'te bu husus üzerinde durulmuştur. Bütün bunlara dayanarak, Müslümanların Kudüs sorununu, siyasal değil de dini sorun olarak ele almaları gerekir. Hz. Muhammed Kudüs'ün. fethini teşvik etmiş, daha sonra bu iş için çeşitli tarihlerde üç ordu göndererek, sözlerini fiiliyata dönüştürm.9ştür. Bunu Halife Ebu Bekir dört ordu hazırlayarak izlemiştir. Sonra gelen Halife Omer M. 636'da lbn-i Ubeyde bin ei Cerrah kamutasında gönderdiği ordu ile, kutsal kentin fethine muvaffak olmuştur. Böylece Kudüs, Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler dönemi boyunca Müslümanların elinde kalmıştır. Birçok tarihi olaya sahne olan Kudüs, Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler dönemi boyunca Müslümanların elinde kalmıştır. Birçok tarihi olaya sahne olan Kudüs, r \.-

4 474 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Haçlı ordularının eline geçmiş, ancak M yılında Komutan Selahaddin Eyyubi tarafından kent ikinci defa müslümanların eline geçmiştir. Bu zaferin sembolü olarak Selahaddin, Nureddin Zengi'nin yaptırdığı minberi Halep'ten geti~erek Mescid-ül Aksa'ya koydurtmuştur. Uzun yıllar Aksa'da kalan bu minber, bir ısrail sabotajı olan 1969 Mescid-i Aksa yangınında yok olmuştur. Tarihi açıdan ise Kudüs, Büveysiler tarafından Lnşa edilmiştir. Arap Yarımadasından gelen, Kananiler soyuna mensup Büveysiler MO 3000 yılında ilk defa Kudüs'te iskana girişmişlerdir. Tarım ve zenaat bakımından burada uygarlığın öncüsü olmuşlardır. Buraya ayrıca Ur-selam, yani barış, güven, emniyet anlamına gelen Selam-kenti de denilmiştir. Yahudiler ise, ilk olarak Kudüs'e MÖ 1350 yılında Mısır Firavunundan kaçtıktan sonra Hz. Musa ile birlikte girmişlerdir Yılları Arasında israil'in Kudüs'te islam Eserlerini Tehdit Eden Uygulamaları israilliler Haziran 1967'tle Kudüs'ü işgal ettikten sonra, islam eserlerini ve mimari mirasını tehdit eden planlarını uygulamaya başladılar. Haziran 1967'de Kudüs'ün israil topraklarına bağlanmasının ilanından sonra, burada Yahudi Hahamının da hazır bulunduğu bir toplantı yapılmıştır. Bu toplantıda Haham, Süleyman'? ait yapının yeniden inşa edilmesini istemiştir. Dinler Bakanı da, bunun elbette ısrail için nihai hedef sayıldığını, ancak zamanın henüz erken olduğunu, Mescid-i Aksa ortadan kaldırıldıktan sonra, bunun enk.azı üzerine yapıyı tekrar inşa edeceklerini söylemiştir. Bundan sonra gelişen olaylar, ısrail'in Mescid_-i Aksa'yı ortadan kaldırmak yolunda niyetlerini açıkça ortaya koyacak açıklıktadır. Ilk olarakei-megaribe mahallesini yıkarak!)50 Arabı kovmuşlar ve burası büyük bir otopark alanı yapılmıştır Nisan'ında ısrail Maliye Baka.nı bir genelge yayımiayarak Mescid-i Aksa'ya bitişik geniş bir alanı istimlak etmiş ve lsrail.devletinin resmi mülkiyetine geçirmiştir. 595 yapı, 637 dükkan, 5 cami, 4 Arap okulu, lbn-i Medin ei-gavs Zaviyesi ile ei-fahriye Zaviyesi adında iki islam kültür merkezini kapsayan.bu bölgede oturan 6000 ~rap gayrımenkullerinden zorla atılmıştır. Haziran 1969'da ısrail makamları 14 tarihi Islam eserini buldozerlerle yıkmış ve 1000 Arabı buradan uzaklaştırmıştır. Daha sonra, yine Haziran 1969'da israil makamları, aralarında tarihi ei-tenkiziyye M~dresesinin de bulunduğu 17 Arap yapısını istimlak etmiş ve adı geçen medrese binası ısrail ordusunun bir karargahı yapılmıştır yılında ise israil makamları birçok bölgede kazı çalışmalarına başlamıştır. Harem ei-şerif'in batı duvarının altında başlatılan kazılardan ilki, yapının güney köşesinden kuzeye doğru yürütülmüştür. 340 metre uzunluğuna varan bu kazılar 9 metre derinliğe inmiştir. Bu yüzden ei-.kerd Ribatı, Osmanlı Medresesi, ei-şahabi Vakfı, Mengücek Medresesi gibi birçok Islam yapısında çatlamalara ve çökmelere sebebiyet verilmiştir. AyrıcaMescid-i Aksa'nın gü.ney bölümünde yapılan diğer bir kazıda islam ve Bizans eserlerinin izlerine rastlanmıştır. Nebi Davud bölgesinde yapılan kazılarda da büyük zararlar verdirilmiştir. Kanuni Sultan Spleyman'ın yaptırdığı Kudüs Kalesi kazıları da devletler t)ukukuna aykırı olarak başlatilmıştır. Bunlar gibi daha birçok kazı çalışmasını sürdüren ısrail, diğer yandan, yangın çıkartma gibi birtakım komplolar da p'anlamaktan geri kalmamıştır. ısrail'in yürüttüğü bütün bu planların tek hedefi Kudüs'te Islam mimari mirasının kökünü kazımaktır. Bu arada adı Yahudi mahallesi olarak değiştirilen Şeref mahallesinde yüksek binalar inşa edilmiştir. Halbuki Yahudiler bunun gelirinden sadece % 15'ine sahiptirler. Sıra

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 475 halinde Kudüs'ün çevresini kuşatan burçlar yaptırmışlardır. çok arsaya el koymuşlardır. Bunun için Araplara ait pek Kudüs'te Nüfus Gelişimi Yıl Toplam Nüfus (bin) Arap (bin) Yahudi (bin) Kaynak soo Survey of Palestine, Filistin, Hük Kudüs Bel. Bşk. Yrd. Miron Benetseti'nin demeci israil'in Yerashelton Gazetesi ( ) Kudüs Bel. Bşk. Tidie Kolik'in demeci 1918 yılında Filistin'in bazı kentlerinde yaşayan Yahudilerin sayısı 56 bin idi. Bunun 10 bini Kudüs'te yaşıyordu yılındaki taksim anlaşmasından sonra Kudüs'ün % 75'i Yahudilerin eline geçti. Nisan 1948'deki Deyr Yasin katliamından sonra bu katliamın da etkisiyle Kudüs'ün yerli Arap halkının birçoğu yakın köy ve kasabalara göçrnek zorunda kaldı. Böylece Kudüs Ulusal Konseyi'nin Ekim 1948 tarihli sayımına göre, Kudüs'te yaşayan 140 bin Arap nüfusundan 35 bin kişi kentte kalmıştır yılları arasında ise Kudüs'teki Arap nüfusu 80 bine ulaşmıştır. Artışın başlıca sebepleri, kenti terkedenlerin bu tarihler arasında geri dönmeleri ile yeni doğumlardır. Bu tarihte ise Yahudilerin nüfusu 190 bine varmıştır. Bu da hiç şüphesiz Yahudi göçünün Kudüs'e teşvikinden kaynaklanmaktadır. Diğer yandan israil iskan Bakanlığının yeni iskan alanları açma yolunda yoğun çabalar harcadığı gözlenmiştir. Günümüzde işe 600 bine ulaşan Kudüs'teki nüfusun 500 Bini Yahudi ve 100 bini ise Araptır. ısrail'in Yahudileri yerleştirmeda yaptığı teşvik ve gösterdiği kolaylıklar yanında, Araplara yeni bina yapma izni verilmernekte ve Arapları Kudüs'ten uzaklaştırmak içiiı her çareye başvurulmaktadır. Düzenleme Çalışmaları ve Bunların Kudüs'e Etkileri Kudüs Belediyesi 1965 yılında ayrıntılı ve ciddi bir istatistik hazırlayarak, Kudüs'ün sur içinde kalan bölümünün, resmi siciliere dayanmak suretiyle arazi mülkiyetlerini tespit etmiştir. Buna göre Kudüs'ün toplam yüzölçümünün 825 dönümü, yani % 89'unun Müslüman ve Hıristiyan Araplara, 40 dönümü yani % 4,3'ünün Yahudilere, 62 dönümünün yani % 6,7'sinin de devlete ait olduğu anlaşılmıştır. Filistin'de ingiliz işgal Yönetiminin, Birleşmiş Milletler Filistin Sorunu Uzmanlık Komisyonu'nun talimı;itı üzerine hazırladığı Filistin arazi mülkiyeti haritasına göre, 1945 yılında Kudüs'ün durumu şöyle idi: % 84 Araplar % 14 Yahudiler % 2 Yabancılar Kudüs'ün imar planlarının ise, yine Yahudilerin nüfuz ve yerleşmelerini tesis etmek /'\

6 476 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI üzere hazırlandığı bilinmektedir. Kentin Düzenleme planına kronolojik olarak bakılırsa, 1967'de düzenlenmiş alanın 1949 yılındakinin 4 misli, 1973 yılındakinin de 1967 yılındakinin 5 misli olduğu görülür. Açılan iskan alanlarında ise Araplara ait arsaların istimlak edilerek Yahudi mahalleleri haline dönüştürüldüğü kolaylıkla anlaşılır. Bütün bunlar, Kudüs'te oturan Arap halkının için tehlike çanları olarak kabul edilmelidir. gayrımenkulleri ve islam mimari mirası Kudüs'te islam Eserlerinin Envanteri Kudüs'te sayısız islam eseri vardır. Özellikle mücevher olarak değerlendirilen üç eser, hem dini hem de tarihi açıdan gerçekten paha biçilmez yapılardır. Birincisi Mescid-i Aksa, ikincisi Kubbet ei-sahra, üçüncüsü ise inşaatı Memluk Sultanı Kayıtbay tarafından tamamlanan Eşrefiyye medresesidir. Kudüs'te cami, sebil, tekke, hanikah, revak, medrese, türbe ve mezarlıklar gibi sayısız tarihi eser bulunmaktadır. 200'den fazla olan eserlerin dökümünü aşağıya alıyoruz: A. Medrese/er: 1. ei-nasıriyye 2. ei-hanesniyye 3. ei-fahriyye 4. ei-tankiziyye 5. ei-selamiyye 6. ei-kuştemiriyye 7. ei-geylaniyye 8. ei-tazıyye 9. Dar-üi-Hadis 1 O. ei-çalıkiyye 11. ei-belediyye 12. ei-eşrefiyye 13. ei-osmaniyye 14. ei-hatuniyye 15. ei-arguniyye 16. ei-mezheriyye 17. el-cevheriyye 18. ei-mengüciyye 19. ei-hasaniyye 20. ei-barudiyye 21. ei-ceharkesiyye 22. ei-rısasiyye 23. ei-lu'lu'iyye 24. ei-vecihiyye 25. ei-çavliyye 26. ei-subbiyye 27. ei-es'urdiyye 28. ei-melekiyye 29. ei-farısiyye 30. ei-eminiyye 31. ei-davadariyye 32. ei-basıtiyye 33. ei-evhediyye 34. ei-kerimiyye 35. ei-kamiliyye 36. ei-gadıriyye 37. ei-toloniyye 38. ei-feneriyye 39. ei-salahiyye 40. ei-mu'azzamiyye 41. ei-meymoniyye 42. ei-afzaliyye 43. ei-hanbeliyye 44. ei-nahviyye 45. ei-bedriyye 46. el-ei-muhaddısiyye B. Zaviye, Türbe ve Makamlar: 1. Hanikah ei-salahiyye 2. ei-hünud Zaviyesi (ei-rufaiyye) 3. Alaeddin ei-basir Ribatı 4. Hüsameddin Burka Türbesi 5. Halidiyye Kütüphanesi Hanı 6. Şeyh Haydar Zaviyesi (harap durumda) 7. ei-manburi Ribatı 8. ei-kerd Ribatı 9. ei-mahmaziyye Zaviyesi (harap durumda). 1 O. ei-bastamiyye Zaviyesi 11. ei-lu'lu'iyye Zaviyesi 12. ei-kırımiyye Zaviyesi 13. ei-vefaiyye Zaviyesi 14. ei-zahiriyye Zaviyesi 15. Bayram Çavuş Türbesi 16. Sitte Tınsık ei-muzafferiyye Türbesi 17. Duydariyye Hanikahı 18. ei-cerrahiyye Zaviyesi 19. ei-hunşiyye Zaviyesi 20. Netkez Hanı

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 21. Şeyh Reyhan Türbesi 22. Şeyh Yakup el-acemi Zaviyesi 23. ei-zemen1 Ribatı 24. Haseki Sultan Tekkesi 25. ei-afganiyye Zaviyesi 26. Veliyy-Allah Ebu Medyen ei-sadiyye Türbesi 28. Türkan Hatun Türbesi 29. ei-çalıkiyye Türbesi 30. ei-geylaniyye Türbesi 31. ei-salah1 Birnaristanı 32. Şeyh Muhammed EI-Musbit Zaviyesi 33. Seyfi Altunboğa Türbesi 34. Bayram Çavuş Ribatı 35. Şeyh Diribaş Türbesi 36. ei-evhediyye Türbesi 37. ei-kabkebiyye Zaviyesi 38. ei-fahriyye Hanikahı 39. Şeyh Gabay1n Türbesi 40. ei-bahariyye Zaviyesi C. Camiler ve Minar.e/er: 1. Osman bin Affan Camisi 2. Suveykut 'Uivan Camisi 3. ei-haris1 Camisi 4. ei-omari ei-kebir Camisi 5. ei-hayyat Camisi 6. ei-mansuri Camisi 7. ei-kaymari Camisi 8.. el-om ari el-sağ ir Camisi 9. Kızıl Minare Camisi 10. ei-mevleviyye Camisi 11. Kale Camisi 12. Ebu Bekir Camisi 13. Veliyy-Allah Muharip Camisi 14. Mus'ab Camisi 15. Nebi Davud Camisi ve Makamı 16. ei-muazzamiyye Medresesi Minaresi 17. ei-fahriyye minaresi 18. Bab ei-gavanime Minaresi 19. Bab ei-asbat Minaresi 20. EI-Salahiyye Hanikahı Minaresi 21. Bab ei-silsile Minaresi 22. Ömer Camisi Minaresi 23. Cami' ei-kebir Minaresi 24. Kale Minaresi 25. Kızıl Minare D. Sebil ve Hamam/ar: 1. Süleyman Sebili 2. Derec ei-vad Sebili 3. Han ei-zeyt Sebili 4. Tarik ei-vad Sebili 5. Bab el Nazır Sebili 6. Bab ei-asbat Sebili 7. Barkat el-sultan Sebili 8. Şulan Sebili 9. Kasım Paşa Sebili 1 O. Şeyh Bedir Sebili 11. Alaeddin ei-basiri Sebili 12. Şorbacı Sebili 13. Şifa Hamarnı 14. ei-'ayn Hamarnı 15. Sitte Meryem Ham?tmı 16. Melik el-muazzam lsa Samıcı 17. Burkat Han Sebili 18. Kuştemiriyye Sebili 19. Bab ei-silsile Sebili 20. Bab ei-'akam Sebili 21. Bab Hıtta Sebili 22. ei-kırımiyye Zaviyesi Sebili E. Harem ei-şerif'teki Eserler 1. Mescid-i Aksa ve Eski Aksa 2. Kubbat ei-sahra 3. islam Müzesi _ 4. ei-nisa (Kadınlar) Camisi 5. Nebi Camisi 6. Dar-üi-Hitabe 7. Mescid-i Aksa Kütüphanesi 8. ei-ervah Kubbesi 9. Kayıtbay Sebili 1 O. ei-silsile Kubbesi 11. el-hıdır Kubbesi 12. ei-nebi Kubbesi 13. Mehmet Ağa Halveti 14. Ali Paşa Mihrabı 15. Sultan Mehmet Eyvanı 16. Çeşitli mastabalar 17. Köprüler r \

8 478 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 18. Mirac Kubbesi 27. Yusuf Kubbesi 19. Süleyman Kubbesi 28. Süleyman Ahırları 20. Nahviyye Kubbesi 29. Altın Kapı 21. Kuzey Revakı 30. ei-silsile Kapısı 22. Batı Revakı 31. ei-kattanin Kapısı 23. Musa Kubbesi 32. ei-hadid Kapısı 24. Davud Mihrabı 33. ei-gavanime Kapısı 25. Burhan Minberi 34. Hıtta Kapısı 26. ei-mizan Kubbesi 35. ei-mutahhara Kapısı F. Yollar: 1. ei-afraliyye 2. ei-magaribe 13. Bab ei-nazır (Aiaeddin) 3. el-şeref 14. ei-tekye 4. Bab ei-silsile 15. el-alam 5. Ebu Medyen 16. Barkuk 6. ei-vad 17. Bab ei-gevanime 7. ei-hekkari 18. el-mücahidin 8. Suk ei-kattanin 19. Derviş 9. ei-halidiyye 20. ei-kadısiyye 10. ei-kırımi 21. Kızıl Minare 11. el-saraya 22. ei-ömeri 12. Bab ei-hadid 23. Bab Hıtta 24. ei-sadiyye 25. Şeddad 26. Bab ei-'amud 27. imam Malik 28. Ömer bin Hattap 29. Kanatır Hudeyr 30. ei-rcısül 31. ei-seyyide 32. ei-mcıristan 33. Suk ei-bezzaz 34. ei-melik G. Çarştlar: 1. ei-kattanin 3. ei-havacat 5. ei-başura 7. 'Aiun 2. ei-lahhamin 4. Han ei-zeyt 6. ei-bezzaz 8. ei-attarin 9. ei-hasr H. Kudüs'ün Sur ve Kaptlan : 1. ei-sahire Kapısı 2. ei-amud Kapısı 3. ei-cedid Kapısı 4. el-halil Kapısı 5. Nebi Davud Kapısı 6. ei-meğaribe Kapısı 7. el-as bat Kapısı metre uzunluğunda taştan yapılmış sur Bütün bunlardan başka, günümüze ulaşmayan ama adlarını daha vardır. bildiğimiz birçok eser Kudüs'teki israil işgali üzerinden 17 yıl geçmiştir. israil makamları Süleyman'a ait olduğu ileri.sürülen bir binanın Mescid'i Aksa'nın altında bulunduğuna inanmaktadır. Bu yüzden ısrailliler sürekli yapılan kazılarla kendilerine ait olduğuna inandıkları eserlerin izlerini kanıtlamak için çaba göstermektedirler. Ancak bütün bu çabalar boşa gitmiştir. Zira yapılan kazılar, Harem-i Şerif'in çevresinde islam dönemine ait eserlerin bulunduğunu kanıtlamaktan başka bir işe yaramamıştır. Kudüs'te islam Eserlerinin Korunması ve Restorasyon Çalışmaları ilk önce Kudüs'teki kültür mirası ve islam eserlerinin korunması için, Ürdün, kentin

9 . islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 479 uluslararası çapta dünya kültür mirası olarak tescili yolunda Unesco'ya başvurdu. Diğer bir istekte de Kudüs'.ün "tehdit altmda bulunan uluslararasi kijitür değerleri" arasına alınmasını önerdi. ısrail ve Amerika'nın itirazlarına rağmen Urdün, bu iki kararın alınmasında başarılı oldu. Kudüs'te bulunan tarihi eserlerde oturanların hepsi, gelir düzeyleri düşük ailelerden oluşmaktadır. Bu yapılardan vakıf statüsünde olan bazıları, yoksul ailelerce kiralanmıştır. Bu durum aslında medrese, zaviye, tekke ve hanikah gayesiyle yapılan bu eserle,re doğal olarak zarar vermektedir. Ayrıca Müslüman nüfusun buradan atılması, ısrail işgalinde kenti Yahudileştirmeye kolaylık sağladığı gibi, Müslüman nüfusun sayısını azaltmaya da yaramaktadır. Bu yüzden, içinde oturanların kalması şartı ile, bu eserlerin onarımı zorunludur. Kudüs'te onarım çalışmalarında karşılaşılan zorluklardan biri de, dar olan birçok yolun, motorlu taşıtlarla inşaat malzemesi taşınmasına imkan vermemesi ve ayrıca kutsal kentin birbirine geçen girift bir plana sahip olmasıdır. Bu yüzden eserleri tek tek ele?imanın yerine, bütün kitleyi ve yapılar topluluğunu birarada onarmak gerekir. Ayrıca ısrail'in ekonomik ve sosyal baskısı yüzünden, buradaki halkın maddi imkanları çok zayıftır. Bunun yanısıra mimari mirasa özen gösterilmesi konusunda, yoksul halkın kültürel düzeyi çok düşüktür. Bunlara, işgal altında bulunulduğu için, bu eserleri korumaya yönelik herhangi bir yasa veya yönetmelik uygulamanın zorluğu eklenebilir. Ayrıca halkın bir bölümü, tarihi eserlerin arasına su şebekesi veya duvarlar gibi olumsuz eklemeler yapmaya kalkışmıştır ki, bu durum, Kudüs'te çalışan restorasyon kuruluşlarını, bunların giderilmesi ve böylece eski duruma dönülmesi için çalışmak zorunda bırakmıştır. Birçok sıkıntıya ve işgal şartlarına rağmen, Ağustos 1969 tarihindeki Mecsid-i Aksa yangınından beri, bugüne kadar Kudüs'te gerçekleştirilen restorasyon projeleri hazırlık çalışmaları Mescid-i Aksa, ei-durri Vakfı, ei-kattanin Çarşısı, Cevheriyye Medresesi ve ei-harek el-şerif arasında birçok eseri kapsamaktadır. Hazırlanan programa göre bugün ei-geylaniyye Medresesi, ei-kerd Ribatı ve Mezheriyye Medresesirıde çalışmalar sürmektedir. Bütün bu projeler, Arap Birliği tarafından Kudüs'te kurulan Islam Eserlerini Koruma ve Restorasyon Merkezi tarafından onaylanmıştır. Restorasyon çalışmaları da, K!Jdüs'teki Evkaf Dairesi'ne bağlı Eski Eserler Bölümü ile Harem-i Şerif'te bulunan Imar Komisyonu tarafından yürütülmektedir. Sayıları 200 civarında olan Kudüs'teki eserlerin restorasyon programı için, tespit edilen projelerin ana çizgileri belirlenmiştir. Mali bilançosu 15 milyon dolar tutan bu projelerin ayrıntıları, Kunuz ei-kuds (Kudüs'ün Hazineleri) adlı kitapta açıklanmıştır. Yahudiler de kendi açılarından, üçüncü yapının araştırılması için hazırlık yapmaktadırlar. Ancak bunun yerini tespit konusunda ihtilaf halindedirler. Zira yapılan kazılar, bu konuda görüş birliğine varmalarına yardımcı olmamıştır. Bu yüzden Kudüs'ün kültür mirası ve dini eserlerine ilgi gösteren İslam-Arap kuruluşları arasında sıkı işbirliği ve yardımlaşma, her zamankinden daha büyük önem taşımaktadır. Onarımların pızlandırılması da, mali.kaynakların sağlanmasına bağlıdır. Bu husus ayrıca bütün Islam-Arap kentlerinin, ısrail tecavüzlerine karşı koymaları açısından son derece önemli bir prestij meselesidir.