~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 İSTANBUL'UN TÜRK DEVRİNDEKİ GELİŞMEŞİ VE KORUMA ÇARELERI Prof. Dr. Semavi EYİCE istanbul'un kuruluşu hakkında herkesçe bilinen efsane, bu kurull!ştaki gerçeği yeteri kadar aydınlatmaz. Fakat şunu da gözönünde tutmak gerekir ki, Istanbul gibi önemli bir geçit yerinin başında olan, buraya akan iki dere ile Haliç gibi emin ve iki tarafı verimli topraklara sahip bir yerin boş kaldığına ihtimal verilemez. ilkçağda, şimdiki Sarayburnu bölgesinde gelişen ilk Byzantion şehri, etrafını çeviren surları, meydanları ve ana caddesi, şimdiki Topkapı sarayının yerinde mabedlerinin meydana getirdiği akropolis'i, Haliç girişindeki limanı ve nihayet surlarının dışında, şimdiki Bayazıd Aksaray'a doğ~u uzanan mezarlığı (nekropolis) ile herhangi bi~ antik şehirden farklı değildi. Roma.Imparatorluğunun sonuna yaklaştığı bir sırada, lmparator 1. Constantinus, Istanbul'un yerindeki Byzantion'un askerli~,_ ticaret ve verimlilik. bakımından sahip olduğu avantajları görerek 330 yılında Imparatorluğun ikinci başkenti olarak burayı seçmişti. Derhal büyütülmesine girişilen ve yeni yapılarla süslenen şehir, Hıristiyanlık artık meşru bir din olarak ~abul edildiğinden, bu inancın mabedieri ile ~olmaya başlamıştı. 395 y~ınoa_roma Imparatorluğu resmen ikiye bölündüğünde Istanbul, Doğudaki parçanın idar.e merkezi olarak kalmış, Doğu Roma Devleti, modern tarih ilminin verdiği adla Bizans lmparatorluğuna dönüştüğünden, onun başkenti olarak bütün Ortaçağ boyunca tam bir Hıristiyan büyükşehri karakterine bürünmüştür. Beşinci yüzyıl başlarında ll. Theodosius zamanında şehir bir. daha büyütülerek şimdi görülen kara tarafı surları yapılmıştı. Artık yüzyıllar boyunca Istanbul bu surlar içinde gelişecektir

4 190 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Bizans çağınçla istanbul'un hep aynı intizamı ve marnur görünümü koruduğu söylenemez; likçağda ve Roma döneminde yapılan meydanlar bozulmuş, iki taraflı direkli caddeler biçimlerini kaybetmiş, anıtlar yıkılmıştı. Buna karşılık, şehrin iki yerinde imparatorluk saray.iarı yapılmış, hemen her tarafta kilise ve manastırlar kurulmuştur. Ortaçağ içlerinde Istanbul, resmi ve özel saraylar ile manastırlar dışında dar, karanlık ve pis sokakların kenarında sıralanan küçük evlerle kaplı, tipik bir Akdeniz liman şehri idi. Şimdi yerinden Vatan Caddesi geçen eski adı Lykos, sonraki adı ile Bayrampaşa deresi vadisinin iki yanındaki arazi ise boş ve çayır halinde idi 'te Dördüncü Haçlı seteri ordusunun şehri kuşatması ve zaptı sırasında çıkan yangınlar, arkasından Haçlıların bu Hıristiyan şehrini korkunç!;>içimde yağmalamaları sonunda Istanbul bir harabe haline gelmişti 'de Bizans Imparatorluğu yeniden canlanarak, Latinlerin elinden istanbul'u geri aldığında şehrin eski zenginliğine kavuşması ihtimali artık kalmamıştı. istanbul 1453'te genç Osmanlı Devletinin Sultanı ll. Mehmed tarafından feth olunduğunda imparatorluk sarayı gibi harap, bakımsız, birçok kilise ve manastırları bile harabe haline gelmiş bakımsız bir şehir görünümünde olup, surların içindeki boşluklar, evlerle kaplı olan alanlardan daha fazla idi. Bizans son yıllarında surlarını acele tamir için, ancak büyük ve harapça bir kiliseyi yıkıp onun tl:!şlarını kullanmak zorunda kalıyordu. Fatih'in Osmanlı Devletine başkent yaptığı Istanbul'da derhal Bayazıd'da Eski Saray (Saray-ı Atik) ve $arayburnu'nda Yeni Saray (Saray-ı Cedid)'in yapımına başlanmış, şehre dışarıdaki kaynaklardan su sağlayacak ilk su şebekesi kurulmuş, Anadolu'nun çeşitli yerlerinden halk getirilerek, boşalmış şehrin canlanması sağlanmış, büyük bir külliye olarak Fatih camii ve etrafındaki müştemilatı olan medreseler, tabhane, darüşşifa gibi binalar yapılmıştır. Bir taraftan ilk ihtiyaçlar için bazı kiliseler cami ve mescide çevrilirken, ileri gelenler gibi zengin esnaftan da imara katılanların himmeti ile camiler yapımına girişilmiştir. istanbul'un tam bir islam Türk şehri görünümünü alması hiç de uzun sürmemiştir. 1509'da vukua gelen ve Küçükkıyamet (Kıyamet-i suğra) denilen 40 gün süren deprem felaketinin arkasından genellikle ahşap mimari hakim olmuştur. Dört yüz yıl kadar istanbul'un genel manzarasına bu ahşap mimari damgasını vurmuştur. Onaltıncı yüzyılda istanbul'a gelen Batılı seyyahların y~dıklarından şehrin görünümünü öğrenmek mümkündür. Fakat, aynı dönemde lstanbul'u ziyaret eden Flaman ressamı Pieter Koeck van Aalst veya Alman ressamı Melchior Lorck (veya Lorich)'in bıraktıkları resimlerde istanbul'un Galata'dan boydan boya nasıl bir manzarası olduğunu görmek mümkündür. Haliç bir iç liman olarak gemilerle doludur. Sarayburnu'nda padişahların sarayı geniş ve ağaçlarla kaplı bir arazi içinde deniz kıyısına kadar uzanmaktadır. Halice inen yamaçlar gayet sık bir biçimde -~hşcip evlerle kaplıdır. Yalnız binaların arasından yer yer yeşillik kümeleri taşmaktadır. Bunlar eski Türklerin çok sevdikleri meydancıkları, cami avlularını, hayır eserlerine komşu olan hazireler ve küçük mezarlıkları gölgeleyen ağaçlardır. Mütevazi ölçülerdeki bu evlerin arasından kagir camiler ve bunların minareleri taşar. Şehrin siluetine hakim olan unsur ise çağımızın ünlü mimarlarından Bruno Taut'un güzel bir buluş olarak "şehir taç/an" (Stadtkronen) dediği büyük Selatin camileri ile bunları saran külliyeleridir. Bu arada Kanuni devrinde şehrin su ihtiyacı, şehrin dışında yapılan tesisler ve bilhassa büyük su kemerleri yardımıyla şehrin içine akıtılmak suretiyle giderilmiş, çok sayıda çeşmeler, hamamlar inşa olunmuştur. Ahşap inşaat istanbul'un bir bakıma felaketine yol açmıştır. Şehrin kuzey ve güney rüzgariarına açık oluşu ve kıyılardan yamaçlar halinde yükselişi, yangınların hızla yayılmasını kolaylaştırmış ve ahşap evlerin, konakların çokluğu günlerce süren bu yangınların dehşet verici ölçülere ulaşmasını sağlamıştır. Ancak, yeniden imarda yine ahşap kullanıldığından, şehrin her felaketten sonra inanılmaz bir hızla pek kısa bir

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 191 süre içinde kalkınması mümkün olmuştur. Zarar gören vakıf binaların yeniden yapılmaları ve tamamen ihya edilmeleri işi ise Devlet ileri gelenleri arasında paylaşıldığından, bunlar da kısa süre içinde yeniden yapılmıştır. Osmanlı devrinde şehrin büyük yangınlarının ve 1509'dakinden başka 1763 ve 1894'deki depremlerde gördüğü zararların bir kısmı giderilmiş olmakla beraber, bir daha yerine konulamayacak kayıpların olduğu, muhteşem konakların ve bunların içlerindeki servetin de mahvalduğu bir gerçektir. Şehrin sokakları, topografya durumuna göre inişli çıkışlı, bu yüzden de bazı yerlerde merdivenli ve eski Türk şehirlerindeki karaktere uygun olarak dardı. Bunlar yer yer küçük meydanlara açılıyor, kagir bir vakıfbina, bir cami, bir mescid, bir medrese veya çeşme ile sıbyan mektebi ağaçlı meydancığı süslüyordu. Şehrin ortasında iki bedesten etrafındaki sokaklarda ticaret merkezi toplanmıştı. Burada ayrıca tüccar ve sanatkar hanları da vardı. Zamaı;ıla aralardaki sokakların üstlerinin tonozlarla örtülmesi ile kapalı çarşı meydana gelmiştir. Gemilerle getirilen malların boşaltıldığı bölge olan Eminönü Unkapanı arasında hanlar yapılmış, ayrıca şehrin başka birkaç yerinde de vakıf eseriere gelir şağlamak üzere han ve keıvansaraylar yapılmıştır. Büyük bir devletin başkenti 9lan Istanbul, bu devletin en önemli ticaret merkezi durumuna girmekle beraber, Islam aleminin en büyük ilim merkezi de olmuştur. Burada yapılmış yüzlerce medrese ve içieri binlerce elyazma ese.r dolu vakıf kütüphaneler bu dur.umun anıtlaşmış işaretleri idi. Aynı zamanda Istanbul çok sayıdaki tekkesi ile Islam aleminin bütün tarikatlerinin temsil edildiği bir merkez durumunda idi. Şehrin gitgide nüfusu artarak sınırları genişlerken, istanbul'un içinde gayrımüslim azınlıkların da belirli mahallelerde toplandıkları görülüyordu. Nitekim museviler Edirnekapısı-Balat arasında, Rumlar Fener, Edirnekapısı ve Samatya'da, Ermeniler Gedikpaşa ve Samatya'nın bir kısmında yerleşmişlerdi. Buralarda bilhassa Rumlar Fener'de muhteşem kagir evler, çeşitli mahallelerde Yahudiler havralar, Rum ve Ermeniler kiliseler yapmışlardı. Rum ve Ermenilerin Bizans döneminden kalma sadece toplam üç kiliseye sahip olmaları, diğerlerini hep Türk devrinde inşa etmiş bulunmaları Osmanlı devri toleransının ölçüsünü göstermesi bakımından önemlidir. Galata ise daha Bizans döneminde bir Genova kolonisi olmuştu. Türk idaresinde de burası Batılı her ırk ve milletten değişik mesleklerden ve meşreplerden insanların gelip yerleşlikleri bir böl_ge olmuştu. Burada yaşayan ve yerli hıristiyanlarla evlenen bu yabancılar, hiçbir milletten olmayan, Türklerin 'Tat/Jsu frengi" dedikleri ve "Levantin" adı verilen bir zümrenin doğmasına yol açtılar. Ondokuzuncu yüzyılda yabancı elçiliklerin ve kapitülasyonların koruyuculuğu ve desteği ile inanılmaz derecede zenginleşen bu zümre Galata ve Beyoğlu'nda tamamen Batı mimarisinde evler, gösterişli konaklar yaptırmış, kurdukları müesseseler ile şehrin bu kesimine küçük bir hıris!iyan Avrupa şehri görünümü vermişlerdi. Buna karşılık şehrin Anadolu yakasında Usküdar tam bir Türk şehri olarak gelişiyordu. Gerek buradaki büyük Karacaahmet mezarlığı, gerek surların dışında Yedikule'den Edirnekapısı'na, oradan da Eyüb'ün gerilerine ve gerek Galata'da Azapkapısı'ndan Tepebaşı'na ve Taksim'den Fındıklı'ya kadar uzanan büyük Türk mezarlıkları, taşları gölgeleyen ulu serviieri ile şehri yeşil birer kuşakla sarmıştı. Türk istanbul yeşile, tabiata, açık havaya çıkma ihtiyacını Haliç'in gerisindeki Kağıthane deresi kıyısındaki geniş çayırlarda gideriyordu. Bu gelenek 18. yüzyıl başlarında, lll. Ahmed döneminde, tarihçi Ahmet Refik'in ortaya attığı bir deyimle Lale Devri denilen yıllarda en parlak çağını yaşamış olmakla beraber, 19, yüzyıl sonlarına kadar devam etmiştir. Sonraları Büyükdere, Göksu-Kyçüksu, hatta Haydarpaşa ve Yoğurtçu deresi mesireleri de ortaya çıkmıştır. Fakat Istanbul'da Türk yaşam biçiminin en önemli özelliği Boğaziçi'nin tamamen Türk medeniyetinin bir varlığı olarak değerlendirilmesidir. Boğaziçi'nin uzantısı olan Haliç'in yukarı kesimi de geçen yüzyıl r - \ --

6 192 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI ortalarına kadar Boğaziçi gibi yalıların, ihtişamlı köşk ve sahil sarayların süslediği bir bölge idi. Geçen yüzyıl sonlarında san.ayileşme merakına düşüldüğünde, Haliç'in bütünü gibi burası da mahvedilmiştir. Istanbul'un görünümü, geçen yüzyılda değişmeye başlamıştı. Ahşap evierden meydana gelen mahallelerin içlerinde üç-dört katlı büyük ahşap bazen de kagir konaklar yükseliyor, şehrin siluetine tesir eden büyük kitleli ve Batı mimari üslubunda kamu binaları yapılıyordu. (Darülfunun, Seraskerlik, kışlalar, okullar vs. gibi). Fakat Cumhuriyet dönemi ile başkentin Ankara'ya nakli şehrin bünyesinde de değişikliklere yol açmakta gecikmemiştir. istanbul, içinde bulunduğumuz dönemde, bir büyük sanat ve tarih şehrinin neleri koruması gerektiği qüşünülmeden insanların gelişigüzel tasarrufuna bırakıldığı gibi, zaman zaman şiddetlenan ve imar olarak adlandırılan bazı cadde ve meydan açma çalışmalarına da sahne olmuştur. Bunların yanısıra, şehrin tarihi özellikleri ile topografyası düşünülmeden düzenlenen planlar ve belediye nizamları, tarihi karakteri ve tabii güzellikleri bozan sonuçlar vermiş, toptancıların, ufak sanayiin, fabrika ve atölyelerin, hatta her türlü tezgah ve depolamaların şehrin içine yerleşmesi, bir taraftan düzensiz ve kontrolsuz köyden şehre akımın ve endüstrinin burada toplanmasının sonucu olarak her boşluğa sokulan gecekondular istanbul'un çehresini kısa sürede değiştirmiştir. Nihayet şehrin bir plan ve programa bağlı olmaksızın devamlı olarak her yöne yayılması ve bu yayıimalarına belediye hizmetleri götürme mecburiyeti, diğer taraftan şehrin eski ve tarihi mahallelerinin boşalması, bunların Anadolu'dan hicret edenler tarafından çok kötü şartlar içinde cereyan eden bir yerleşmeye sahne olması ve bu arada çirkin ve kötü bir yapılaşmanın da sürdürülmesi, lstanbul'a düzeltilmesi şimdiki halde çok zor olan bir görünüm vermiştir. Şehrin eski haline dönüştürülmesi için artık çok geçtir. Bu iş hiç değilse 30 yıl kadar önce düşünülmeli ve çareleri aranmalı idi. O vakit alınacak belediye tedbirleri ve şehrin tarihi, estetik, topografik durumunu dikkate alan bir imar planlaması istanbul'u şimdiki çirkin görünüme düşmekten koruyabilirdi. Ne olursa olsun bundan sonra dikkat edilmesi gerekli bazı hususlar vardır: Belirli bir estetik karakteri olan tarihi bir şehirde herşeyden önce korunacak bölgelerin tespiti ve buradaki yeni yapılaşmanın şartları ortaya konulmalı; hiç değilse Sultanahmet, Süleymaniye, Şehzade gibi Türk sanatının en güzel eserlerini örtecek inşaatlardan kaçınılmalıdır. Şehrin içine akın ve gecekondu yapımı kesinlikle durdurulmalı ve yapılanların da kalkması sağlanmalıdır. Şehrin içindeki sanayi ve toptancı merkezleri de dışarı çıkarılmalı, trafik düzeni ve ulaşım için!opografik bünyeye uygun çareler aranmalıdır. Tarihi büyqkşehrin her bölgesi, esas Istanbul, Eyüp, Galata, Haliç kıyıları, Beyoğlu, Boğaziçi, Usküdar vs., belirli özellik ve güzelliklere sahip yerlerdir. Bunlardan ne kurtarılabil eceği düşünülmeli ve en önemlisi yeni yapılaşmada ana karaktere aykırı düşen. kararlardan kaçınılmalıdır. Lüzumsuz olarak merdivenleri sökülen Yüksekkaldırım, yine merdivenli yapılabilir. Haliç'in kıyısında yeniden yalılar yapılmasa bile, buralardaki mezbeleler temizlenebilir; küçük meydanlar ve caddeler ağaçlandırılabilir, çeşmelerin bir kısmı ihya edilebilir, silueti bozan yüksek binaların yapımı tarihi çevrede önlenebilir ve nihayet estetik anlayışa gerçekten sahip bir büronun kurulması ile tarihi bölgelerde yapılacak yapıların görünümü birtakım esaslara bağlanabilir.