Kartografya Anabilim Dalı

Transkript

1 Yıldız Teknik Üniversitesi - İnşaat Fakültesi - Harita Mühendisliği Bölümü Kartografya Anabilim Dalı

2 İÇİNDEKİLER 1 YÜKSEKLİK EĞRİLERİ VE ARAZİNİN KARAKTERİSTİK ÇİZGİLERİ Yükseklik Eğrilerinin ve Karakteristik Çizgilerin Tanımı Yükseklik Eğrilerinin Bazı Özellikleri Özel Durumlarda Karakteristik Çizgiler Su toplama çizgisi bulunmayan vadiler Tek taraflı vadiler ve sırtlar Bir boyun orta noktası etrafındaki su toplama ve dağıtma çizgileri Karakteristik Çizgilerin Bazı Özellikleri Karakteristik Çizgilerin İşlevleri KARAKTERİSTİK ÇİZGİLERİN TÜRETİLMESİ Yükseklik Eğrilerinden Karakteristik Çizgilerin Türetilmesi Orta eksen dönüşümü yardımıyla karakteristik çizgilerin belirlenmesi (Tang 1992) Paralel çiftler yöntemi ile orta eksen dönüşümü En büyük yükseklik eğrileri mesafelerinden karakteristik çizgilerin belirlenmesi En büyük yükseklik eğrileri eğriliği noktalarından karakteristik çizgilerin belirlenmesi En büyük eğim çizgileri yardımıyla karakteristik çizgilerin belirlenmesi Karakteristik çizgi noktalarına yükseklik değeri verilmesi Bir Sayısal Arazi Modelinden Karakteristik Çizgilerin Türetilmesi TOPOGRAFİK YÜZEYLERİN GENELLEŞTİRİLMESİ YAKLAŞIMLARI Yükseklik Eğrilerinin Genelleştirilmesi Yaklaşımı Bazı çizgi basitleştirme ve yumuşatma yöntemleri n. nokta yöntemi Eşik mesafesi yöntemi Douglas-Peucker yöntemi Genelleştirilmiş yükseklik eğrilerini kontrol etme yöntemleri Yükseklik eğrilerinin karakteristik noktaları Mevcut basitleştirme yöntemlerine göre yükseklik eğrilerinin genelleştirilmesi Karakteristik nokta yaklaşımı n. ve karakteristik nokta yöntemi Eşik mesafesi ve karakteristik nokta yöntemi Douglas-Peucker ve karakteristik nokta yöntemi Yeniden düzenlenmiş basitleştirme yöntemlerine göre yükseklik eğrilerinin genelleştirilmesi Sayısal Arazi Modellerinin Genelleştirilmesi Yaklaşımı KAYNAKLAR... 64

3 2 1 YÜKSEKLİK EĞRİLERİ VE ARAZİNİN KARAKTERİSTİK ÇİZGİLERİ 1.1 Yükseklik Eğrilerinin ve Karakteristik Çizgilerin Tanımı Yükseklik eğrileri, arazi şekillerinin geometrik ya da başka bir ifadeyle, konumları ve yükseklikleri ile gösterimindeki en önemli araçtır. Yükseklik eğrileri, arazi yüzeyinin nivo yüzeyleri ile ara kesitleri olarak (Şekil 1.1), nivo yüzeyleri ise yükseklikleri aynı olan noktaları içeren yüzeyler olarak (Şekil 1.2) tanımlanır. Şekil 1.1: Yükseklik eğrileri

4 3 Şekil 1.2: Eş yükseklik Arazi şekillerinin haritadaki görünümleri, yükseklik eğrilerinin yoğunluğu (sıklığı ya da seyrekliği) ile doğrudan ilişkilidir. Yükseklik eğrilerinin yoğunluğu ise esas olarak nivo yüzeyleri arasındaki çekül doğrultusundaki sabit uzunluğa bağlıdır. Bu uzunluk eş yükseklik olarak isimlendirilir. Eş yükseklik, haritanın ölçeğine, haritada gösterilmesi gereken en büyük eğime (Şekil 1.3), Şekil 1.3: En büyük eğim doğrultusu ve açısı minimum çizgi (yükseklik eğrisi) kalınlığına ve çizgiler arasındaki boşluğa ve arazinin morfolojik zenginliğine göre değişik şekillerde hesap edilir.

5 4 Yükseklik eğrileri kartografik gösterim açısından üçe ayrılır: İnce (ara) yükseklik eğrisi: Eş yüksekliğe göre çizilen yükseklik eğrisidir. Kalın (ana ya da gösterge) yükseklik eğrisi: Her ince dört yükseklik eğrisinden sonra gelen, üzerine yükseklik değeri yazılan ve diğerlerine göre daha kalın çizilen yükseklik eğrisidir. Yardımcı yükseklik eğrisi: Kesikli çizgi şeklinde çizilen türüdür. Yardımcı yükseklik eğrisi, - iki ince yükseklik eğrisi arasındaki yükseklik farkı ortalamasından (eş yüksekliğin yarısından) daha yüksek ya da alçak olan yerleri göstermek, - sabit (düzgün) eğimli sırtlarda ani eğim değişikliğini göstermek, - boyun şeklinin belirlenmesi ve - ova ve düzlüklerde seyrek geçen yükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkını göstermek ve arazi yapısını daha ayrıntılı belirleyebilmek için kullanılır. Ülkemizde orta ve küçük ölçekli bazı haritalar için geçerli olan eş yükseklik değerleri aşağıdaki çizelgede görünmektedir. Çizelge: Bazı haritalar için eş yükseklik değerleri İnce Yük. Eğr. Kalın Yük. Eğr. Yardımcı Yük. Eğr. Ölçek m m 1. Tür m 2. Tür m 1 / / / / Karakteristik çizgiler, en büyük eğim çizgilerinin birleşerek aldıkları ortak yollar ya da kısaca özel en büyük eğim çizgileri olarak tanımlanabilir (Şekil 1.4). Burada en büyük eğim çizgileri ile kastedilen en büyük eğim doğrultusunda ya da doğrultularında alınan yollardır. Şekil 1.4: Yükseklik eğrileri (sürekli ve geniş aralıklı kesikli çizgiler), en büyük eğim çizgileri (dar aralıklı kesikli çizgiler) ve karakteristik çizgiler

6 5 Aumann (1991) karakteristik çizgiyi en büyük eğim çizgilerine bağlı olarak şöyle tanımlamaktadır: Karakteristik çizgi, en büyük eğim çizgileri arasında en az eğimli olanıdır. Finsterwalder in (1986) tanımı ise şöyledir: Su toplama çizgisi ve buna uygun olarak su dağıtma çizgisi en az eğimli en büyük eğim çizgisidir. Finsterwalder (1986) yazısında ayrıca çeşitli kaynaklara kısaca şöyle değiniyor:...su toplama çizgileri, topografya ve kartografya kaynaklarında, su toplayıcıları ya da vadilerin en derin noktalarını birleştiren çizgiler yani, suların bir arada aktığı çizgiler olarak ifade edilir. Buna karşılık su dağıtma çizgileri, su dağıtıcıları olarak ya da sırtların en yüksek noktalarını birleştiren çizgiler olarak tanımlanır. Şekil 1.5 te çeşitli arazi şekilleri yükseklik eğrileri ve karakteristik çizgilerle birlikte gösterilmektedir. Şekil 1.5: Çeşitli arazi şekillerinin yükseklik eğrileri ve karakteristik çizgilerle gösterimi

7 6 1.2 Yükseklik Eğrilerinin Bazı Özellikleri Yükseklik eğrilerinin bazı özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Bir yükseklik eğrisinin bütün noktaları aynı yüksekliktedir. Bazı yardımcı yükseklik eğrileri hariç her bir yükseklik eğrisi bir sürekli eğridir ve harita alanının içinde ya da dışında kendi üzerine kapanır (Şekil 1.5). Diğer yükseklik eğrileri ile çevrelenmiş bir kapalı yükseklik eğrisi ya bir tepeyi ya da bir çukuru gösterir. Tepeyi çukurdan ayırt etmek için çukurun merkezini işaret edecek şekilde bir ok yerleştirilir (Şekil 1.6). Şekil 1.6: Çukur gösterimi Eş yükseklik ne kadar küçük seçilirse arazi şekilleri de haritada o kadar belirgin ve canlı gösterilmiş olur. Ancak bu durum haritanın okunaklığını etkiler (Selçuk, 1974). Tek bir yükseklik eğrisi arazi şekillerini haritada gösterme bakımından anlamlı ve yeterli değildir. Ancak bir dizi yükseklik eğrisi ile arazi şekilleri haritada gösterilebilir (Selçuk, 1974). Yükseklik eğrileri birbirlerini kesmez. İki ya da daha fazla yükseklik eğrisi birleşerek bir yükseklik eğrisi halinde devam edemez. Bir yükseklik eğrisi çatallaşamaz. Bazı durumlarda boynun yüksekliği tepenin en alçak yükseklik eğrisi ile aynı yükseklikte olabilir. Bu durumda yükseklik eğrileri birbirlerine değebilirler (Şekil 1.6). Yükseklik eğrileri eğimin büyük olduğu yerlerde sık, küçük olduğu yerlerde seyrek ve eğimin değişmediği (sabit ya da düzgün olduğu) yerlerde ise eşit aralıklı olur (Şekil 1.7, 1.8 ve 1.9).

8 7 Şekil 1.7: Değişken eğimli içbükey arazi ve yükseklik eğrileri Şekil 1.8: Değişken eğimli dışbükey arazi ve yükseklik eğrileri

9 8 Şekil 1.9: Sabit eğimli arazi ve yükseklik eğrileri Bir yükseklik eğrisi bir akarsuyu geçerken önce kaynağa doğru gider, akarsuyu dik açı altında keser ve sonra geri (suyun akış doğrultusunda) gelir. Kısacası V harfi şeklinde geçer (Şekil 1.10). Şekil 1.10: Akarsu ve yükseklik eğrileri Bir yükseklik eğrisi, birbirine paralel iki dereden geçerken daha derin (daha alçakta) olan derede daha ileri (kaynağa doğru) gider ve su dağıtma çizgisi, derinliği az (daha yüksekte) olan dereye daha yakındır.

10 9 Birbirine paralel ve aynı derinlikte iki derede yükseklik eğrileri simetrik olup, su dağıtma çizgisi ortada yer alır. Arazinin en büyük eğim çizgileri yükseklik eğrilerini dik keser. Yükseklik eğrileri su toplama ve dağıtma çizgilerini dik keser. Alçaktan yükseğe doğru bakıldığında yükseklik eğrileri genellikle su toplama çizgileri boyunca içbükey ve su dağıtma çizgileri boyunca dışbükey görünürler. Bir vadi, kendi içindeki yükseklik eğrilerine olan teğetlerin yer yüzü içinde ve bir sırt ise dışında (içbükey ya da dışbükey yükseklik eğrileri eğriliği) bulunmasıyla tanımlanır. Vadilerin ve sırtların sınırlandırılması, yükseklik eğrilerinin dönüş noktalarına göre yapılır. Eğri olmayan yüzey bölümleri, yani düzlemler hem vadilere hem de sırtlara ait olabilir. 1.3 Özel Durumlarda Karakteristik Çizgiler Finsterwalder e (1986) göre arazinin özel durumlarında karakteristik çizgiler aşağıdaki gibi üç başlık altında incelenebilir Su toplama çizgisi bulunmayan vadiler Her vadide bir su toplama çizgisi olmayabilir. Bir vadi bölgesi içinde en az eğimli hiçbir en büyük eğim çizgisi yoksa o zaman hiçbir su toplama çizgisi de yoktur. Bu durum Şekil 1.11a da görüldüğü gibi en büyük eğim çizgilerinin paralel olduğu eğik düzlemde (ovada) ya da Şekil 1.11b de görüldüğü gibi en büyük eğim çizgilerinin tepe noktasından geçtiği konide (tepede ya da çukurda) söz konusu olur. Yayvan (iki sırtla sınırlanmış) vadilerde de su toplama çizgisi bulunmaz (Şekil 1.11c). Böyle bir yerde akaçlama, bu yerde birleşmeyen en büyük eğim çizgileriyle gerçekleşir Tek taraflı vadiler ve sırtlar Şekil 1.11: a) Ova, b) Tepe ya da çukur, c) Yayvan vadi Tek taraflı vadiler ve sırtlar da vardır. Tek taraflı vadiler, su toplama çizgisinin suyu yalnız bir taraftan aldığı, diğer taraftan hiç suyun gelmediği arazi şekilleridir (Şekil 1.12a). Benzer şekilde tek taraflı sırtlar suyu yalnız bir taraftan dağıtır. Bir su toplama çizgisinin aynı zamanda bir su dağıtma çizgisi olduğu durum da vardır. Bu durumda tek taraflı vadi ile tek taraflı sırtın ardışıklığı söz konusudur. Böyle bir hem su toplama hem de su dağıtma çizgisi suyu bir taraftan toplarken diğer tarafa dağıtır (Şekil 1.12b).

11 10 Şekil 1.12: a) Tek taraflı vadi, b) Tek taraflı vadi ile tek taraflı sırtın ardışıklığı Bir boyun orta noktası etrafındaki su toplama ve dağıtma çizgileri Rothe ye göre bir boyun orta noktasında, aşağıya doğru giden iki su toplama çizgisi ve yukarıya doğru çıkan iki su dağıtma çizgisi her zaman mevcut olmayabilir. Şekil 1.13: Boyun orta noktası Bu durum hiçbir su dağıtma çizgisinin ortaya çıkmadığı bir enine boyun örneğinde görülebilir (Şekil 1.13). Şekilde tepe noktalarından S boyun noktasına inen çizgiler su dağıtma çizgileri değil, normal en büyük eğim çizgileridir. 1.4 Karakteristik Çizgilerin Bazı Özellikleri Karakteristik çizgilerin özellikleri ve karakteristik çizgilerin arazi şekilleri, en büyük eğim çizgileri ve yükseklik eğrileri ile ilişkileri aşağıdaki gibi özetlenebilir: Karakteristik çizgiler yükseklik eğrilerinin karakteristik kısımlarında yer alırlar. Yükseklik eğrileri karakteristik çizgileri dik açı altında keserler. Karakteristik çizgi tersinirdir. Eğer haritadaki vadi sırt olarak ya da sırt vadi olarak görünürse, su toplama çizgisi de su dağıtma çizgisi ya da su dağıtma çizgisi de su toplama çizgisi olarak görünür. Su dağıtma çizgisi iç bükey (Şekil 1.7) ya da dış bükey (Şekil 1.8) olabilir. Su dağıtma çizgisinin iç bükey olduğu yerde yükseklik eğrileri yüksekten alçağa doğru seyrekleşirken (Şekil 1.7) dış bükey olduğu yerde alçaktan yükseğe doğru seyrekleşir (Şekil 1.8). Su dağıtma çizgisi eğer içbükeyse, arazinin eğimi genellikle yüksekten alçağa doğru giderek küçülür (Şekil 1.7). Su dağıtma çizgisi eğer dışbükeyse, arazinin eğimi genellikle yüksekten alçağa doğru giderek büyür (Şekil 1.8). Su toplama çizgisi genellikle dışbükey olmaz.

12 11 Yükseklik eğrileri su toplama çizgisi boyunca genellikle yüksekten alçağa doğru sıklaşmaz. Su toplama çizgisi boyunca arazinin eğimi genellikle yüksekten alçağa doğru giderek küçülür. İki ya da daha fazla su toplama çizgisi birleşerek bir ana su toplama çizgisi meydana getirebilir (Şekil 1.14). Şekil 1.14: İki su toplama çizgisinin birleşimi İki su toplama çizgisi birleşme noktasından itibaren yaklaşık ikisinin açıortayı doğrultusunda yol alır (Şekil 1.14). Ana su toplama çizgisinin eğimi, kollarının (ana su toplama çizgisini meydana getiren su toplama çizgilerinin) eğimlerinden küçüktür (Şekil 1.14). Su dağıtma çizgisi kollara ayrılarak yoluna devam edebilir (Şekil 1.15). Şekil 1.15: Su dağıtma çizgisinin kollara ayrılması

13 12 Su dağıtma çizgisi sırtın her iki yanında bulunan bütün noktalardan daha yüksektedir (Şekil 1.15) Karakteristik çizgi boyunca birleşen en büyük eğim çizgileri karakteristik çizgi sonunda ayrılırlar (Şekil 1.4). En büyük eğim çizgisi yükseklik eğrisini dik açı altında keser. Yükseklik eğrileri karakteristik çizgiden geçerlerken doğrultularını ve yatay aralıklarını değiştirirler (Şekil 1.6). Vadinin, birbirini kesen iki düzlemle oluştuğu kabul edilirse, o zaman gerçek bir vadinin mevcut olması için şu koşul geçerlidir (Şekil 1.16): En büyük eğim çizgilerinin su toplama çizgisine iki taraftan bağlanması ve en büyük eğim çizgileri ve her iki düzlemin arakesiti (su toplama çizgisi) arasındaki ve açılarının düzlemde den küçük olması 1 2 halinde mümkündür. İki açıdan biri den büyükse burada bir kenar var demektir. Açıların biri olursa tek taraflı vadinin özel bir durumu söz konusu olur Karakteristik Çizgilerin İşlevleri Şekil 1.16: Gerçek bir vadi olması koşulu. Karakteristik çizgilerin işlevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir: Yükseklik eğrileri ile gösterilen tepe, boyun, vadi ve sırt gibi arazi şekilleri karakteristik çizgilerle daha açık ve anlaşılır hale gelir. Karakteristik çizgiler taşıdıkları bilgilerle haritayı daha yararlı hale getirirler. Örneğin dağcılar su dağıtma çizgilerini tepelere giden en düz (en az eğimli) yollar olarak sık sık kullanırlar. Karakteristik çizgiler bir çok alanda (örneğin arazi gölgelendirme çalışmalarında ışık ve gölge ayrım çizgileri olarak, politik sınırların belirlenmesinde, vb.) önemli rol oynarlar.

14 13 2 KARAKTERİSTİK ÇİZGİLERİN TÜRETİLMESİ 2.1 Yükseklik Eğrilerinden Karakteristik Çizgilerin Türetilmesi Orta eksen dönüşümü yardımıyla karakteristik çizgilerin belirlenmesi (Tang 1992) Şekil 2.1 de yükseklik eğrilerine (kalın çizgiler) dayanan bir üçgen ağı görünmektedir. Bu ağda bazı üçgen kenearları kesik çizgilerle gösterilmiştir. Bunlar arazi yüzeyinin bu şekilde yanlış betimlendiğini ifade eden yatay üçgenlerdir. Gerçek şu ki, veri kaynağı olarak yalnız yükseklik eğrilerinin ele alındığı bir durumda arazi modelleme yöntemi ister üçgenleme isterse de başka bir yöntem olsun tatmin edici bir sonucun elde edilmesi oldukça güçtür. Şekil 2.1 Yükseklik eğrilerine dayanan üçgen ağı Kesikli çizgilerle gösterilen bölgeler kritik bölgeler olarak adlandırılabilir. Bu bölgeler belli arazi şekillerinin yerlerini işaret etmekte ve özel geomorfolojik elemanları (ÖGE) içermektedir. Burada sözü edilen ÖGE, bir tepe, çukur, boyun, su toplama ve dağıtma çizgisi olarak göz önüne alınabilir. Esas itibariyle ÖGE ler yükseklik eğrilerinden türetilebilirler. Çünkü ÖGE ler, yükseklik eğrileri ile yansıtılan belli arazi yüzey yapılarını gösterirler (Şekil 2.2). İki boyutlu bir objenin orta ekseni, obje sınırları içinde ortada yer alan bir dizi noktadır. Orta eksen, iskelet ya da simetrik eksen olarak da adlandırılır. Orta eksenleri türeten orta eksen dönüşümü (OED) hem vektör hem de raster verilere uygulanabilen bir işlemdir. Yükseklik eğrileri objelerin sınırları gibi düşünüldüğünde, yükseklik eğrileri arasındaki orta eksenler bir OED algoritması ile elde edilebilir. Şekil 2.3 bir örneği göstermektedir. İki çeşit orta eksen vardır: Komşu yükseklik eğrileri arasında yer alan orta eksenler ve aynı yükseklik eğrisinin iki parçası ya da aynı yüksekliğe sahip farklı yükseklik eğrileri arasında yer alan orta eksenler. Birincisi, normal orta eksenler (NOE) ve ikincisi özel orta eksenler (ÖOE) olarak adlandırılır.

15 14 Şekil 2.2: Özel geomorfolojik elemanları (ÖGE) Şekil 2.3: Yükseklik eğrilerinin orta eksenleri Şekil 2.3, Şekil 2.1 ve 2.2 ile karşılaştırıldığında ÖOE lerin kritik bölgelerde ortaya çıktığı ve bir dereceye kadar ÖGE lerle örtüştüğü görülür. Buradan, ÖOE lerin ÖGE leri türetme amacıyla kullanılabilecekleri sonucu çıkmaktadır. Her bir ÖOE nin iki uç noktası olan bir çizgi ya da ikiden fazla uç noktasına sahip olan bir çizgiler ağı olduğu varsayımıyla ÖGE ler için aşağıdaki tanımlar yapılabilir: Tanım 1: Eğer ÖOE uç noktalarından hiç biri herhangi bir NOE ya dokunmuyorsa, bir tepe ya da çukurluk söz konusu demektir. Burada ÖOE, bir tepe ya da çukuru işaret eder. Tanım 2: Eğer bir ÖOE nin her bir ucu bir NOE ye dokunuyorsa bir boyun söz konusu demektir. Bu durumda ÖOE bir boyun noktasını işaret eder.

16 15 Tanım 3: Eğer ÖOE uç noktalarından yalnız bir tanesi bir NOE ye dokunuyorsa bir sırt ya da vadi söz konusu demektir. Bu durumda ÖOE, bir su toplama ya da dağıtma çizgisini temsil eder Paralel çiftler yöntemi ile orta eksen dönüşümü Kapalı bir şeklin ya da poligonun orta ekseni ya da orta çizgisi, bir çizgiler ağıdır. Bu çizgiler ağının her bir elemanı, şeklin en yakın elemanlarına eşit uzaklıktadır. Başka bir ifadeyle, bu bir vektörel çözüm olduğu için, hem şekil hem de orta eksen doğru parçalarından ya da segmentlerden meydana gelir ve orta ekseni meydana getiren her bir segmentin, şekli meydana getiren iki segment ile doğrudan ilişkisi vardır. Bu bağlamda, her bir orta eksen segmenti, ilişki içinde olduğu iki şekil segmentine eşit uzaklıktadır. Paralel çiftler yönteminin sonuç ürünü, yükseklik eğrilerinin içine yerleştirilmiş bir dizi poligondur. Ortaya çıkan şekilde orta eksenler kolaylıkla tespit edilebilir. Orta eksenler, poligonların kesişim noktalarının doğru parçaları ile birleştirilmesiyle meydana getirilir (Şekil 2.4 ve 2.5). Şekil 2.4: Paralel çiftler ve orta eksen Şekil 2.5: Yükseklik eğrileri ve paralel çiftler

17 En büyük yükseklik eğrileri mesafelerinden karakteristik çizgilerin belirlenmesi En büyük yükseklik eğrileri mesafelerinin belirlenmesi için incelenecek b yükseklik eğrisi üstünde (Şekil 2.6) dikme oluşturulmalı ve bu, a ve c yükseklik eğrileri ile kesiştirilmelidir. Şekil 2.6: Yükseklik eğrileri (a, b ve c), maksimum dikmeler (d1, d2, d3 ve d4), kesişim noktaları (B1, B2, B3 ve B4) Dikme doğrultusunda ölçülen d1 ve d2 mesafelerinin maksimum olduğu yerler, b yükseklik eğrisi üstündeki B1 ve B2 noktalarını verir. Bununla birlikte, a ve c komşu yükseklik eğrileri üstünde dikmeler çıkılırsa ve bunlar b yükseklik eğrisi ile kesiştirilirse (B3 ve B4 noktaları), o zaman en büyük yükseklik eğrisi mesafesi için toplam dört değişik değer ve b yükseklik eğrisi üstünde dört değişik nokta elde edilir. Amaca uygun olarak, b yükseklik eğrisi ile karakteristik çizginin kesişim noktası olarak dört nokta konumunun bir ortalama değeri alınır. Tepe, çukur ve boyun noktaları etrafında incelenecek yükseklik eğrisi üstünde yalnızca tek taraflı dikmeler oluşturulur. Karakteristik çizgiler, bu kesişim noktalarının birleştirilmesiyle meydana getirilir En büyük yükseklik eğrileri eğriliği noktalarından karakteristik çizgilerin belirlenmesi Yükseklik eğrilerinin maksimum eğrilik gösterdiği noktaların birleştirilmesiyle karakteristik çizgiler meydana getirilir. Eğrilik şöyle tanımlanabilir: Verilen bir (C) uzay eğrisinin birbirine yakın A1 ve A2 noktalarını ve bu noktalardaki teğetlerini göz önüne alalım (Şekil 2.7). T 1,T 2 Şekil 2.7: Eğrilik

18 17 İki teğet arasındaki açı denir. Bundan başka ve A A 1 2 S ise, S oranına A 1 A 2 yayının ortalama eğriliği lim S S 0 d K ds (2.1) olsun. İşte bu K limit değerine (C) eğrisinin A1 noktasındaki eğriliği denir En büyük eğim çizgileri yardımıyla karakteristik çizgilerin belirlenmesi Bölüm 1.1 de Karakteristik çizgiler, en büyük eğim çizgilerinin birleşerek aldıkları ortak yollar ya da kısaca özel en büyük eğim çizgileri olarak tanımlanmıştı. Bu tanıma uygun olarak arazinin bütününde ve yeterince sayıda en büyük eğim çizgisi çizilebilir ve birleşerek aldıkları ortak yollar karakteristik çizgiler olarak tespit edilebilir. Ancak, en büyük eğim çizgilerini arazinin bütününde ve çok sayıda çizmek oldukça zahmetli ve zaman alıcı bir işlemdir. Bununla birlikte, yapılan araştırmalar göstermiştir ki, karakteristik çizgilerin yerleri büyük olasılıkla bellidir; bunların işaretleri vardır. Bu nedenle arazinin bütününde ve çok sayıda en büyük eğim çizgisi çizmeye gerek yoktur. Kendileri de birer en büyük eğim çizgileri olan karakteristik çizgiler doğrudan çizilebilirler. Aşağıda, bu amaç doğrultusunda Aumann vd. (1991) tarafından geliştirilmiş olan yöntem ele alınmaktadır. Aumann vd. (1991) tarafından geliştirilen yöntemle yükseklik eğrilerinden karakteristik çizgilerin türetilebilmesi için yükseklik eğrilerinin, sayısal ortamda, noktalardan ve doğru parçalarından meydana gelen çizgisel objeler biçiminde mevcut olması gerekmektedir. Yükseklik eğrileri, bu biçimde aşağıdaki yollardan elde edilebilir. Yükseklik eğrisi noktaları, topografik haritalardaki yükseklik eğrileri sayısallaştırılarak ya da tarandıktan sonra raster-vektör dönüşümü yapılarak elde edilebilir. Sayısallaştırma, yükseklik eğrisi üzerinde belli zaman aralıklarında, belli mesafelerde ya da isteğe bağlı olarak nokta ölçümü şeklinde yapılırken tarama, haritanın otomatik olarak raster hücrelerine ayrılması şeklinde yapılır. Yükseklik eğrisi noktaları, arazinin ölçekli küçük bir modeli olan stereomodel üzerinden iki ayrı fotogrametrik yöntemle elde edilebilir. Birinci yöntem, yükseklik eğrisi noktalarının, sayısal çıkışlı duruma getirilen analog stereodeğerlendirme aletleri ile analog-sayısal sinyal dönüşümleri yapılarak bir kayıt ortamına aktarılmasıdır. İkinci yöntem ise yükseklik eğrisi noktalarının analitik stereodeğerlendirme aletleri ile doğrudan elde edilmesidir. Analitik stereodeğerlendirme aletleri zaten sayısal harita üretimi için tasarlanmıştır. Uzaktan algılama teknikleriyle elde edilen görüntü çiftlerinden de stereomodeller meydana getirilebilir ve yukarıda açıklandığı gibi analitik stereodeğerlendirme aletleri ile değerlendirilerek yükseklik eğrisi noktaları elde edilebilir. Veri kümesi rastlantısal olarak araziye dağılmış noktalar, su toplama çizgileri, su dağıtma çizgileri, kırık çizgiler, özel noktalar (tepe noktası, vb.), planimetrik objeler (evler, yollar, vb.), eşit aralıklı profiller, bir grid ağının kesim noktaları; yapısı ise üçgen ağı, grid ağı,

19 18 karma (üçgen ağı ve grid ağı) olan sayısal arazi modellerinde yükseklik eğrisi noktaları üçgen köşe noktalarından ve/veya grid ağının kesim noktalarından enterpolasyon yapılarak hesap edilebilir. Örneğin Harita Genel Komutanlığı nda grafik haritalardaki yükseklik eğrileri sayısal ortama aşağıdaki gibi dokuz aşamada aktarılır: - Film çekimi: Orijinal kalıplardan pozitif filmler oluşturulur. - Filmlerin taramaya hazırlanması: Köşe noktaları işaretlenir ve kesikli çizgiler şeklinde mevcut olan yardımcı yükseklik eğrileri 0.3 mm kalınlığında sürekli çizgiler haline getirilir. - Raster tarama: Filmler 50 micron (500 dpi) çözünürlükte rle (run lenght encoding) formatında taranır. Bu işlem OPTRONICS 5040 (5040 inch) tarayıcı ve ISCAN (Intergraph Scanner) yazılımı ile gerçekleştirilir. - Vektöre dönüştürme: Raster-vektör dönüşümü yapılarak rle formatındaki dosyalar dgn (design) formatına dönüştürülür. Bu işlem IP WS de çalışan IVEC (Intergraph VECtorization) yazılımı ile gerçekleştirilir. - Koordinat dönüşümü: Coğrafi koordinatların UTM projeksiyon sistemindeki karşılıkları hesap edilir. - Kontrol ve düzeltme: Bu aşamaya kadar yapılan işlemler gözden geçirilir ve hatalar düzeltilir. - Etiketleme (yükseklik değeri verme): Sayısal ortama aktarılan yükseklik eğrilerine yükseklik değerleri verilir. - Kontrol çizimi: Bu aşamaya kadar yapılan işlemler bir de kağıt üzerinde kontrol edilir. - Kenarlaştırma: Komşu paftalar yan yana getirildiklerinde ortaya çıkan kenarlaşma problemleri giderilir. Yükseklik eğrileri sayısal ortama aktarılırken sıkça yapılan iki tür hata vardır. Öncelikle, raster tarama ve vektöre dönüştürme aşamalarında yapılan hatalar nedeniyle aynı yükseklik eğrisinin ardışık iki doğru parçası birbirini kesebilmektedir. Şekil 2.8 bu duruma bir örnektir. Şekil 2.8: Raster tarama ve vektöre dönüştürme hatası Böyle bir hatanın düzeltilmesi, kesişen doğru parçalarının aynı yükseklik eğrisine ait doğru parçaları olduğu göz önüne alınarak, aşağıdaki şekillerde gerçekleştirilebilir: Kesişen iki doğru parçası da silinerek tek bir doğru parçası meydana getirilebilir, iki doğru parçasının kesişim noktası, ortak uç noktası olacak şekilde yine iki doğru parçası meydana getirilebilir ya da kesişen doğru parçalarının uç noktalarından, kesişim noktasına yakın olanı esas alınarak yine iki doğru parçası meydana getirilebilir.

20 19 İkinci olarak, etiketleme (yükseklik değeri verme) aşamasında yapılan bir hata nedeniyle, Şekil 2.9 da görüldüğü gibi, ardışık iki yükseklik eğrisi aynı yükseklik değerine sahip olabilmektedir. Bu hata ise etiketleme işleminin yeniden ve doğru yükseklik değeri ile yapılması şeklinde giderilebilir. Şekil 2.9: Etiketleme (yükseklik değeri verme) hatası Karakteristik çizgileri türetmeye başlamadan önce bir optimum üçgen ağının elde edilmesi, elde edilen üçgen ağında karakteristik çizgilerin yerlerinin belirlenmesi ve belirlenen yerlerde türetilecek karakteristik çizgilerin türlerinin belirlenmesi gerekir. Burada en uygun üçgen ağı ile kastedilen, yükseklik eğrilerini meydana getiren noktalar ve doğru parçaları ile, her bir doğru parçasının aynı zamanda bir üçgen kenarı olduğu, üçgen kenarlarının birbirlerini kesmediği, üçgen kenarlarının doğru parçalarını kesmediği (Şekil 2.10) ve her bir üçgenin bir Delaunay ya da zorlanmış Delaunay üçgeni olduğu bir üçgen ağının elde edilmesidir. Şekil 2.10: Doğru parçasını kesen üçgen kenarı

21 20 Böyle bir üçgen ağı, zorlanmış Delaunay üçgenlemesi ile elde edilebilir. Genel olarak her nokta kümesi yeni üçgen kenarı, mevcut bir üçgen kenarını uç noktaları dışında kesemez koşuluna uygun üçgen kenarları meydana getirilerek üçgenlenebilir. Bu koşul üçgenleme yöntemlerinin ortak koşuludur. Üçgenleme yöntemleri diğer özelliklerine göre birbirlerinden ayrılırlar. Zorlanmış Delaunay üçgenleme yönteminin özellikleri ise kısaca şöyle özetlenebilir: Veri kümesi yalnız noktalardan meydana gelmez; noktalar arasına yerleştirilmiş, birbirlerini uç noktaları dışında kesmeyen bir dizi doğru parçası (zorlama kenarı) da vardır. Zorlama kenarları sonuçta birer üçgen kenarı olur. Sonuç ürün (üçgen ağı), Delaunay üçgenlemesinin sonuç ürününe yakındır (Chew, 1989). Bu bağlamda öncelikle Delaunay üçgenlemesinin yakından incelenmesi yararlı olacaktır. Düzlemde V v1,..., vn, N 3 nokta kümesinin (Şekil 2.11a) verildiğini kabul edelim. Hiçbir üç ya da daha fazla noktanın aynı bir doğru üstünde ve hiçbir dört noktanın aynı bir çember üstünde bulunmadığını varsayalım., v i ve v j noktaları arasındaki mesafeyi göstersin. Buna göre Voronoi (Dirichlet, Wigner-Seithz, Thiessen, S ) poligonu aşağıdaki gibi tanımlanır (Lee ve Schachter, 1980): 2 i j V i x E d x, v d x, v, j 1,..., N d v, v Başka bir ifadeyle, v i noktası ile arasındaki mesafe diğer noktalarla arasındaki mesafelerden daha küçük ya da eşit olan noktaların meydana getirdiği bölgenin sınırları Voronoi poligonu olarak isimlendirilir (Şekil 2.11b). i j (2.2) (a) Şekil 2.11: (a) Veri kümesi V (b) (b) Voronoi poligonları (Chew, 1989) Voronoi poligonlarını birer hücre olarak düşünelim ve V deki her bir noktayı gelişen bir hücrenin çekirdeği olarak kabul edelim. Ayrıca hücrelerin eş zamanlı ve aynı hızda çekirdeklerinden dışa doğru gelişeceğini varsayalım. Bu durumda çekirdekleri V yi sınırlayan

22 21 dış bükey poligon üstünde yer alan hücreler hariç diğer hücreler birbirlerine temas edene kadar gelişeceklerdir. Temas noktaları hücre sınırlarını belirleyecektir. Böylece bir dizi örtüşmeyen, dış bükey, kapalı poligon meydana gelecektir. V yi sınırlayan dış bükey poligon üstünde yer alan çekirdekler ise sürekli gelişebilecekleri için sonuçta birer açık poligon meydana getirirler. Bu işlem Voronoi bezemesi olarak isimlendirilir. Tüm hücreler aynı hızda geliştikleri için iki hüçre arasında ilk temas noktası, çekirdekleri arasındaki orta nokta olmalıdır. Aynı şekilde, her temas noktası çekirdekten eşit mesafade bulunmalıdır. Bu noktalar, meydana gelen iki Voronoi poligonunun ortak kenarında (Voronoi kenarı) yer alırlar. Bu kenar gelişmekte olan üçüncü bir hücrenin sınırı ile karşılaşıncaya kadar uzamayı sürdürür. Bu kenar ile üçüncü hücrenin temasından ortaya çıkan temas noktası Voronoi noktası olarak isimlendirilir ve üç hücrenin çekirdeklerinden eşit uzaklıktadır. Voronoi noktası bu nedenle üç çekirdekle tanımlanan üçgenin dış çember merkezidir. Ortak bir kenarı paylaşan Voronoi hücreleri Voronoi komşuları olarak isimlendirilir. Tüm Voronoi komşularının çekirdeklerini düz çizgilerle bağlayarak oluşturulan üçgenlerin tamamı yi sınırlayan dış bükey poligonun içindeki alanı bezer. Bu işlem, Delaunay üçgenlemesi olarak isimlendirilir (Şekil 2.12). V (a) (b) v i Şekil 2.12: (a) Voronoi poligonları ve Delaunay üçgenlemesinin sonucu (b) Delaunay üçgenlemesinin sonucu (Chew, 1989) ve v noktaları V deki herhangi iki nokta olmak üzere, eğer v j i ve v den geçen ve iç kısmında V den hiçbir noktanın bulunmadığı bir çember (boş çember) varsa v i v j kenarı Delaunay kenarı olarak isimlendirilir (Şekil 2.13). j Eğer bir üçgeninin dış çemberi bir boş çember ise v i v j v k vi v jvk olarak isimlendirilir (Şekil 2.13) (Lee ve Schachter, 1980). üçgeni Delaunay üçgeni

23 22 Şekil 2.13: Delaunay kenarı ve Delaunay üçgeni olma koşulu Yukarıdaki açıklamalardan sonra zorlanmış Delaunay üçgenlemesi yeniden şöyle tanımlanabilir: Düzlemde bir dizi noktayı ve bu noktalardan bir kısmının ya da tamamının arasına yerleştirilmiş, birbirlerini uç noktaları dışında kesmeyen bir dizi doğru parçasını (zorlama kenarı) içeren bir veri kümesi G verildiğini kabul edelim (Şekil 2.14a). (a) (b) Şekil 2.14: (a) Veri kümesi G (Chew, 1989) (b) Zorlanmış Delaunay üçgenlemesinin sonucu (Chew, 1989) Eğer G deki her bir zorlama kenarı, üçgen ağındaki bir üçgenin bir kenarı ise ve üçgen ağındaki geriye kalan her bir üçgen kenarı e için aşağıdaki özelliklere sahip bir c çemberi varsa yapılan üçgenlemeye, zorlanmış Delaunay üçgenlemesi denir. e kenarının uç noktaları c çemberinin üstündedir (Şekil 2.15). Eğer G nin herhangi bir v noktası c çemberinin içinde ise v noktası e kenarının en az bir uç noktasından görünmez. Başka bir ifadeyle, v noktası ile e kenarının her bir uç

24 23 noktası arasına doğru parçaları yerleştirilirse, bu doğru parçalarından en az biri G deki bir zorlama kenarını keser. Şekil 2.15: Zorlanmış Delaunay üçgenlemesini, (zorlanmamış) Delaunay üçgenlemesinden ayıran özellik Böyle bir e kenarı zorlanmış Delaunay kenarı olarak isimlendirilir. Benzer biçimde eğer bir üçgenin dış çemberinin iç kısmında G nin bir başka noktası ya da noktaları da varsa ve bu nokta ya da noktalar üçgenin hiçbir kenarından (üçgen kenarlarının en az birer uç noktasından) görünmüyorsa bu üçgen zorlanmış Delaunay üçgeni olarak isimlendirilir. Carnegie Mellon Üniversitesi nde Jonathan Richard Shewchuk tarafından yazılmış olan Triangle 1.3 (A Two-Dimensional Quality Mesh Generator and Delaunay Triangulator, Version 1.3) programının zorlanmış Delaunay üçgenlemesi için izlediği yol, işlem adımları şeklinde aşağıdaki gibidir (Shewchuk, 1997): G deki noktalarla yeni üçgen kenarı, mevcut bir üçgen kenarını uç noktaları dışında kesemez koşuluna uygun bir üçgenleme yapılır ve bir üçgen ağı elde edilir (Şekil 2.16a). G deki zorlama kenarlarından üçgen kenarlarını kesen olup olmadığı araştırılır. Çünkü üçgenleme, G deki zorlama kenarları göz önüne alınmadan yalnız G deki noktalarla yapıldığı için zorlama kenarlarının üçgen kenarlarını kesme ya da başka bir ifadeyle birer üçgen kenarı olmama olasılığı her zaman vardır (Şekil 2.16b). Zorlama kenarlarının kestiği üçgen kenarları silinir ve böylece zorlama kenarları da üçgen ağına dahil edilmiş olur. Ayrıca dahil edilen her bir zorlama kenarının iki tarfında birer poligon meydana gelmiş olur (Şekil 2.17a). Poligonlar yeniden üçgenlenir ve böylece G deki tüm noktaları ve zorlama kenarlarını içeren bir üçgen ağı elde edilmiş olur (Şekil 2.17b). Zorlama kenarları koruma altına alınmak ya da başka bir ifadeyle zorlama kenarlarında herhangi bir değişiklik yapmamak koşuluyla fiske (flip) algoritması uygulanır. Fiske algoritması, lokal Delaunay kenarı niteliğinde olmayan bir üçgen kenarını fiskeler. Bir kenarın fiskelenmesi, o kenarın silinmesi ve böylece o kenarı paylaşan iki üçgenin birleşerek bir dörtgen meydana getirmesi ve dörtgenin diğer köşegeninin üçgen ağına dahil edilmesi anlamına gelir.

25 24 (a) (b) Şekil 2.16: (a) Üçgen ağı (Chew, 1989) (b) Üçgen ağının altında kalan zorlama kenarı (a) (b) Şekil 2.17: (a) Zorlama kenarının üçgen ağına dahil edilmesi ve meydana gelen poligonlar (b) Poligonların yeniden üçgenlenmesi ile elde edilen sonuç (Chew, 1989) Sınır üstündeki tüm üçgen kenarları lokal Delaunay kenarlarıdır. Sınır üstünde olmayan herhangi bir e kenarı için lokal Delaunay kenarı olma koşulu, Delaunay kenarı olma koşuluna benzerdir ancak burada yalnız e kenarını içeren ya da ortak kenarı e olan iki üçgen göz önüne alınır. Örneğin Şekil 2.17, dört noktadan meydana gelen bir veri kümesini üçgenlemenin iki farklı yolunu göstermektedir. Soldaki üçgen ağında e kenarı bir lokal Delaunay kenarıdır. Çünkü e nin uç noktalarından geçen çember, e nin iki yanında bulunan ve ortak kenarı e olan iki üçgenin üçüncü köşe noktalarını içermemektedir. Sağdaki üçgen ağında ise e kenarı bir lokal Delaunay kenarı değildir. Çünkü e nin iki yanında bulunan üçgen köşe noktaları, e nin üstünden (uç noktalarından) bir boş çember geçirme olasılığını ortadan kaldırmaktadır.

26 25 (a) (b) Şekil 2.17: Dört noktadan meydana gelen bir kümeye ilişkin iki farklı üçgenleme. Soldaki e kenarı bir lokal Delaunay kenarı iken sağdaki değildir (Shewchuk, 1997) Ayrıca, bir lokal Delaunay kenarı aynı zamanda bir Delaunay kenarı olmayabilir. Örneğin Şekil 2.17a daki iki üçgeni, daha büyük bir üçgen ağının bir parçası olarak kabul edelim. Bu durumda belki de çemberin içine bir başka nokta daha girecektir. O zaman e kenarı bir Delaunay kenarı olmayacaktır ama hala bir lokal Delaunay kenarı olacaktır. Sonuç olarak fiskeleme yapıldığında örneğin Şekil 2.17 nin solundaki üçgen ağı, sağındaki üçgen ağına dönüşebilir ya da tersi olabilir. Ancak her kenar fiskelenemez. Çünkü Şekil 2.18 de görüldüğü gibi kenarın silinmesiyle meydana gelecek dörtgen dış bükey olmayabilir. Şekil 2.18: Dörtgenin dış bükey olmaması durumuna bir örnek (Shewchuk, 1997) Zorlanmış Delaunay üçgenlemesinin diğer bazı özellikleri ise şunlardır:

27 26 Eğer bir üçgen ağındaki üçgenlerin tümü birer zorlanmış Delaunay üçgeni ise o zaman üçgen ağındaki kenarların (üçgen kenarlarının) tümü de zorlanmış Delaunay kenarıdır ve bunun tersi de geçerlidir. Eğer bir üçgen ağındaki üçgen kenarlarının tümü (G deki zorlama kenarlarının haricindeki üçgen kenarlarının tümü) lokal Delaunay kenarı niteliğinde ise o zaman üçgen ağındaki her bir üçgen kenarı bir zorlanmış Delaunay kenarıdır. Eğer G de hiç zorlama kenarı yoksa o zaman zorlanmış Delaunay üçgenlemesi ile elde edilecek sonuç, (zorlanmamış) Delaunay üçgenlemesi ile elde edilecek sonuç ile aynıdır (Chew, 1989). Triangle 1.3 programının girdi dosyası bir dizi nokta, bu noktaların bir kısmını ya da tamamını birbirine bağlayan bir dizi doğru parçası (zorlama kenarı) ve bazı ek bilgilerden meydana gelir. Uzantısı.poly olan bir girdi dosyasının formatı aşağıdaki gibidir. Birinci kısım: Birinci satır: <# noktalar><boyut (2 olmalı)>< #öznitelikler><# sınır işaretleri (0 ya da 1)> Sonraki satırlar: <nokta #><x><y>[öznitelik][sınır işareti] İkinci kısım: Birinci satır: <# zorlama kenarları><# sınır işaretleri (0 ya da 1)> Sonraki satırlar: <zorlama kenarı #><uç nokta><uç nokta> [sınır işareti] Üçüncü kısım: Birinci satır: <# delikler> Sonraki satırlar: <delik #><x><y> Dördüncü kısım: İsteğe bağlı birinci satır: <# bölgesel öznitelikler ve/veya alan zorlamaları> İsteğe bağlı sonraki satırlar: <zorlama #><x><y><öznitelik><maksimum alan> Birinci kısım noktaları listeler. Noktalar baştan itibaren 1 den başlanarak ardışık olarak numaralandırılır. Noktalar x ve y koordinat değerleri ile iki boyutlu olarak belirtilir. Öznitelikler noktaların fiziksel niceliklerini (örneğin kütle ya da öziletkenlik) gösteren sayılardır ve eğer varsa belirtilirler. Sınır işaretleri, bir noktanın, noktaları sınırlayan dış bükey poligon üstünde olup olmadığını belirtir. Sınır işaretleri sınır noktası olmayanlar için 0 ya da sınır noktası olanlar için 1 olabilir. İkinci kısım zorlama kenarlarını listeler. Her bir zorlama kenarı iki uç noktası ile belirtilir. Uç noktalar koordinat değerleri ile değil yukarıdaki listede verilen nokta numaraları ile belirtilir. Bu nedenle uç noktalar, mutlaka nokta listesinde yer alan noktalar olmalıdır. Üçüncü kısım üçgenlemedeki delikleri listeler. Burada delik ile kastedilen üçgenleme yapılması istenmeyen yerdir. Böylesi yerler kapalı poligonlar şeklinde dosyanın bu kısmında belirtilir. İsteğe bağlı dördüncü kısımda bir bölgedeki tüm üçgenlere tahsis edilecek bölgesel öznitelikler ve maksimum üçgen alanı konusundaki bölgesel zorlamalar listelenir. İdeal bir.poly dosyası birbirini kesmeyen ya da uç noktaları dışında başka bir noktaya sahip olmayan doğru parçalarından (zorlama kenarlarından) meydana gelir. Aşağıda, girdi dosyasının (.poly) yapısına ilişkin bir örnek verilmiştir.

28 27 #1873 nokta, 2 boyutlu, öznitelikler yok, sınır işaretleri yok #Polyline e e e e e e #1892 zorlama kenarı, sınır işaretleri var #Polyline #Delik yok 0 Triangle 1.3, bu şekilde hazırlanmış bir girdi dosyasını ele alır ve üçgenleme yapar. Zorlanmış Delaunay üçgenlemesine göre meydana getirilen üçgenler, uzantısı.ele olan bir dosyaya (çıktı dosyasına) yazılır. Üçgenler köşe noktalarının numaraları ile belirtilir. Şekil 2.19 daki yükseklik eğrileri ile zorlanmış Delaunay üçgenlemesine göre meydana getirilmiş bir üçgen ağı Şekil 2.20 de görünmektedir.

29 28 Şekil 2.19: Yükseklik eğrileri (Ölçek: 1 / ) Şekil 2.20: Üçgen ağı (Ölçek: 1 / ) Yukarıdaki gibi bir üçgen ağında yatay üçgenler ortaya çıkmaktadır. Üç köşesinin yüksekliği de aynı olan üçgen olarak tanımlanan bir yatay üçgen, üçgenlemenin hatalı ya da yetersiz olmasından kaynaklanıyor gibi görünse de önemli ipuçları içermektedir.

30 29 Yatay üçgenler, karakteristik çizgilerin büyük olasılıkla mevcut olduğu yerlerde ortaya çıkmaktadır (Aumann vd., 1991). Başka bir ifadeyle, arazinin karakteristik yapısının değiştiği yerlerde böylesi yatay üçgenler ortaya çıkmaktadır (Şekil 2.22, 2.24 ve 2.25). Aslında bu yöntem, Aumann vd. tarafından, yatay üçgenleri ortadan kaldırmak ve daha doğru bir sayısal arazi modeli elde etmek için geliştirilmiştir. Şekil 2.21: Yükseklik eğrileri Şekil 2.22: Yatay üçgenler Şekil 2.23: Yükseklik eğrilerinin bir açıdan üç boyutlu görünümü

31 30 Şekil 2.24: Yükseklik eğrileri ve yatay üçgenlerin bir açıdan üç boyutlu görünümü Şekil 2.25: Üçgen ağının bir açıdan üç boyutlu görünümü Türetilecek karakteristik çizgilerin türleri, yükseklik eğrisi noktalarındaki en büyük eğim vektörleri yardımıyla belirlenmektedir. Bir yükseklik eğrisi noktasındaki en büyük eğim vektörü, açıortay birim vektör olarak kabul edilmektedir (Aumann vd., 1991). Burada kastedilen açıortay, ortak uç noktası aynı zamanda en büyük eğim vektörü hesap edilecek yükseklik eğrisi noktası olan, ardışık iki doğru parçası (yükseklik eğrisini meydana getiren ardışık doğru parçalarından ikisi) arasındaki açıortaydır. Şekil 2.26: Yükseklik eğrisi noktalarındaki en büyük eğim vektörleri

32 31 Açıortayların, yükseklik eğrilerinin yükselen taraflarında mı yoksa alçalan taraflarında mı hesap edileceğine önceden karar verilir ve tüm açıortaylar aynı tarafta hesap edilir. Buna göre örneğin, tüm açıortaylar yükseklik eğrilerinin alçalan taraflarında hesap edilmişse ve karakteristik çizgi türetilecek bir yerdeki açıortaylar birbirlerini gösteriyorlarsa o yerde türetilecek karakteristik çizgi, su toplama çizgisidir. Bu durumun tersi ise su dağıtma çizgileri için geçerlidir. Şekil 2.26 de örnek yükseklik eğrisi noktalarındaki en büyük eğim vektörleri görünmektedir. Karakteristik çizgiler, yukarıda açıklanan hazırlık aşamalarından sonra, izleme işlemi ile türetilirler. İzleme işlemi bir örnekle şöyle açıklanabilir. Yer yüzünde yüksek bir yerden aşağı doğru bir bilyenin yuvarlanmaya bırakılacağını varsayalım. Eğer arazi düz ise bilye yuvarlanmaya başlayacağı noktadan itibaren aynı doğrultu boyunca yol alacaktır. Eğer arazi düz değilse arazi eğiminin değişimine bağlı olarak bilye de doğrultusunu değiştirecek ve değişik doğrultular boyunca yol alacaktır. Hem birinci durumdaki doğrultunun hem de ikinci durumdaki doğrultuların ortak bir özelliği vardır. Bunlar en büyük eğim doğrultularıdır. Başka bir ifadeyle böyle yüksekten alçağa doğru yuvarlanmaya bırakılan bir bilye daima en büyük eğim doğrultularını izleyerek yol alır. Alınan bu yolun Kartografya terminolojisindeki karşılığı en büyük eğim çizgisidir ve bu yolun yükseklik eğrilerine dayanan üçgen ağında hesap edilmesi izleme işlemi olarak isimlendirilir. Bu bağlamda, en büyük eğim çizgilerinin iki önemli özelliği şunlardır: Bir en büyük eğim çizgisi arazinin bütününde izlenebilir. İstenen sayıda ve sıklıkta en büyük eğim çizgisi izlenebilir. İzleme işlemi ile arazinin bütününde ve yeteri sıklıkta en büyük eğim çizgisi hesap edilirse sonuçta aşağıdaki durumlar tespit edilebilir: Bazı en büyük eğim çizgileri arazinin bazı yerlerinde bir araya gelmekte ve bir süre beraber yol aldıktan sonra tekrar ayrılmaktadır (Şekil 1.4). En büyük eğim çizgilerinin bir araya geldikleri yerlerin büyük çoğunluğu üçgen ağındaki yatay üçgenlerdir. Başka bir ifadeyle, en büyük eğim çizgileri genellikle yatay üçgenler boyunca beraber yol almaktadır. En büyük eğim çizgilerinin bir araya gelerek beraber aldıkları yollar genellikle arazinin karakteristik çizgileri ile çakışmaktadır (Şekil 1.4). Görüldüğü gibi karakteristik çizgiler, yerleri büyük çoğunlukla belli olan özel en büyük eğim çizgileridir. Bu nedenle karakteristik çizgileri türetmek için yukarıdaki gibi arazinin bütününde ve çok sayıda en büyük eğim çizgisi izlemeye gerek yoktur. Doğrudan doğruya karakteristik çizgiler de izlenebilir. Bir karakteristik çizgi izleme işlemi kullanıcı tarafından bir başlangıç üçgeninin seçilmesi ile başlar. Bu ilk adım karakteristik çizginin gerçek uzunluğunda ve bir bütün olarak türetilebilmesi açısından son derece önemlidir. Doğru seçimin yapılabilmesi kullanıcının ilk bakışta dağınık ve karmaşık gibi görünen yatay üçgenleri iyi algılamasına; yatay üçgenlerin meydana getirdikleri yatay ve kritik bölgeleri görebilmesine bağlıdır. Bir yatay bölge komşusu olmayan bir yatay üçgenden (Şekil 2.27a) ya da ortak kenarları yükseklik eğrisi üzerinde bulunmayan bir dizi komşu yatay üçgenden (Şekil 2.27b) meydana gelir.

33 32 (a) (b) Şekil 2.27: (a) Komşusu olmayan bir yatay üçgenden meydana gelen yatay bölge (b) Ortak kenarları yükseklik eğrisi üzerinde bulunmayan bir dizi komşu yatay üçgenden meydana gelen yatay bölge Bir kritik bölge ise bir yatay bölgeden (Şekil 2.28a) ya da ardışık bir dizi yatay bölgeden (Şekil 2.28b) meydana gelir. (a) (b) Şekil 2.28: (a) Bir yatay bölgeden meydana gelen kritik bölge (b) Ardışık iki yatay bölgeden meydana gelen kritik bölge İki yatay bölgenin ardışık olması, yatay bölgeler arasındaki yükseklik farkının yatay bölgelerin üzerlerinde yer aldıkları yükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkına eşit olmasıdır. Başka bir ifadeyle, üzerlerinde yatay üçgenler bulunan iki yükseklik eğrisi arasında üzerinde yatay üçgen bulunmayan bir yükseklik eğrisinin bulunmamasıdır. Kısacası, türetilecek karakteristik çizgi eğer bir su toplama çizgisi ise kritik bölgenin en yüksek yatay bölgesinde, eğer bir su dağıtma çizgisi ise kritik bölgenin en alçak yatay bölgesinde yer alan bir özel yatay üçgen başlangıç üçgeni olarak seçilir. Başlangıç üçgeninin özelliği, üç köşe noktasından birinin, yatay bölge tarafındaki (karakteristik çizgiyi izleme yönündeki) komşu (en yakın) yükseklik eğrisine en uzak mesafede bulunuyor olmasıdır. Bir köşe noktasının komşu yükseklik eğrisine olan mesafesi, noktadan geçen en büyük eğim

34 33 çizgisinin bu aradaki uzunluğudur. Su toplama çizgisi için başlangıç üçgeninin en yüksek yatay bölgede seçilmesinin nedeni, izleme işleminin su toplama çizgisi için yukarıdaki bilye örneğinde olduğu gibi yukarıdan aşağıya doğru gerçekleştiriliyor olmasıdır. Bunun tersi de su dağıtma çizgileri için geçerlidir. Başalangıç üçgeni seçildikten sonra yine kullanıcı tarafından karakteristik çizginin başlangıç noktası seçilir. Bu nokta başlangıç üçgeninin komşu yükseklik eğrisine en uzak mesafede bulunan noktasıdır. Çünkü karakteristik çizgi, kritik bölgedeki en az eğimli ve en uzun en büyük eğim çizgisi olmalıdır (Aumann ve Ebner, 1992b). Daha sonra başlangıç noktasından itibaren büyüklükleri bir birim ve doğrultuları en büyük eğim doğrultusu olan bir dizi vektör ardışık olarak hesap edilir. Bu vektörler karakteristik çizgi vektörleri olarak isimlendirilebilir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi bir karakteristik çizgi vektörünün hesabında bilinmeyen yalnız vektörün doğrultusudur. Başlangıç noktası olarak (eğer birinci karakteristik çizgi vektörü hesap edilmiyorsa) en son hesaplanan karakteristik çizgi vektörünün son noktası alınır. Birinci karakteristik çizgi vektörünün başlangıç noktası doğal olarak karakteristik çizginin başlangıç noktasıdır ve tüm vektörlerin büyüklükleri bir birimdir. Bir birim büyüklüğün değeri, SL 01. MP (2.3) bağıntısı ile hesap edilir. Burada MP, yükseklik eğrilerini meydana getiren doğru parçalarının uzunluklarının ortalamasıdır (Aumann, 1994). Bir karakteristik çizgi vektörünün doğrultusu (başlangıç noktasındaki en büyük eğim doğrultusu) aşağıdaki işlem adımlarından sonra hesap edilir: Karakteristik çizgi vektörünün başlangıç noktasını içeren üçgenin köşe noktalarındaki en büyük eğim vektörlerinin doğrultularının (köşe noktalarındaki en büyük eğim doğrultularının) ve bileşenlerinin (x ve y) hesabı. Üçgen köşe noktalarındaki en büyük eğim vektörlerinin x ve y bileşenlerinden ayrı ayrı lineer enterpolasyonla karakteristik çizgi vektörünün x ve y bileşenlerinin ve doğrultusunun hesabı. Karakteristik çizgi vektörünün başlangıç noktasını içeren üçgenin köşe noktalarındaki en büyük eğim vektörlerinin doğrultuları (köşe noktalarındaki en büyük eğim doğrultuları) üçgen köşe noktaları ile özdeş olan yükseklik eğrisi noktalarındaki açıortaylardır. Şekil 2.29 ve 2.30 da örnekleri görünmektedir. Şekil 2.29: Yükseklik eğrisi noktalarındaki açıortay birim vektörleri (en büyük eğim vektörleri)

35 34 Şekil 2.30: Bir karakteristik çizgi vektörünün başlangıç noktasındaki ve başlangıç noktasını içeren üçgenin köşe noktalarındaki en büyük eğim vektörleri ve x ve y bileşenleri Açıortaylar ve bileşenleri (x ve y) yükseklik eğrisi noktalarının koordinatlarından temel jeodezik hesaplarla kolayca hesap edilebilir. Karakteristik çizgi vektörünün x ve y bileşenlerinin karakteristik çizgi vektörünün başlangıç noktasını içeren üçgenin köşe noktalarındaki en büyük eğim vektörlerinin x ve y bileşenlerinden hesabı herhangi bir lineer enterpolasyon yöntemiyle yapılabilir. Örneğin aşağıdaki enterpolasyon bağıntısından yararlanılabilir. x y z x1 y1 z1 x2 y2 z2 x y z (2.4) Genelde bir üçgenin herhangi bir yerinde yer alan bir noktanın yüksekliğini üçgenin köşe noktalarının yüksekliklerinden hesap etmek için kullanılan bu bağıntı aşağıdaki gibi değiştirilebilir: x y x x1 y1 x x2 y2 x x3 y3 x i i vi x y y x1 y1 y x2 y2 y x3 y3 y v1 v2 v3 i i vi Burada, v1 v2 v (2.5) (2.6)

36 35 x, y x i v i i, y x, y x x x 1 1 v v, y i v 1 1, y 2 2 v, y v 2 2 x, y x 3 3 v, y v 3 3 v i nin başlangıç noktasının koordinatları v i nin x ve y bileşenleri v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin karakteristik çizginin i. vektörü karakteristik çizginin i. vektörü karakteristik çizginin i. vektörü birinci köşe noktasının koordinatları karakteristik çizginin i. vektörü birinci köşesindeki en büyük eğim vektörünün x ve y bileşenleri karakteristik çizginin i. vektörü ikinci köşe noktasının koordinatları karakteristik çizginin i. vektörü ikinci köşesindeki en büyük eğim vektörünün x ve y bileşenleri karakteristik çizginin i. vektörü üçüncü köşe noktasının koordinatları karakteristik çizginin i. vektörü üçüncü köşesindeki en büyük eğim vektörünün x ve y bileşenleri v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin v i nin başlangıç noktasını içeren üçgenin Karakteristik çizgi vektörünün doğrultusu ise yine temel jeodezik hesaplarla karakteristik çizgi vektörünün x ve y bileşenlerinden kolayca hesap edilebilir. Karateristik çizgi vektörlerinin ardışık ve otomatik olarak hesaplanması bu şekilde karakteristik çizginin sonuna kadar devam eder. Aşağıdaki Şekil 2.31 ve 2.32 de bir izleme işleminin sonucu görünmektedir. Şekil 2.35: Bir izleme işleminin sonucu Şekil 2.36: Yükseklik eğrileri ve türetilen karakteristik çizgi (su toplama çizgisi)

37 36 Ayrıca aşağıda Şekil 2.37 de, Şekil 2.19 daki yükseklik eğrilerinden türetilen karakteristik çizgiler ve Şekil 2.38 de, Şekil 2.20 deki üçgen ağında ortaya çıkan yatay üçgenler görünmektedir. Şekil 2.37: Yükseklik eğrileri ve karakteristik çizgiler (Ölçek: 1 / ) Şekil 2.38: Yatay üçgenler (kırmızı) (Ölçek: 1 / )

38 Karakteristik çizgi noktalarına yükseklik değeri verilmesi Karakteristik çizgi noktalarına yükseklik değeri verilmesi iki yöntemle yapılabilir: Lineer enterpolasyon ve ekstrapolasyon. Hangi yöntemin nerede ve ne zaman uygulanacağı yüksekliği hesaplanacak karakteristik çizgi noktasının konumuna bağlıdır. Karakteristik çizgi noktaları Şekil 2.39 da görüldüğü gibi yükseklik değerleri farklı ve ardışık iki yükseklik eğrisi arasında bulunabilir. Bu durumda lineer enterpolasyon yapılabilir. Bunun için gerekli bilgiler şunlardır: Yükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı, yüksekliği hesaplanacak karakteristik çizgi noktasını yükseklik eğrilerinden birine bağlayan en kısa yolun uzunluğu ve yine yüksekliği hesaplanacak karakteristik çizgi noktasından geçen ve iki yükseklik eğrisini birbirine bağlayan en kısa yolun uzunluğu. Bu bilgilerin hepsi kolayca elde edilebilir. Çünkü burada tanımlanan yollar karakteristik çizgi ile çakışmaktadır. Şekil 2.39: Yükseklik değerleri farklı ve ardışık iki yükseklik eğrisi arasında bulunan karakteristik çizgi noktaları Lineer ekstrapolasyon yapılabilecek durumlar ise karakteristik çizgi noktalarının Şekil 2.40 te görüldüğü gibi bir kapalı yükseklik eğrisinin içinde ya da Şekil 2.41 de görüldüğü gibi üçgen ağının kenarındaki bir açık yükseklik eğrisinin arasında bulunduğu durumlardır. Şekil 2.40: Bir kapalı yükseklik eğrisinin içinde bulunan karakteristik çizgi noktaları

39 38 Şekil 2.41: Üçgen ağının kenarındaki bir açık yükseklik eğrisinin arasında bulunan karakteristik çizgi noktaları Bu durumları öncekinden ayıran temel özellik yükseklik değeri verilecek noktaların yalnız bir yükseklik eğrisi ile doğrudan ilişkili olmasıdır. Oysa lineer ekstrapolasyon için gerekli bilgiler lineer enterpolasyon için gerekli bilgilerle aynıdır ve bunlar bir yükseklik eğrisinden sağlanamamaktadır. Bu nedenle ikinci yükseklik eğrisi olarak yükseklik eğrisinin diğer tarafındaki ilk yükseklik eğrisi alınır ve yine -eğer varsa- bu iki yükseklik eğrisi arasındaki karakteristik çizgiden yararlanılır. 2.2 Bir Sayısal Arazi Modelinden Karakteristik Çizgilerin Türetilmesi Su toplama ve dağıtma çizgilerinin bir sayısal arazi modelinden (SAM) türetimi, SAM ın veri kümesi, yani yükseklikleri bilinen noktaların dağılımı ile doğrudan ilişkilidir. Veri kümesi aşağıdaki gibi başlıca dört şekilde olabilir (Şekil 2.42): Kare ya da dikdörtgenlerden oluşan grid ağı şeklinde dağılımlı yükseklik noktaları (Şekil 2.42a). Bu form en yaygın olanıdır. Eşit aralıklı ve paralel kesitler boyunca düzensiz dağılmış noktalar (Şekil 2.42b). Aynı yüksekliğe sahip nokta dizileri (Şekil 2.42c). Rastlantısal dağılımlı noktalar (Şekil 2.42d). (a) (b) (c) (d) Şekil 2.42: SAM veri kümeleri Su toplama ve dağıtma çizgileri bu dört tür veri kümesinden de türetilebilir ancak burada sadece birinci tür veri kümesi esas alınmıştır. Ele alınan veri kümesi, 50 satır ve 40 sütun boyunca, birbirlerinden 30 m aralıklarla dağılmış 2000 noktadan meydana gelmektedir. Şekil 2.43a da bu noktalar 1:20000 ölçeğinde görünmektedir. Şekil 2.43b de bölgeye ait ve eş yükseklik değeri 10 m olan yükseklik eğrileri yine aynı ölçekte görünmektedir.

40 39 (a) (b) Şekil 2.43: a) Veri kümesi (grid ağı şeklinde dağılımlı yükseklik noktaları), b) Yükseklik eğrileri Böyle bir veri kümesinden karakteristik çizgilerin nasıl türetildiği aşağıda, bu amaç doğrultusunda geliştirilmiş olan STRUCT programının algoritmasına göre açıklanmaktadır. Program birinci adımda yatay ve düşey grid doğrultularında yüksekliği minimum ve maksimum olan noktaları bulur. Bu noktalar altı dizi (XMIN, YMIN, HMIN ve XMAX, YMAX, HMAX) halinde kaydedilir. Bu noktaları bulmak için yatay ve düşey grid doğrultuları boyunca spline lar geçirilir. Şekil 2.44a, minimum ve maksimum noktaları göstermektedir. Şekil 2.44b de ise minimum ve maksimum noktalar yükseklik eğrileri ile birlikte görünmektedir. (a) (b) Şekil 2.44: a) minimum ve maksimum noktalar, b) minimum ve maksimum noktalar ve yükseklik eğrileri

41 40 Bu aşamada bulunan bu ekstrem noktalar doğal olarak çok anlamlı değil. Bu noktalar arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmak ve anlamlı bir dizi çizgi (su toplama ve dağıtma çizgisi) türetmek bundan sonraki hedeftir. Su toplama çizgileri, aşağıdaki koşullar göz önüne alınarak araştırılmaktadır: Su toplama çizgisi noktaları, minimum yükseklik noktaları dizisindeki noktalar olmalı. Bir su toplama çizgisinin en yüksek noktasından itibaren belirlenecek her nokta bir öncekinden daha düşük kotlu olmalı (sular yukarı doğru akmaz!). Kapalı havzalar hariç, ki bu çok nadir görülür, bir su toplama çizgisi aşağıdaki şekillerde son bulur: - Bir başka su toplama çizgisine bağlanma ya da - bir göle ya da denize ulaşma ya da - sayısal arazi modelinin kenarına ulaşma. Türetme işlemine bir başlangıç noktasının seçimi ile başlanır. Başlangıç noktası olarak, XMIN, YMIN, HMIN dizilerinde yer alan ve daha önceki bir türetme işleminde kullanılmamış, yani mevcut bir su toplama çizgisi ile ilgisi olmayan noktalardan kotu en yüksek olan seçilir. Sonra bu birinci noktadan başlayarak, yukarıda belirtilen olasılıklardan biri gerçekleşene kadar, sonraki daha düşük kotlu komşu noktaların araştırılması ve doğru parçalarıyla birleştirilmesi şeklinde işlem devam eder. Şekil 2.45: Araştırma plakası Sonraki daha düşük kotlu komşu noktanın araştırılmasında, grid ağının dört karesi büyüklüğündeki bir plaka dan yararlanılır (Şekil 2.45). Bu plaka, türetilmekte olan su toplama çizgisinin son noktası merkezine gelecek şekilde yerleştirilir. Plaka içine giren ve kotu, merkezdeki noktanın kotundan daha düşük olan noktalardan, merkezdeki noktaya en yakın olanı, türetilmekte olan su toplama çizgisinin yeni bir noktası olarak diziye eklenir. Bu araştırma XMIN, YMIN, HMIN dizilerinde gerçekleştirilir. Bununla birlikte, bu karar verilmeden önce, test edilen noktanın (merkezdeki noktaya en yakın ve daha düşük kotlu olan noktanın) aşağıdaki iki koşulu sağlayıp sağlamadığı kontrol edilmelidir: Yeni su toplama çizgisi noktasına bağlantı, mevcut bir su toplama çizgisini kesmez. Yeni su toplama çizgisi noktasına bağlantı, bir maksima noktasından geçmez.

42 41 Eğer nokta bu koşulları sağlamıyorsa, bir sonraki en yakın ve daha düşük kotlu nokta göz önüne alınır. Su toplama çizgisine yeni bir nokta ilave edildiğinde, onun daha önce türetilmiş bir su toplama çizgisine ait olup olmadığı araştırılır. Çünkü böylesi durumlarda, su toplama çizgisi başka bir su toplama çizgisine ulaşmış olacağından, türetme işlemi ve dolayısıyla türetilen su toplama çizgisi sonlandırılır. Eğer birleşim kontrolü negatif sonuç verirse, diğer bir olasılık, yani SAM ın kenarına ulaşılıp ulaşılmadığı kontrol edilir. Eğer bu da negatif sonuç verirse, işleme devam edilir ve plaka bu son noktaya yerleştirilir. Plaka içinde daha düşük kotlu bir komşu noktanın olmaması durumunda, işlem sonlandırılır ve yeni bir su toplama çizgisinin türetimine başlanır. Plakanın içinde daha düşük kotlu başka bir komşu noktanın olmama nedeni, kapalı bir havzanın (closed basin) dibine ulaşılmış olması ya da su toplama çizgisinin bir göle ya da denize ulaşmış olması olabilir. Bir başka olasılık da, SAM noktalarının arazinin bu kısmında geniş aralıklı dağılmış olmalarıdır. Şekil 2.45 deki A,B,C,D,E ve F, önceden bulunmuş ve kaydedilmiş olan su toplama çizgisi noktalarıdır. Noktaların yanlarındaki rakamlar noktaların kotlarıdır. G noktası (78.3), XMIN, YMIN, HMIN dizilerindeki hala kullanılmamış kotu en yüksek noktadır ve G den başlatılan türetme işlemi, kotu 73.5 olan K noktasına ulaşmıştır. 2 DELTAX büyüklüğünde olan araştırma plakası, K noktası merkezine gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Plakanın içine düşen noktalar H, I, C ve D dir. Bu noktalar arasında D, daha düşük kotlu en yakın komşu noktadır. K ve D noktalarını birleştiren segment, ne mevcut bir su toplama çizgisini kesmekte ne de bir maksima noktasından geçmektedir. Bu nedenle D noktası seçilir ve bir sonraki su toplama çizgisi noktası olarak kaydedilir. D noktası, daha önce türetilmiş mevcut bir su toplama çizgisine ait olduğundan, bir birleşim noktası olarak algılanır ve bu nedenle türetme işlemi sonlandırılır. Böylece, G, H, I, K ve D noktalarından oluşan bir su toplama çizgisi elde edilmiş olur. Herzaman geçerli olmamasına rağmen, büyük bir olasılıkla, bir su toplama çizgisinin başlangıç noktası ne kadar yüksekteyse, su toplama çizgisi o kadar uzun olur ve arazinin karakteristiğini göstermede o kadar etkili olur. Şekil 2.46a, Şekil 2.43a da görünen SAM daki minimal noktalardan türetilen su toplama çizgilerini göstermektedir. Şekil 2.46b, su toplama çizgilerini yükseklik eğrileri ile birlikte göstermektedir. Dört noktadan daha az nokta ile meydana gelmiş olan su toplama çizgileri elimine edilmiş ve gösterilmemiştir. (a) (b) Şekil 2.46: a) Su toplama çizgileri, b) Su toplama çizgileri ve yükseklik eğrileri

43 42 Su toplama çizgisinin türetilmesine benzer olarak, su dağıtma çizgilerinin türetilmesine, bir başlangıç noktasının seçimi ile başlanır ve sonuna ulaşılıncaya kadar, ardışık olarak bulunan noktalar su dağıtma çizgisi noktaları dizisine ilave edilir. Bununla birlikte, önemli bir fark vardır. Su toplama çizgisi noktalarının kotları, başlangıç noktasından itibaren yalnızca giderek azalırken, su dağıtma çizgisinin kotları giderek hem azalabilir hem de artabilir. Ayrıca, su dağıtma çizgilerinin önem sırası ya da önceliklerinin otomatik olarak belirlenmemesi ikinci önemli fark olarak ifade edilebilir. Su dağıtma çizgileri iki aşamada türetilmekte ve kaydedilmektedir. Birinci aşamada yalnızca su dağıtma çizgisi segmentleri araştırılır ve kaydedilir, ikinci aşamada segmentler geomorfolojik özelliklerine göre su dağıtma çizgisi ağına dahil edilir. 1. Aşama: XMAX, YMAX, HMAX dizilerindeki en düşük kotlu nokta bir su dağıtma çizgisi segmentinin başlangıç noktası olarak seçilir. Bu nokta, doğal olarak, grid ağındaki hücrelerden birinin bir kenarında yer almaktadır (Şekil 2.47). Bu noktanın birleştirileceği diğer noktayı bulmak için bu hücrenin diğer kenarlarında başka bir maksimum noktanın olup olmadığı araştırılır. Eğer, Şekil 2.47a daki gibi, yalnız bir nokta (B noktası) bulunuyorsa, meydana getirilecek segmentin (AB), mevcut herhangi bir su toplama ya da dağıtma çizgisini kesip kesmeyeceği araştırılır. Eğer bu kontrol sonucu negatif olursa, yüksekliğine bakılmaksızın B noktası bir sonraki komşu nokta olarak segment noktalarına ilave edilir. Araştırma, yeni segment noktası B ile devam eder. Şekil 2.47: Bir grid ağı hücresi ve kenarlarındaki noktalar Bununla birlikte, eğer Şekil 2.47b ve 2.47c deki gibi, A noktasının birleştirilebileceği iki ya da üç olası komşu nokta varsa, su dağıtma çizgisi bir dallanma noktasına ulaşmış demektir ve bu noktalardan hangisi ile devam edileceğine karar vermek mümkün değildir. Bu nedenle, tespit edilen son noktada (Şekil 2.47b ve 2.47c deki A noktası) karakteristik çizgi sonlandırılır. Sonra, tüm olası segmentler bulunana kadar, XMAX, YMAX, HMAX dizilerindeki bir sonraki en düşük kotlu nokta seçilir ve yeni bir su dağıtma çizgisi araştırması yapılır. 2. Aşama: Bu aşamada, birinci aşamada meydana getirilen segmentler, sürekli formda su dağıtma çizgileri meydana gelecek şekilde birleştirilir. Bunu gerçekleştirmek için uygulanan yöntem şu kabule dayanır: Bir su dağıtma çizgisi segmentinin ortalama yüksekliği ne kadar büyük olursa, su dağıtma çizgisinin bir parçası olma şansı o kadar büyüktür. Tabi ki istisnalar vardır ama genellikle doğrudur. Segmentlerin birleştirilmesi işlemi, STRUCT programı ile aşağıdaki gibi gerçekleştirilir: Kayıtlı segmentlerden başlangıç noktası en düşük olanı, olası su dağıtma çizgisinin ilk segmenti olarak seçilir. Sonra bu segmentin diğer uç noktası ele alınır. Bu nokta da diğer tüm noktalar gibi grid ağındaki hücrelerden birinin bir kenarında yer almaktadır.

44 43 Bunun birleştirilebileceği segmentler, başlangıç ya da son noktaları ile bu hücrenin diğer üç kenerında bulunmalıdır. Bu durumda iki ya da üç olasılık vardır (Şekil 2.47b ve 2.47c). Bu nedenle, kayıtlı tüm segmentler, başlangıç ve son noktaları ile kontrol edilir ve ortalama kotu en yüksek olan, birleştirilecek segment olarak seçilir. Tabi ki birleştirme işlemi gerçekleştirilmeden önce, meydana gelecek segmentin başka bir segmenti, mevcut bir su dağıtma ya da toplama çizgisini kesip kesmediği araştırılır. Bu işlem, birleştirilecek başka bir segment kalmayıncaya kadar, bir sonraki boş uçta tekrar edilir. Daha sonra su dağıtma çizgisi sonlandırılır ve segment birleştirme işlemi, tüm su dağıtma çizgileri türetilene kadar, herhangi bir su dağıtma çizgisine bağlı olmayan ve en düşük kotlu başlangıç noktasına sahip bir sonraki segment ile tekrarlanır. Şekil 2.48, dört su dağıtma segmentini (A, B, C ve D) göstermektedir. As noktası, henüz birleştirilmemiş su dağıtma çizgisi segmentleri arasında en düşük kotlu başlangıç noktası olarak tespit edilmiştir. Bu nedenle, A segmenti, su dağıtma çizgisinin başlangıç segmenti olarak seçilir. B, C ve D segmentleri ise başlangıç ya da son noktaları, A segmentinin uç noktasının (Ae noktası) bir kenarında yer aldığı grid hücresinin diğer kenarında yer alan segmentler olarak belirlenmiştir. B, C ve D segmentlerinin ortalama yükseklikleri hesap edilir ve C segmentinin ortalama yüksekliği en yüksek olduğu için, C segmenti A segmenti ile birleştirilir. Tabi ki bundan önce Ae ve Cs noktalarının birleştirilmesi ile meydana gelen segmentin, kayıtlı herhangi bir segmenti, su toplama ya da dağıtma çizgisini kesip kesmediği kontrol edilir. Şekil 2.48: Su dağıtma segmentleri Eğer birleştirilebilecek herhangi bir segment bulunamazsa, su dağıtma çizgisinin sonuna ulaşılmış demektir. Bir başka neden, ele alınan segmentin boş ucunun, önceden birleştirilmiş bir su dağıtma çizgisinin yakınında olabileceğidir. Eğer öyleyse, boştaki uç, birleştirilmiş su dağıtma çizgisinin en yakın noktasına birleştirilir; tabi ki, eğer herhangi bir segmenti, kayıtlı bir su toplama ya da dağıtma çizgisini kesmiyorsa. Şekil 2.48 gene bu durumu göstermektedir. A ve C segmentlerinin, bir su dağıtma çizgisi meydana gelecek şekilde birleştirildiğini varsayalım. Bs noktası, hala birleştirilmemiş bir segmentin en düşük kotlu başlangıç noktası olduğu için, B segmenti yeni bir su dağıtma çizgisinin başlangıç segmenti olarak seçilir. Bu segmentin boştaki uç noktası Be, hala birleştirilmemiş bir başka segmentin aynı grid hücresinin bir başka kenarındaki uç noktası De ile birleştirildiğinde, mevcut bir su dağıtma çizgisini kestiği görülür. Bu grid çizgisinde araştırılabilecek başka bir nokta olmadığı için, Be ye yakın daha önce birleştirilmiş bir su dağıtma çizgisinin olup olmadığı araştırılır. Böyle bir çizgi gerçekten var olduğu için, bilinen kesişim kontrolleri yapıldıktan sonra,

45 44 boştaki uç noktası Be, en yakın su dağıtma çizgisi noktası Cs ile birleştirilir. Şekil 2.49a, Şekil 2.43a daki SAM da STRUCT programı ile bulunmuş su dağıtma çizgisi segmentlerini göstermektedir. Şekil 2.49b, birleştirilmiş su dağıtma çizgisi ağını göstermektedir. Şekil 2.50, tüm karakteristik çizgi ağını 1: ölçeğinde yükseklik eğrileri ile birlikte göstermektedir. (a) (b) Şekil 2.49: a) Su dağıtma çizgileri, b) Su dağıtma çizgileri ve yükseklik eğrileri Şekil 2.50: Tüm karakteristik çizgiler ve yükseklik eğrileri