Seval Öner, T. fiaflmaz, R. Bu dayc, A. Ö. Kurt

Transkript

1 07-çõraklõk eğitim 17/3/05 14:38 Page 33 M ERS N ÇIRAKLIK E T M MERKEZ NE DEVAM EDEN ÇIRAKLARDA S GARA, ALKOL, MADDE KULLANMA PREVELANSI VE ETK LEYEN R SK FAKTÖRLER G R fi Baflta sigara olmak üzere alkol ve di er ba ml l k yap c maddeler, ülkeler aras nda farkl l klar olmakla beraber, genç ve eriflkinler aras nda yayg n olarak kullan lmaktad r. Çocuk ve gençler ba ml l k yap c maddelerin kullan lmas nda önemli bir hedef gruptur çünkü ço unlukla bu maddeler çocukluk yafl grubunda ilk kez kullan lmaya bafllan r ve eriflkin döneme tafl n r (Grant ve ark. 2000, Akvardar ve ark. 2003, Madu ve Matla 2003, Delva ve ark. 2000, Flisher ve ark 2003, Kim 2001, Swadi 1998, Anglin 1997, Kokkevi ve ark. 2000, Denny ve ark. 2003). Sigara, alkol ve di er maddelerin kullan m ile ilgili çal flmalar daha çok okul ça çocukluk döneminde olmak üzere normâl popülasyonlarda yürütülmüfltür. Çal flan çocuk ve adolesanlar bu maddeleri kullanma için önemli bir risk grubu olmas - na karfl n, konu ile ilgili çal flmalar bu gruplarda yetersiz kalm flt r. Bu nedenle, Mersin Ç rakl k E itim Merkezi nde e itim gören çal flan adolesanlarda (ç raklarda) sigara, alkol ve di er maddeleri kullanma prevelans ve etkileyen risk faktörlerinin araflt r lmas amaçland. YÖNTEM Kesitsel tipte planlanan bu çal flma 2002 y l May s ay nda, Mersin Ç rakl k E itim Merkezi nde Seval Öner, T. fiaflmaz, R. Bu dayc, A. Ö. Kurt ÖZET Amaç: Sigara, alkol ve di er maddelerin kullan m ile ilgili çal flmalar daha çok okul ça çocukluk döneminde olmak üzere normâl popülâsyonlarda yürütülmüfltür. Çal flan çocuk ve adolesanlar bu maddeleri kullanma için önemli bir risk grubu olmas na karfl n, konu ile ilgili çal flmalar bu gruplarda yetersizdir. Bu nedenle, Mersin ç rakl k e itim merkezinde e itim gören çal flan adolesanlarda sigara, alkol ve di er maddeleri kullanma prevelans ve etkileyen risk faktörlerinin araflt r lmas amaçland. Yöntem: Kesitsel tipte planlanan bu çal flma 2002 y l nda Mersin ÇEM nde yap ld. Çal flma grubuna okulda kayd bulunan 1450 ö rencinin tamam al nd. Veriler ö renciler taraf ndan doldurulan bir anket formu ve Çocuk Beck Depresyon Ölçe i kullan ld. Verilerin özetlenmesinde tan mlay c istatistikler ve risk faktörlerinin belirlenmesinde Binary Lojistik Regresyon analizi kullan ld. Bulgular: Çal flmaya 960 (%83.3) erkek ve yafl ortalamas 17.3±1.3 olan 1152 ç rak kat ld. Ç raklar aras nda en az bir defa sigara, alkol ve illegal madde deneme prevelans n n s ras yla %45.7, %39.1 ve %4.2 oldu u saptand. Tesbit edilen bafll ca risk faktörlerinin; i) sigara deneme için; alkolle karfl laflmak, erkek olmak, âile içinde kavga olmas ve çocu un intihar giriflimi, ii) alkol deneme için; erkek olmak, 18 yafl üzerinde olmak, sigara denemek, annenin sigara ve baban n alkol içmesi, âile içinde kavga-küfürleflme olmas ve iflyerinde kendisiyle alay edilmesi, iii) illegal madde deneme için intihar giriflimi, alkol denemek, depresyon semptomlar bulunmas ve baban n sigara içmesi oldu u tespit edildi. Tart flma: Ç raklar n sigara, alkol ve illegal madde denemesi ile, âile ve ifl yerindeki ortam aras nda s k bir iliflki oldu u görülmektedir. Sonuç: Ç raklar n bu maddelerden korunmas için yap lacak e itimlerde âile, iflyerindeki usta ve çocuk bir bütün olarak de erlendirilmelidir. Çocuklar n çal flma koflullar iyilefltirilmeli ve psikolojik dan flmanl k alabilecekleri birimler oluflturulmal d r. Anahtar Kelimeler: ç rak, sigara, alkol, illegal madde RISK FACTORS HAVING IMPACT ON THE PREVALANCE OF ADDICTION OF CIGARRETE, ALCOHOL AND SUBSTANCE IN THE APPRENTICES IN THE MERSIN VOCATIONAL TRAINING AND APPRENTICENSHIP CENTER ABSTRACT Objective: Studies concerning the addiction of cigarette, alcohol and other substances have been conducted mainly on normal populations, such as school age and childhood. Although the working children and adolescents constitute an important risk group in terms of the addiction to these substances, the number of the studies conducted on them is insufficient. For this reason, this study aimed at investigating the risk factors having impact on the prevalence of addiction of cigarette, alcohol and substances in the apprentices in the Mersin Vocational Training and Apprenticeship Center. Method: This study which was conducted in Mersin Vocational Training and Apprenticeship Center as a cross-sectional study. All of 1450 students in the center were included in the study. A questionnaire form filled by the parents and Children Beck Depression Scale (ÇEM) yürütüldü. ÇEM de kuaför-berber, torna-tesviye, mobilya, oto-kaporta, elektrik, terzi, a aç do - letiflim Adresi: Mersin Üniversitesi T p Fakültesi Halk Sa l AD, Yeniflehir Kampüsü, 33169, MERS N / e-posta: sevaloner@yahoo.com Telefon: 0 (324) iç hat: 1025 / Faks: S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 33-37,

2 07-çõraklõk eğitim 17/3/05 14:38 Page 34 was used. Binary Logistic Regression Analysis was used for the purpose of determining definitive statistics and risk factors in summarizing the data. Findings: 1152 apprentices including 960 (83.3%) boys attended the study and their mean age was 17.3±1.3. It was found that prevalence of trying cigarette, alcohol and illegal substances at least for once was respectively 45.7%, 39.1%, 4.2%. Some of the primary risk factors detected are as follows: i) for experience with cigarette: to use alcohol, to be a male, to come from a family where parents quarrel, to attempt to conduct suicide, ii) for experience with alcohol: to be a male, to be aged over 18, to try smoking, to have a mother or father with alcohol addiction, to come from a family where there is quarrel and exchange of bad words and to be made fun in the workplace, iii) for the experience with illegal substances: to attempt suicide, to carry symptoms of depression, to try alcohol and to have a father with cigarette addiction. Discussion: It can be seen that there is close relationship between experience of smoking, alcohol and illegal substance by apprentices and their environment of their house and workplace. It is necessary that the master in the workplace, the family and the child should be evaluated as a whole in the trainings to be provided for the purpose pf protecting children from these substances. Conclusion: Working environment of the children should be improved and units of consultancy and guidance should be established. Keywords: apprentice, smoking, alcohol, illegal substance. ramac l gibi bölümler bulunmaktayd. Çal flmaya okula kayd olan 1450 ç ra n tamam dâhil edildi, bir örnekleme yöntemi kullan lmad. Veri toplanmas için bir veri formu gelifltirildi. Bu form üç bölümden oluflmaktayd. Birinci bölümde ç rak ve ebeveynlerine iliflkin sosyodemografik özellikler (yafl, cins, e itim durumu, âile ve ebeveynlerine ait özellikler, iflyerine âit özellikler), ikinci bölümde çocu un sigara, alkol ve di er maddeleri kullanma durumu ve üçüncü bölümde ise Çocuk Beck Depresyon Ölçe i (ÇBDÖ) bulunmaktayd. ÇBDÖ nin Türkiye için geçerlik güvenirlik çal flmas Öy taraf ndan yap lm fl ve depresyon için kesim noktas 19 puan olarak rapor edilmifltir (1991). Her programda ö renim gören ç raklar haftan n bir günü okula geldikleri için, hafta içi 5 gün boyunca okula gidildi ve veriler araflt r c hekimler taraf ndan s n flara girilerek topland. Veri toplamadan önce, araflt r c hekim s n fta bulunan ö rencilere çal flman n amac n, verilerin bilimsel amaçlar d fl nda kullan lmayaca n, kimliklerin yaz lmamas n, çal flmaya kat lman n gönüllülük ilkesine ba l oldu unu ve istemen çal flmaya kat lmayaca n sözel olarak bildirdi. Çal flmaya kat lmay kabûl eden çocuklara veri formu da t ld ve formun nas l doldurulaca anlat ld. Ö renciler veri formundaki sorular kendileri okuyarak anlamad klar yerleri araflt - r c hekimlere sorarak doldurdular. Bu süreç boyunca s n fta ö retmen ve okul idaresinden hiç kimse bulunmad. Veriler bilgisayara girildi. Verilerin özetlenmesinde tan mlay c istatistikler ve risk faktörlerinin belirlenmesinde Binary Lojistik Regresyon analizi kullan ld. BULGULAR Çal flmaya kat lan ç raklar n 960 (%83.3) erkek ve yafl ortalamas 17.3±1.3 (min=14, max=24) olan 1152 ç rak kat ld. Ç raklar n 1029 unun (%89.3) ilkö retim mezunu, 102 sinin (%8.9) aç k lise ö rencisi, 21 inin de (%1.8) lise ve üzeri okul mezunu oldu u tespit edildi. Âilelerinin 431 inin (%37.4) ayl k gelirinin asgarî ücretin üzerinde ve 721 inin de (%62.6) sosyal güvencesinin oldu u (373 ü (%32.4) SSK, 142 si (%12.3) Ba kur, 116 s (%10.1) Yeflil kart, 90 (%7.8) Emekli sand ) saptand. Annelerinin yafl ortalamas 41.7± 6.1, babalar n n yafl ortalamas ise 47.0±7.3 tü. Ç raklar n 1045 inin (%90.7) anne ve babas birlikte yaflamaktayd. Di er sosyodemografik özellikler tablo 1 de görülmektedir. Araflt rmaya kat lan ç raklar n 224 ünün (%19.4) âilesinde kavga ve geçimsizlik oldu u saptand. fl yerinde ç raklar n 276 s n n (%24.0) alay, küfür veya daya a mâruz kald (200 ü (%17.4) alaya, 151 i (%13.1) küfüre, 87 si (%7.6) daya a) tesbit edildi. Ç raklar n 527 sinin (%45.7) sigaray, 451 inin (%39.1) alkolü ve 48 inin de (%4.2) herhangi bir psikoaktif maddeyi [25 i (%2.2) hap, 16 s (%1.4) bali-tiner, 13 ü (%1.2) di er maddeler] hayat boyunca en az bir kez içti i saptand. Binary Lojistik Regresyon Analizinde hayat boyunca en az bir kez sigara içmeyi en fazla etkileyen faktörlerin s ras yla alkol içmek ve erkek olmak, hayat boyunca en bir kez alkol içmeyi en fazla etkileyen faktörlerin s ras yla sigara içmek ve baban n alkol içmesi, hayat boyunca en az bir kez psikoaktif madde kullanmay etkileyen faktörlerin de s ras yla intihar giriflimi ve depresyon semptomlar bulunma oldu u tesbit edildi. Bu maddeleri kullanmay etkileyen di er faktörler tablo 2, 3 ve 4 te görülmektedir. TARTIfiMA VE SONUÇ Sigara içicili i ve etkileyen faktörler; Ülkemizde ortaö retim ça çocuklar aras nda yap lan çal flmalarda, çocuklar n hayat boyunca en az bir defa sigara deneme oranlar n n %13 ile %83 aras nda de iflti i bildirilmektedir (Bilgel 2002, Ögel ve ark 2001, Herken ve ark 1997, Güraks n ve ark 1998, Onat 1993, Karak l nç 1999, Bilir ve ark 1997, Braverman ve ark 2001). Ku u ve arkadafllar taraf ndan ç raklarda yap lan bir çal flmada, çocuklar n %21.7 sinin sigaray en az bir kez denedi i rapor edilmektedir (2000). Çal flmam zda ise bu oran %45.7 idi. Ku u nun çal flmas na göre sigara deneyen ç rak oran yüksek olsa da, normâl okul ça çocuklarda yap lan çal flmalara k yasla daha yüksek de- ildir. 34 Yeni Symposium 43 (1): 33-37, 2005 S Y M P O S I U M

3 07-çõraklõk eğitim 17/3/05 14:38 Page 35 Tablo 1. Ç raklar ve âilelerine liflkin sosyodemografik özelliklerin da l m Kişisel Özellikler Sayı % Cinsiyet Erkek K z Yafl 18 yafl ve alt yafl ve üzeri E itim süresi 5-7 y l y l Âilesel Özellikler Anne yafl ortalamas 41.7±6.1 Anne e itim lkokul mezunu ve üzeri lkokul mezunu de il Anne Meslek Ev han m flçi, memur, serbest Baba yafl ortalamas 47.0±7.3 Baba E itim lkokul mezunu ve üzeri lkokul mezunu de il Baba Meslek flçi-memur Di er flsiz Kardefl say s 2 ve alt ve üzeri Sosyal durum Anne-Baba birlikte Di er Sosyal güvence Var Yok Âile geliri <Asgarî ücret Asgarî ücret Tablo 2. Ç raklarda sigara kullan m için risk Sigara deneme Exp b %95 CI Alkol deneme Erkek olma ntihar giriflimi Âilede kavga Yafl art fl Depresyon semptomu bulunma Sâbite Tablo 3. Ç raklarda alkol kullan m için risk Alkol deneme Exp b %95 CI Sigara deneme Babada alkol öyküsü ntihar öyküsü Erkek olmak flyerinde alay öyküsü Annenin orta ve üzeri e itimi Âilede kavga öyküsü Annede sigara öyküsü Çocu un yafl Anne yafl Sâbite Ögel ve ark 2003, Bertan ve ark. 2001). Çal flmam zda ç ra n alkol denemesi sigara ile karfl laflmas n etkileyen en önemli faktördü. Bunu s ras yla erkek olmak, intihar giriflimi ve âilede kavga olmas izlemekteydi. Alkol içicili i ve etkileyen faktörler; Ortaö retim ça çocuklar aras nda yurt d fl nda yap lan çal flmalarda hayat boyunca en az bir kez alkol deneme oran n n %18.3 ile %97.1 (Madu ve Mat- Sigara genellikle çocuklar / adolesanlar taraf ndan ilk denenen ba ml l k yap c maddedir. Çal flmalarda erkek olmak, baflta ebeveyn ve arkadafl olmak üzere yak n ndaki kiflilerin sigara ve di er ba- ml l k yap c maddeleri kullanmas, ebeveyn ve arkadafllarla problem yaflamak, alkol ve di er ba ml - l k yap c maddeleri kullanmak, okulda baflar s zl k, sosyoekonomik düzey, h rç n ve sinirli bir kiflilik yap s na sâhip olman n sigara deneme ve içmeyi artt rd bildirilmektedir (Karak l nç 1999, Tripathi ve Lal 1999, Herken ve Özkan 1998, U ur ve ark. 1999, Tablo 4. Ç raklarda madde kullan m için risk Madde deneme Exp b %95 CI ntihar öyküsü Depresyon semptomu var Alkol deneme Baba e itimi Sâbite S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 33-37,

4 07-çõraklõk eğitim 17/3/05 14:38 Page 36 la 2003, Delva ve ark. 2000, Flisher ve ark 2003, K m 2001, Swadi 1998, Anglin 1997, Kokkevi ve ark 2000, Denny ve ark. 2003), ülkemizde yap lan iki ayr çal flmada ise %17.3 ve %18.3 (Akvardar ve ark. 2003, Ögel ve ark. 2001) oldu u rapor edilmektedir. Ku u ve arkadafllar taraf ndan ç raklarda yap - lan bir çal flmada, çocuklar n %12 sinin alkolü en az bir kez denedi ini bildirmifllerdir (2000). Çal flmam zda ise bu oran %39.1 idi. Çal flma sonucumuza göre ülkemizde ç raklar di er okullara giden çocuklara k yasla 2 kat daha fazla alkolle karfl laflm flt r. Paschall ve arkadafllar taraf ndan yap lan bir çal flmada da, çal flan çocuklarda alkol kullan m n n di- er çocuklara k yasla daha fazla oldu u bildirilmektedir (2002). Yap lan çal flmalarda erkek olman n alkolle karfl laflmay en fazla etkileyen faktör oldu u bildirilmektedir. Alkolle karfl laflmay etkileyen di er faktörlerin ise; ebeveyn ve arkadafl olmak üzere, yak n çevrenin alkol kullanmas, ebeveyn ve arkadafllar ile sorun yaflamak, âilenin gelir düzeyinin artmas, çocu un cep harçl n n artmas, çocu un sigara veya ba ml l k yap c di er maddeleri kullanmas, ebeveyn deste inin azalmas ve ebeveyn çocuk aras ndaki iliflkinin zay f olmas, okul baflar s n n düflük olmas ve çocukta ruhsal sorunlar n oldu u bildirilmektedir (Akvardar ve ark. 2003, Madu ve Matla 2003, Delva ve ark. 2000, Flisher ve ark. 2003, K m 2001, Swadi 1998, Anglin 1997, Kokkevi ve ark. 2000, Denny ve ark 2003, Tripathi ve Lal 1999, Forster ve ark. 1996, Öztürk 1995, Malley ve Johnstan 1999, DiGrande ve ark. 2000, Bauman ve Phongsavan 1999, Budd ve ark. 1985, Evci ve Aycan 1998, Cardenal ve Adell 2000, Knop ve ark., Coflar 1996, Johnson ve ark. 2002, Merrill ve ark. 1999, Hanna ve ark. 2001, Settertobulte ve ark. 2001, Reinherz ve ark. 1990, Bu dayc 2003). Çal flmam zda ise ç ra n sigara içmesi ve baban n alkol içmesi ç ra n alkolle karfl laflmas n etkileyen en önemli etken oldu u saptand. Ayr ca çal flmam zda çocu un intihar girifliminde bulunmas, erkek olmak ve iflyerinde alaya maruz kalman n da önemli bir etken oldu u görülmektedir. Di er çal flmalardan farkl olarak, bu çocuklar n bir ifl yerinde çal fl yor olmas, bu ortamlarda kötü hareket ve davran fllara mâruz kalman n çocuklar alkol kullanmaya itti i dikkat çekici bir bulgudur. llegal madde içicili i ve etkileyen faktörler; llegal maddelerin kullan m, ba ml l k yap c maddeler içinde en zararl ve öldürücü olan d r. Çocuk ve gençler aras nda bu maddelerin kullan m sigara ve alkol kullan m n takip etmektedir. Yurt d - fl nda okul ça çocuklar nda yap lan çal flmalarda çocuklar n hayat boyunca en az bir kez bu maddelerden birini deneme oranlar n n % (Swadi 1998, Bauman ve Phongsavan 1999, Ledoux ve ark. 2002) aras nda de iflti i bildirilmektedir. Ögel ve arkadafllar liseye giden çocuklarda yapt klar bir çal flmada hayat boyu illegal bir madde kullanma oran n n %3.3, hayat boyu uçucu bir madde kullanma oran n n da %8.6 oldu unu bildirmektedir (2001). Ku u ve arkadafllar da ç raklarda yaflam boyu uçucu bir madde deneme oran n n %9.1 oldu unu rapor etmektedir (2000). Çal flmam zda ç raklar n herhangi bir illegal maddeyi (uçucu dâhil) deneme oran %4.2 idi. Bu oran ülkemizde ve yurt d fl ndan bildirilen oranlara k yasla oldukça düflüktür. Çal flmam zda intihar denemenin ve depresyon semptomlar bulunman n madde denemeyi en fazla art ran faktörler oldu u tesbit edildi. Yap lan çal flmalarda da ruhsal durumun, illegal madde kullanma ile s k bir iliflki içinde oldu u rapor edilmektedir (Ku u ve ark. 2000, Evren ve ark. 2003). Sonuç olarak ç raklar aras nda sigara ve illegal madde kullan m di er çocuklara benzerken, alkol kullan m oldukça yüksektir. Bu çocuklar n sigara, alkol ve di er maddelerden korunmas için ç rakl k e itim merkezlerinde verilen meslek dersleri yan nda, konu ile ilgili e itimler de yap lmal d r. Ayr ca haz rlanacak e itim programlar ile ç rak, usta ve âile bir bütün olarak de erlendirilerek haz rlanmal ve uygulanmal d r. Bu maddelerden en az birini kullanan çocuklara psikolojik dan flma ve rehberlik hizmetleri verilmelidir. KAYNAKLAR Akvardar Y, Turkcan A, Yazman U, Aytaclar S, Ergor G, Cakmak D (2003) Prevalence of alcohol use in Istanbul. Psychol Tep; 92: Anglin TM (1997) Adolescent substance abuse. Hay WW, Groothuis JR, Hayward AR, Levin MJ. CURRENT Pediatric Diagnosis & Treatment. 13th Edition. Stanford: Simon & Schuster Company, Bertan M, Özcebe H, Yurdakök K (2001) Sigara, alkol ve uyuflturucu ile savafl hizmetleri. Yeni Türkiye; 39: Bilgel N (2002) Türkiye de sigara içme yayg nl. Editör Özyard mc N. Bursa: Sigara ve Sa l k, Bilir N, Do an BG, Y ld z AN (1997) Sigara içme konusundaki davran fllar ve tutumlar (Ankara-Türkiye). Ankara: Hacettepe Halk Sa l Vakf Yay n No: 7. Bauman A, Phongsavan P (1999) Epidemiology of substance use in adolescence: prevalence, trends and policy implications. Drug Alcohol Depend; 55: Braverman MT, Svendsen T, Lund K, Edvard L (2001) Tobacco use by early adolescents in Norway. Eur J Public Health.; 11: Budd RJ, Eiser JR, Morgan M, Gammage P (1985) The personal characteristics and life-style of the young drinker: The results of a survey of British. Drug Alcohol Depend; 6: Bu dayc R, fiaflmaz T, Aytaç N, Çamdeviren H (2003) Mersin, Adana ve Hatay llerinde Beden E itimi Spor Yüksek Okullar nda alkol içme prevalans ve etkileyen faktörler. Türkiye Klinikleri T p Bilimleri Dergisi; 3: Cardenal CA, Adell MN (2000) Factors associated with problematic alcohol consumption in school children. 36 Yeni Symposium 43 (1): 33-37, 2005 S Y M P O S I U M

5 07-çõraklõk eğitim 17/3/05 14:38 Page 37 J Adolesc Health; 27: Coflar B(1996) Alkol ba ml l nda psikososyal faktörler. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi; 4 (Ek 2): Delva J, Bobashev G, Gonzalez G, Cedeno M (2000) Clusters of drug involvement in Panama: results from Panama s 1996 National Youth Survey. Drug Alcohol Depend; 60: Denny SJ, Clark TC, Watson PD (2003) Comparison of health-risk behaviours among students in alternative high schools from New Zealand and the USA. J. Paediatr Child Health; 39 : DiGrande L, Perrier MP, Lauro MG, Contu P (2000) Alcohol use and correlates of binge drinking among university students on the Island of Sardinia, Italy. Subst Use Misuse; 35: Evci D, Aycan S (1998) Orta Do u Teknik Üniversitesi (ODTÜ) ö rencilerinde alkol ve sigara al flkanl k düzeyi ve buna etki eden baz faktörler. Adana: VI. Ulusal Halk Sa l Kongresi Özet Kitab, 464. Evren C, Ögel K, Tamar D, Çakmak D. Uçucu madde kullan c lar n n özellikleri Flisher AJ, Parry CDH, Evans J, Muller M, Lombard C (1996) Substance Use by Adolescents in Cape Town: Prevalence and Correlates. Journal of Adolescent Health 2003; 32: Forster LMK, Tannhauser M, Barros HMT. Drug use among street children in southern Brazil. Drug Alcohol Depend; 43: Grant BF, Stinson FS, Harford T (2000) The 5 year course of alcohol abuse among young adults. J Subst Abuse; 13: Güraks n A, Ezmeci T, nand T ve ark. (1998) Erzurum il merkezinde ortaokul ve lise ö rencilerinde sigara içme s kl. Atatürk Ünv. T p Dergisi; 30: Tütün ve Sa l k Bibliyografisi TTB Yay nlar. 1. Bask. 2004; 106. Hanna EZ, Yi H, Dufour MC, Whitmore CC (2001) The relationship of early-onset regular smoking to alcohol use, depression, illicit drug use, and other risky behaviors during early adolescence: Results from the youth supplement to the Third National Health and Nutrition Examination Survey. J Subst Abuse; 13: Herken H, Özkan (1998) Sigara ve sosyal ö renme. Genel T p Derg.; 8: Herken H, Özkan, Bodur S, Kaya N, Turan M, Aflk n R (1997) Gençlerde sigara kullan m ile anne-baba tutumu ve sosyodemografik özelliklerin iliflkisi. Genel T p Derg; 7: Johnson CA, Wong MM, Austin G (2002) Prior cigarette smoking initiation predicting current alcohol use: Evidence for a gateway drug effect among California adolescents from eleven ethnic groups. Addict Behav; 27: Karak l nç H (1999) Antalya kent merkezindeki liselerin son s n flar nda okuyan ö rencilerde psikoaktif madde kullan m. Sigara ve Sa l k Ulusal Kongresi Özet Kitab May s, stanbul. Tütün ve Sa l k Bibliyografisi TTB Yay nlar. 1. Bask. 2004; 367. K m Y (2001) Korean Adolescents health risk behaviors and their relationships with the selected psychological constructs. J Adolesc Health; 29: Knop J, Teasdale TW, Schulsinger F, Goodwin DW (1985) A prospective study of young men at high risk for alcoholism: School behavior and achievement. J Stud Alcohol; 46: Kokkevi A, Terzidou M, Politikou K, Stefanis C (2000) Substance use among high school students in Greece: outburst of illicit drug use in a society under change. Drug Alcohol Depend; 58: Ku u N, Akyüz G, Erflan E, Do an O (2000) Sanayi bölgesinde çal flan ç raklarda madde kullan m ve etkileyen etkenlerin araflt r lmas. Anadolu Psikiyatri Dergisi; 1: Ledoux S, Miller P, Choquet M, Plant M (2002) Family structure, parent-child relationships, and alcohol and other drug use among teenagers in France and the United Kingdom. Alcohol Alcohol; 1: Madu SN, Matla MQ (2003) Illicit drug use, cigarette smoking and alcohol drinking behavior among a sample of high school adolescents in the Petersburg area of the Northern Province, South Africa. J Adolesc; 26: Malley PMO, Johnstan LD (1999) Drinking and driving among US high school seniors Am J Public Health; 89: Merrill JC, Kleber HD, Shwartz M, Liu H, Lewis SR (1999) Cigarettes, alcohol, marijuana, other risk behaviors, and American Youth. Drug Alcohol Depend; 56: Onat Ü(1993) Keçiören çevre sa l meslek lisesi nde okuyan gençlerin sigara içme davran fllar. Sa l k ve Sosyal yard m Vakf Dergisi; 3: 36. Ögel K, Tamar D, Evren C, Çakmak D (2001) Lise gençleri aras nda sigara, alkol ve madde kullan m yayg nl. Türk Psikiyatri Dergisi; 12: Ögel K, Taner S, Y lmazçetin C (2003) Ergenlerde madde kullan m bozukluklar na yaklafl m k lavuzu. IQ Kültür Sanat Yay nc l k. stanbul: Kilim Matbaas, Öy B (1991) Çocuklar için depresyon ölçe i: Geçerlik ve Güvenirlik Çal flmas. Türk Psikiyatri Dergisi; 2: Öztürk MO (1995) Ruh Sa l ve Hastal klar. 6. Bask. Ankara: MED KOMAT Bas m Yay n San. ve Tic. Ltd. fiti. Paschall M, Ringwalt C, Flewelling R (2002) Explaining higher levels of alcohol use among working adolescents: an analysis of potential explanatory variables. J Stud Alcohol; 63: Reinherz HZ, Frost AK, Stewart-Berghauer G, Pakiz B, Kennedy K, Schille C (1990) The many faces of correlates of depressive symptoms in adolescents. J Early Adolescence; 10: Settertobulte W, Jensen BB, Hurrelmann K (2001) Drinking among young Europeans. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe. Swadi H (1998) Drug and substance use among 3333 London adolescents. B J Addict; 83: Tripathi BM, Lal R (1999) Substance abuse in children and adolescents. Indian J Pediatr; 66: Tütün ve Sa l k Bibliyografisi Bask (2004) TTB Yay nlar ;150. U ur Ö, fienol V, Çetinkaya F, Naçar M (1999) Kayseri linde ortaokul son s n f ö rencilerinde sigara içme davran fl ve risk faktörleri. stanbul: Sigara ve Sa l k Ulusal Kongresi Özet Kitab, S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 33-37,