Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 27, Eylül 2018, s Arş. Gör. Nurperihan TOSUN Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü nurperihankarabulut@gmail.com Dr. Mustafa TOSUN Sivas Numune Hastanesi Dermatoloji Bölümü doktor699@hotmail.com Arş. Gör. Yaşar GÖKALP İstanbul Medipol Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü yasar.gklp74@gmail.com İKİNCİ BASAMAK SAĞLIK KURUMUNA BAŞVURAN HASTALARIN AKILCI İLAÇ KULLANIM DURUMLARININ BELİRLENMESİ 1 Özet Bu araştırma ikinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran hastaların akılcı ilaç kullanım durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Kesitsel ve tanımlayıcı tipte yapılan araştırma ikinci basamak sağlık kurumuna başvuran 166 kişi ile gerçekleştirilmiştir. Veri toplama aracı olarak anket yöntemi kullanılmış olup veriler araştırmacının kendisi tarafından katılımcıların sözel onamları alınarak toplanmıştır. Veriler SPSS 21. Programında tanımlayıcı istatistikler alınarak değerlendirilmiştir. Katılımcıların sosyo-demografik özellikleri incelendiğinde %58.4 ü yaş grubunda %56.6 sı kadın, %62.7 si lisans mezunudur. Bu çalışmaya katılan bireylerin %39,8 i bir tedavi sonrası arta kalan ilaçları gerektiği zaman sakladığını ifade et-

2 mektedir. Evde bulundurmuş olduğunuz ilaçları tekrar kullanmak istediğinizde kimden bilgi alırsınız sorusuna katılımcıların %36.7 si hekim cevabını vermiştir. Anahtar Kelimeler: İlaç, Sağlık, Akılcı İlaç Kullanımı DETERMINATION of RATIONAL DRUG USE SITUATIONS of PATI- ENTS ATTENDING to the SECONDARY HEALTH CARE INSTITUTION Abstract This study was conducted in order to determine the rational use of medicines of the patients who applied to secondary health care institutions. Cross-sectional and descriptive research was conducted with 166 people who applied to the secondary health care institution. The questionnaire was used as a data collection tool and the data were collected by the researcher himself by taking the verbal approvals of the participants. Data were evaluated by taking descriptive statistics in SPSS 21 Program. When the socia-demographic characteristics of the participants were examined, %58,4 of them were in the age group of 18-30, %56,6 were woman, %62,7 were undergraduate. %39,8 of the individuals participating in this stduy state that they keep the remaining medications as need after a treatment. %36,7 of the participants gave the answer to the physician in case you wanted to use the medicines you had at home again. 371 Participants in our study were not found to have the exact rational drup use attitudes. Keywords: Drug, Health, Rational Drug Use GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü ilacı, fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları alıcının yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılması öngörülen bir madde ya da ürün olarak tanımlamıştır (Özçelikay, 2011:10). Uygulanan ilaç tedavisinin en temel amacı zararlı etkileri minimize ederken iyileşmeyi maksimuma çıkarmaktır. Ancak günümüzde ilacın kolay temini, doğruluğu teyit edilmeksizin sosyal medyadan edinilen bilgiler gibi unsurlar insanları daha fazla, daha bilinçsiz ilaç tüketir hale getirmiştir (Uğrak ve ark., 2015:140). Aynı zamanda gelişmiş ülkelerde yaşla doğru orantılı olarak ilaç kullanımının arttığı ve yaşlı bireylerin en az üç ilaç kullandığı belirlenmiştir (Barat ve ark., 2000) Bu oran gelişmekte olan ülkeler için ise yaşlı bireylerin yaklaşık %90 nının en az bir ilaç kullanıldığı belirtilmektedir (Riberio ve ark., 2008). Bu sebeple rasyonel ilaç kullanımı dünden bugüne önemi artan bir hal almıştır. Akılcı ilaç kullanım politikalarının başlangıcı olarak 1985 yılında Nairobi de yapılan Dünya 1 İstanbul-Beşiktaş Fulya Sanat Merkezinde tarihinde 4. Ulusal ve Uluslararası Katılımlı Evde Sağlık ve Bakım Kongresinde sunulan poster bildirinin genişletilmiş ve makaleye dönüştürülmüş halidir.

3 Sağlık Örgütü toplantısı sayılmaktadır. Bu toplantıda Dünya Sağlık Örgütü akılcı ilaç kullanımını Kişilerin klinik bulgularına ve bireysel özelliklerine göre uygun süre ve dozajda, en düşük fiyatta ve kolayca sağlayabilmeleri olarak tanımlanmıştır. (WHO, 1985) Aynı zamanda son yıllarda, öncesinde tedavisi mümkün olmayan pek çok hastalık için pek çok ilaç kullanılmaktaydı. Söz konusu ilaçların daha etkili ve güvenli olan yeni türlerinin sürekli olarak geliştirilmesi ve hastalığın ve hastanın durumuna göre ilacın akılcı ve doğru bir şekilde verilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır. Yani akılcı ilaç kullanımı kavramı doğmuştur (DPT,2001). Bir başka ifadeyle akılcı ilaç kullanımından beklenti doğru, etkin ve hızlı tedavi ile sağlık hizmetlerinde güvenliğin artışı ve genel sağlık harcamalarında azalma ve tasarruf sağlamadır. Yani akılcı ilaç kullanımı sağlık yönetim sisteminin bir parçasıdır ve kişilerin sağlık ve sosyo-ekonomik durumlarını etkilemektedir (Amin ve ark., 2011:20). Dünya Sağlık Örgütü nün akılcı ilaç kullanımına yönelik yürüttüğü politikalar aracılığıyla yayımladığı Guide to Good Prescribing kaynak, 2000 yılında T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından İyi Reçete Yazma Kılavuzu adıyla Türkçe ye çevrilmiştir. Bu kaynak rasyonel ilaç kullanımını da kapsamaktadır (Tablo 1). Tablo 1:Akılcı Farmakoterapi Adımları Tedavi Basamağı Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar 1.Adım Hastanın sorunun tanımlanması Belirtiler değil, hastalık tedavi edilmelidir. 2. Adım 3. Adım Tedavi amaçlarının belirlenmesi Tedavinin hasta için uygunluğunun sorgulanması Tedavi ile ne amaçlanmakta? İlaç dışı tedavi seçenekleri gözden geçirilmelidir Adım Tedaviye başlanması Tedavinin etkinlik ve güvenliği değerlendirilmelidir. 5.Adım Hastaya gerekli bilgi, ikaz ve talimatların verilmesi Hastanın tedaviye uyumunu artırması açısından önemlidir. 6.Adım Tedavinin takip edilmesi Tedavi gerektiğinde geç olmadan sonlandırılmalıdır. Kaynak: (İskit, 2006:4) Ayrıca Dünya Sağlık Örgütü nün 2020 yılına kadar ilaç, tütün ve alkol tüketimi gibi zararlı alışkanlıkları olan gençlerin oranının azaltılması ve 2015 yılına kadar tütün, alkol ve psikoaktif ilaç kullanımının üye ülkelerde en aza indirgenmesine dair koyduğu hedef, bu konuda yürüttüğü politikaların önemini ortaya koymaktadır (Karakurt ve ark., 2010:506) Akılcı ilaç kullanımı doğru ilacın, doğru hastalıkta, doğru kişide, doğru uygulama yolu ile doğru zamanda etkin bilgilendirme yapılarak kullanılması olarak tanımlanırken hekimin tedaviyi düzenleme ve yürütme süreci şu basamaklarla özetlenebilir (SGK, 2011): 1. Doktor tarafından hasta sorununun belirlenmesi ve doğru teşhisin konulması, 2. İster ilaçlı ister ilaçsız olsun, etkili ve güvenilir tedavilerin tanımlanması,

4 3. Uygun ilaç seçilmesi, 4. Birden çok ilaç kullanımında etkileşimlerin öngörülmesi, 5. Tedavinin uygulanabilirliğinin ve maliyetinin değerlendirilmesi, 6. Her bir ilaç için uygun dozun ve uygulama süresinin belirtilmesi, 7. Hasta ve gerektiği takdirde hasta yakınının tedavi süreci hakkında bilgilendirilmesi, 8. Tedavi başarısının değerlendirilmesi. Ancak akılcı ilaç kullanımı için en büyük problem; bireyler, hasta olduklarında önceki deneyimlerinden esinlenerek ellerinde var olan ilacı kullanmakta, yakınlarının tavsiyeleri ile ilaç satın almakta hatta bu yanlış davranışları doktora başvurduktan sonra bile sürdürmektedirler (Özkan ve ark., 2005:225). Akılcı ilaç kullanımında sorumluluk tedavi olan, tedavi eden ve sağlık kurumu olmak üzere üç farklı ancak birbirinin tamamlayan gruptadır (Prasad, 2014:33). Olması gerekenden daha fazla ilaç reçetelendirme, ilaçların yanlış kullanılması, gereksiz ve bilinçsiz antibiyotik tüketimi gibi durumlar akılcı olmayan ilaç kullanımın temel sorunları arasında gösterilebilir. Yani akılcı olmayan ilaç kullanımı eğitim eksikliği, sosyokültürel, ekonomik ve yönetsel başta olmak üzere birçok nedeni vardır. (Akıcı ve ark., 2002:253) Kıt sağlık kaynaklarının büyük bir kısmını sağlık harcamaları, sağlık harcamalarının da önemli bir kısmını ilaç harcamaları oluşturmaktadır. OECD nin 2017 yılında yayınladığı 2016 ülke verilerine bakıldığında kişi başı kişi sağlık harcamalarında ABD 9992$ ile ilk sırayı alırken, 7919$ ile İsviçre ve 6647$ ile Lüksemburg onu takip etmektedir. OECD ülkeleri kişi başı sağlık harcamaları ortalaması ise 4003$ dır. Türkiye kişi başı sağlık harcaması ise 1088$ dır. 269$ ile Hindistan, 302$ ile Endonezya ve 733$ ile Çin en az kişi başı sağlık harcamasına para ayıran ülkelerdendir (OECD, 2017). Ayrıca akılcı ilaç kullanımı gelişmekte olan ülkeler açısından kıt kaynakların etkili şekilde kullanımı bakımından büyük önem taşımaktadır (Yılmaz ve ark., 2014:40) 373 Kaynak: (OECD, 2017)

5 Türkiye İstatistik Kurumu karşılaştırmalı verilerine bakıldığında ise sağlık harcamalarındaki artış dikkat çekmektedir. 374 Kaynak: (TÜİK, 2017) Türkiye için toplam sağlık harcamasının GSYH ye oranı %4,6 dır. Toplam sağlık harcamasının 119 milyar 756 milyon TL ye ulaşması da bir başka dikkat çeken husustur. OECD nin 2017 yılında yayınladığı 2016 ülke verilerinde sağlık harcamalarının içinde ilaç harcamalarına bakılacak olursa 1162$ harcama ile ABD ilk sırada yer alırken 992$ ile İsviçre ve 798$ ile Japonya sıralamayı oluşturmaktadır. OECD ilaç harcama ortalaması 553$ dır (OECD, 2017). İlaç harcamalarının toplam sağlık harcamalarındaki oranı ABD için yaklaşık %11 civarındayken OECD ortalaması yaklaşık %13 civarındadır. Kaynak: (OECD, 2017)

6 Bu yüksek rakamlar rasyonel olmayan ilaç kullanımının neden olduğu ekonomik sorun boyutunu da gözler önüne sermektedir. Yüksek ilaç harcamaları geri ödeme kuruluşlarına da ağır bir yük olmaktadır. İlaç harcamaları ülkelere göre değişiklik gösteriyor olsa da sağlık harcamalarının önemli bir kısmını oluşturmakta ve devletler tasarruf etmek için dozların süresinin kısaltılması, katkı paylarının artırılması, fiyat ayarlamaları, referans ilaç kullanımı gibi uygulamalar devreye sokmaktadır. Bu uygulamaların en önemlisi akılcı ilaç kullanımıdır (Yılmaztürk, 2013). Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre tüm dünyada ilaç harcamaları 859 milyar dolardır. İlaç harcamalarının global gayrisafi hasıla içindeki payı %1,5 civarında iken ilaç harcamalarının toplam sağlık harcamaları içerisindeki payı %25 civarındadır (Lu ve ark., 2011). Tüm bu bilgilerden yola çıkarak bu araştırma ikinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran hastaların akılcı ilaç kullanım durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. MATERYAL VE METOD Bu çalışma kesitsel ve tanımlayıcı tipte yapılmıştır. Çalışmanın evrenini Sivas Numune Hastanesine herhangi bir nedenle ayaktan başvuran hastalar oluşturmaktadır. Çalışma herhangi bir örneklem yöntemi seçilmeden çalışmaya katılmayı kabul eden 166 kişi ile gerçekleştirilmiştir. Veri toplama aracı olarak anket formu kullanılmıştır. Anket formu katılımcıların sosyodemografik özellikleri ile akılcı ilaç kullanımlarını belirlemeye yönelik olan toplamda 31 ifadeden oluşmaktadır. Katılımcıların akılcı ilaç kullanımlarını belirleyeme yönelik olarak sorular ilgili literatürden yararlanılarak geliştirilmiştir. Araştırmanın verileri 1-15 Eylül 2017 tarihlerinde araştırmacının kendisi tarafından yüz yüze görüşme tekniği ile katılımcıların gönüllü onamları alınarak toplanmıştır. Veriler SPSS 21. Programında tanımlayıcı istatistikler alınarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın Cronbach Alfa güvenilirlik katsayısı 0,860 dır. 375 BULGULAR Katılımcıların %58,4 ü (n=97) yaş grubunda %56.6 sı (n=94) kadın, %62.7 si (n=104) lisans mezunudur (Tablo2). Tablo 2. Katılımcıların demografik özelliklerine göre dağılımları Değişkenler Sayı Yüzde Yaş Cinsiyet

7 Kadın Erkek 72 43,4 Eğitim Okuma yazma yok İlköğretim Lise Lisans Lisansüstü Toplam Tablo 3. Katılımcıların akılcı ilaç kullanımları ile ilgili bilgi düzeylerine yönelik sorular İfadeler Sayı Yüzde Aile bireylerinin bir tedavi sonrası arta kalan ilaçlarını ne yaparsınız? Gerektiği zaman kullanmak üzere saklarım Çöpe atarım Sağlık kuruluşuna veririm Eczaneye veririm Tuvalete atarım Diğer Tanıdıklara veririm Evinizde hiç kullanılmamış veya yarım kalmış ortalama kaç kutu ilaç vardır? Hiç yok dan fazla Üzerinde saklama koşulları ile ilgili herhangi bir uyarı bulunmayan ilaçları nerede saklıyorsunuz? Buzdolabında Buzlukta / Derin dondurucuda Oda sıcaklığında, serin ve kuru bir yerde Evinizde bulunan ilaç soğuk zincir ilacıysa (buzdolabında saklanması gerekiyorsa) buzdolabının hangi bölümünde saklarsınız? Buzdolabının kapağında Buzdolabının rafında Buzlukta / Derin dondurucuda , ,0 2, Evde ilaç bulunduruyorsanız; bunları tekrar kullanırken nelere dikkat edersiniz? Son kullanma tarihinin dolmamış olmasına, Şurup, süspansiyon, göz dam

8 lası gibi ilaç formlarının kullanma talimatında belirtilen süreleri aşmamış olmasına ve Ambalajının bozulmamış olmasına Hastalığa uygunluğuna Son kullanma tarihinin dolmamış olmasına Şurup, süspansiyon, göz damlası gibi ilaç formlarının kullanma talimatında belirtilen süreleri aşmamış olmasına Ambalajının bozulmamış olmasına Hiçbiri Hastalığa uygunluğuna ve Son kullanma tarihinin dolmamış olmasına Hastalığa uygunluğuna, Son kullanma tarihinin dolmamış olmasına ve Şurup, süspansiyon, göz damlası gibi ilaç formlarının kullanma talimatında belirtilen süreleri aşmamış olmasına Hastalığa uygunluğuna, Son kullanma tarihinin dolmamış olmasına ve Ambalajının bozulmamış olmasına Toplam Aile bireylerinin bir tedavi sonrası arta kalan ilaçlarını ne yaparsınız sorusuna katılımcıların %39,8 i (66 kişi) gerektiği zaman kullanmak üzere saklarım cevabını verirken, evinizde hiç kullanılmamış veya yarım kalmış ortalama kaç kutu ilaç vardır sorusuna katılımcıların %48,8 i (81 kişi) 1-5 kutu, evinizde her yıl ortalama kaç kutu ilaç; kutusu bile açılmadan, son kullanım tarihi geçtiği için atılmaktadır sorusuna katılımcıların %37.3 ü (62 kişi) 1-3 kutu cevaplarını vermişlerdir. Üzerinde saklama koşulları ile ilgili herhangi bir uyarı bulunmayan ilaçları nerede saklıyorsunuz sorusuna katılımcıların %58,4 ü (97 kişi) oda sıcaklığında, evinizde bulunan ilaç soğuk zincir ilacıysa (buzdolabında saklanması gerekiyorsa) buzdolabının hangi bölümünde saklarsınız sorusuna katılımcıların %68,1 i (113 kişi) buzdolabının kapağında cevaplarını vermişlerdir. Evde ilaç bulunduruyorsanız; bunları tekrar kullanırken nelere dikkat edersiniz sorusuna katılımcıların %56,6 sı (94 kişi) son kullanma tarihinin dolmamış olmasına, şurup, süspansiyon, göz damlası gibi ilaç formlarının kullanma talimatında belirtilen süreleri aşmamış olmasına, ambalajının bozulmamış olmasına dikkat ederim şeklinde cevap vermişlerdir (Tablo 3). 377

9 Tablo 4. Katılımcıların ilaç kullanımı ile ilgili davranışları İfadeler Sayı Yüzde Evde bulundurmuş olduğunuz ilaçları tekrar kullanmak istediğinizde kimden bilgi alırsınız? Hekim Daha önce kullandığım için kimseden bilgi almam. Eczacı Hemşire, sağlık görevlisi Tanıdık / Komşu / Akraba Diğer Komşularınız ve/veya yakınlarınızın tavsiyesi ile ilaç kullanır mısınız ya da doktorunuzdan reçete etmesini ister misiniz? Gerekli olabileceği düşüncesiyle hasta olmadan ilaç yazdırır mısınız veya satın alıp evde bulundurur musunuz? Gerekli olabileceği düşüncesiyle evde ilaç bulunduranların ne tür ilaçlar bulundurdukları Soğuk algınlığı ilaçları Ağrı kesiciler Mide ilaçları Vitaminler Antibiyotikler Göz damlaları Burun spreyleri Alerji ilaçları Merhemler Hepsi Diğer Evde bulundurmuş olduğunuz ilaçları tekrar kullanmak istediğinizde kimden bilgi alırsınız sorusuna katılımcıların %36,7 si (61 kişi) hekim cevabını verirken, komşularınız ve/veya yakınlarınızın tavsiyesi ile ilaç kullanır mısınız ya da doktorunuzdan reçete etmesini ister misiniz sorusuna katılımcıların %78,9 u (131 kişi) hayır cevabını vermiştir. Gerekli olabileceği düşüncesiyle hasta olmadan ilaç yazdırır mısınız veya satın alıp evde bulundurur musunuz sorusuna katılımcıların %74.7 si (124 kişi) hayır cevabını verirken, hangi grup ilaçlardır sorusuna katılımcıların %10.8 i (18 kişi) soğuk algınlığı ilaçları bulundurduklarını ifade etmiştir (Tablo 4).

10 Hastalık durumunda ne yaparsınız sorusuna katılımcıların %81.9 u (136 kişi) hekime danışırım, hekime giderken daha önce kullanmış olduğunuz ilaçlar ve varsa kronik hastalıklarınıza ait raporlarınız hakkında hekimi bilgilendirir misiniz sorusuna katılımcıların %90.9 su (151 kişi) evet, benzer şikayetleri olan tanıdıklarınıza ilaç tavsiyesinde bulunur musunuz sorusuna katılımcıların %69.9 u (116 kişi) hayır yanıtını verirken, hekimin vermiş olduğu ilaçları ne şekilde kullanırsınız sorusuna katılımcıların %35.5 i (59 kişi) hekim veya eczacının önerdiği süre kullanırım, hekime muayene olmadan eczaneden ilaç alır mısınız sorusuna katılımcıların %71.7 si (119 kişi) hayır, besin veya ilaç alerjiniz var ise; muayene sırasında hekimi ve ilgili sağlık personelini bilgilendirir misiniz sorusuna katılımcıların %87.4 ü (145 kişi) evet, bilgilendiririm cevabını vermiştir (Tablo 5). Tablo 5. Katılımcıların sağlık hizmetini ve ilaç kullanma ile ilgili sorulara vermiş oldukları cevapların dağılımı İfadeler Sayı Yüzde Hastalık durumunda ne yaparsınız? Hekime danışırım Eczacıya danışırım Evde bulunan ilaçlarla tedavi olmaya çalışırım Bitkisel tedavi yöntemlerini denerim Hemşire, sağlık memuru veya sağlık personeline danışırım Daha önce benim hastalığıma benzer rahatsızlık geçirmiş olanlara sorarım Diğer Hekime giderken daha önce kullanmış olduğunuz ilaçlar ve varsa kronik hastalıklarınıza ait raporlarınız hakkında hekimi bilgilendirir misiniz? Hekimin vermiş olduğu ilaçları ne şekilde kullanırsınız? Hekim veya eczacının önerdiği süre kullanırım Şikayetim geçene kadar kullanırım İlaç bitene kadar kullanırım Hekime muayene olmadan eczaneden ilaç alır mısınız? Besin veya ilaç alerjiniz var ise; muayene sırasında hekimi ve ilgili sağlık personelini bilgilendirir misiniz?, bilgilendiririm, bilgilendirmem Sorarsa bilgilendiririm

11 Benzer şikayetleri olan tanıdıklarınıza ilaç tavsiyesinde bulunur musunuz? Toplam Tablo 6. Katılımcıların ilaç kullanma ile ilgili sorulara vermiş oldukları cevapların dağılımı İfadeler Sayı Yüzde Grip, nezle, soğuk algınlığı gibi şikayetleriniz üzerine muayene olmadan, kendi başınıza antibiyotik kullanır mısınız? ; muayene olmadan kullanmam ; kullanırım ; başlarım ama iyi hissettiğimde ilacı kullanmayı keserim Düzenli vitamin, mineral desteği kullanır mısınız? kullanmam Her gün Sadece kendimi kötü hissettiğimde kullanırım Ayda 3-4 kez Haftada 2-3 kez Sizce ilaçların uygulama şekli tedavi başarısına etkili midir?, enjektabl (iğne) olursa daha iyi tedavi olurum İğneden korkarım, ağızdan alınan ilaçları tercih ederim Hap yutmakta güçlük çekiyorum kullanmak istemem İlacın kullanımı ile ilgili bilgileri ve olası yan etkilerini nereden öğrenirsiniz? İlacın prospektüsü Hekim Eczacı Yardımcı sağlık personeli (hemşire, ebe, sağlık memuru, vb.) İnternet İlacın yan etkileri ile karşılaşırsanız nasıl davranırsınız? Hekime başvururum Kendim çözüm ararım Hiçbir şey yapmam Eczacıya başvururum Yardımcı sağlgripık personeline (hemşire, ebe, sağlık memuru, vb.) başvururum

12 Basında (televizyon, radyo, gazete vb.) reklamı yapılan ürünleri tedavi amacıyla kullanır mısınız? Kullanmam Hekime danışarak kullanırım Eczacıya danışarak kullanırım Kullanan tanıdığıma, komşuma sorar kullanırım Ağrı kesici ihtiyacınız olduğunda ilacı nasıl temin edersiniz? Reçete ile eczaneden Reçetesiz eczaneden Bakkaldan, marketten Komşudan, tanıdıktan Grip, nezle, soğuk algınlığı gibi şikayetleriniz üzerine muayene olmadan, kendi başınıza antibiyotik kullanır mısınız sorusuna katılımcıların %72.8 i (121 kişi) hayır; düzenli vitamin, mineral desteği kullanır mısınız sorusuna katılımcıların %59.6 ı (99 kişi) hayır kullanmam, sizce ilaçların uygulama şekli tedavi başarısına etkili midir sorusuna katılımcıların %64.5 i (107 kişi) evet, ilacın kullanımı ile ilgili bilgileri ve olası yan etkilerini nereden öğrenirsiniz sorusuna katılımcıların %63.3 ü (105 kişi) ilacın prospektüsünden cevabını vermiştir. 381 İlacın yan etkileri ile karşılaşırsanız nasıl davranırsınız sorusuna katılımcıların %79.5 i (132 kişi) hekime başvururum, basında (televizyon, radyo, gazete vb.) reklamı yapılan ürünleri tedavi amacıyla kullanır mısınız sorusuna katılımcıların %75.3 ü (125 kişi) kullanmam, ağrı kesici ihtiyacınız olduğunda ilacı nasıl temin edersiniz sorusuna katılımcıların %55.4 ü (92 kişi) reçete ile eczaneden, cevabını vermiştir. Eczaneye gittiğinizde genellikle sizi kim karşılar sorusuna katılımcıların %66.3 ü (110 kişi) eczanede çalışan diğer personel, reçete ile ilaç alırken, reçetede yazan ilaç olup olmadığını kontrol eder misiniz sorusuna katılımcıların %66.3 ü (110 kişi) evet cevabını vermiştir. İlaç temini sırasında reçetede yazılandan farklı olarak, eczacının önerdiği eşdeğer ilacı (farklı firmaların aynı etken maddeli ilacı) kabul eder misiniz sorusuna katılımcıların %71.1 i (118 kişi) hayır cevabını vermiştir. Eczacınız, aldığınız ilacın nasıl kullanılacağı konusunda bilgi verip doğru anlaşıldığına emin olana kadar anlatıyor mu sorusuna katılımcıların %72.3 ü (120 kişi) evet yanıtını vermiştir. İlaçlarla birlikte tüketmemeniz gereken yiyecek ve içecekler ile ilgili bilgilendirme yapılıyor mu sorusuna katılımcıların %56 sı evet cevabında bulunmuştur (Tablo 7).

13 Tablo 7. Katılımcıların eczaneden ilaç temini ile ilgili sorulara vermiş oldukları cevapların dağılımı İfadeler Sayı Yüzde Eczaneye gittiğinizde genellikle sizi kim karşılar? Eczacı Eczanede çalışan diğer personel Reçete ile ilaç alırken, reçetede yazan ilaç olup olmadığını kontrol eder misiniz? İlaç temini sırasında reçetede yazılandan farklı olarak, eczacının önerdiği eşdeğer ilacı (farklı firmaların aynı etken maddeli ilacı) kabul eder misiniz? Eczacınız, aldığınız ilacın nasıl kullanılacağı konusunda bilgi verip doğru anlaşıldığına emin olana kadar anlatıyor mu? İlaçlarla birlikte tüketmemeniz gereken yiyecek ve içecekler ile ilgili bilgilendirme yapılıyor mu? Toplam TARTIŞMA Katılımcıların sosyo-demografik özellikleri incelendiğinde %58,4 ü yaş grubunda %56.6 sı kadın, %62.7 si lisans mezunudur. Bu çalışmaya katılan bireylerin %39,8 i bir tedavi sonrası arta kalan ilaçları gerektiği zaman sakladığını ifade etmektedir. Bireylerin sadece kullanacakları ilaçları saklamaları zamanı geçen ilaçları tehlikeli atık çöplerine atmaları gerekmektedir. Katılımcıların yaklaşık yarısı evlerinde hiç kullanılmamış veya yarım kalmış ortalama 1-5 kutu ilaç bulunduğunu ifade etmektedir bu da tedavi planına uymama ve gereksiz ilaç bulundurma adına önemli bir sorundur. Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:142) tarafından yapılan çalışmada evlerinde hiç kullanılmamış veya yarım kalmış ortalama 1-5 kutu ilaç bulunduğunu ifade edenlerin oranı ise %44,6, Büyükturan ve arkadaşları (Büyükturan ve ark., 2017:212) tarafından yapılan çalışmada bu oran %42,1 dir. Katılımcıların yarısından fazlası üzerinde saklama koşulları ile ilgili herhangi bir ifade bulunmayan ilaçları oda sıcaklığında serin ve kuru bir yerde ve yarısına yakını da buzdolabında sakladıklarını belirtmişlerdir. Katılımcıların yarısından fazlası soğuk zincir ilacıyla buzdolabı kapağında sakladıklarını belirtmişlerdir. Karataş ve arkadaşları (Karataş ve ark., 2012) tarafından yapılan çalışmada ilaçlarını buzdolabında sakladıklarını belirtenlerin oranı %53,1 dir. İlaçlar, kullanma talimatı ve kutusunun üze-

14 rinde belirtilen saklama koşullarına göre saklanmalıdır ve aksi belirtilmedikçe doğrudan güneş ışığı almayan, serin ve kuru yerlerde saklanması önerilmektedir. Genellikle bu koşul 25 0 C altında, oda koşuludur. Buzdolabında saklanması gereken ilaçların saklanmasında ise iç raflar tercih edilmelidir. Bu bilgiler ışığında ise katılımcıların yarısının ilaçları doğru şekilde sakladığı fakat buzdolabında saklama koşulları hakkında doğru bilgiye sahip olmadıkları söylenebilir. Katılımcıların yarısından fazlası evde ki ilaçları tekrar kullanmaları gerektiğinde son kullanma tarihinin dolmamış olmasına, şurup, süspansiyon, göz damlası gibi ilaç formlarının kullanma talimatında belirtilen süreleri aşmamış olmasına ve ambalajının bozulmamış olmasına dikkat ettiklerini bildirmişlerdir. Karataş ve arkadaşları (Karataş ve ark., 2012) tarafından yapılan çalışmada ilaçları kullanmadan önce son kullanma tarihine dikkat ettiğini belirten katılımcı oranı %87,6 iken, Büyükturan ve arkadaşları (Büyükturan ve ark., 2017:214) tarafından yapılan araştırmada bu oran %61,5 tir. Katılımcıların %36,7 si evde bulundurdukları ilaçları tekrar kullanmak istediklerinde hekimden bilgi aldıklarını belirtirken Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:142) tarafından yapılan çalışmada bu oran %43,3 tür. Komşu veya yakınlarının tavsiyesi ile ilaç kullanacaklarını belirten katılımcı oranı ise %78,9 olarak bulunurken, Karataş ve arkadaşları (Karataş ve ark., 2012) tarafından %82,8, Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:142) tarafından %68,3 olarak bulunmuştur. Aynı şekilde gerekli olabileceği düşüncesiyle hasta olmadan ilaç yazdırmayacaklarını veya satın almayacaklarını bildiren katılımcı oranı ise %74,7 dir. Karataş ve arkadaşlarının (Karataş ve ark., 2012) yapmış olduğu çalışmada evde bulunsun diye ilaç yazdırmayacağını belirtenlerin oranı %65,6 dır. Büyükturan ve arkadaşları (Büyükturan ve ark., 2017:214) bu oranı %36,7 olarak bulmuştur. Katılımcıların, ilaçları tekrar kullanma durumu, tavsiye üzerine ilaç kullanma ve gerekirse diye ilaç yazdırma gibi sorulara verdiği bilinçli cevaplar eğitim düzeyleri ile açıklanabilir. Bu çalışmaya katılan bireylerin %67 lik kısmı lisans ve lisansüstü eğitim almış durumdadır. Çalışmamızda ilaçları ne şekilde kullanırsınız sorusuna hekim veya eczacının önerdiği sürede kullanırım diyenlerin oranı %35,5 iken Büyükturan ve arkadaşları (Büyükturan ve ark., 2017:214) tarafından yapılan çalışmada bu oran %74,4 olarak belirtilmiştir. 383 Hasta olan bireylerin, hastalık durumunda başvurmaları gereken kişi hekimdir ve hasta hekime gittiğinde daha önceden kullanmış olduğu ilaçlar ile varsa kronik hastalıkları hakkında hekimi bilgilendirmelidir. Aynı zamanda hekimin vermiş olduğu ilaçlar belirtilen süre ve şekilde kullanılmalıdır. Muayene sürecini geçirmeden, hasta, eczaneden ilaç almamalıdır. Gerekli durumlarda bile, benzer şikayetleri olan hasta ve tanıdıklara öneride bulunulmamalıdır. Katılımcıların büyük çoğunluğu hastalık durumunda hekime başvurduklarını, varsa kullanılan ilaç ve kronik hastalıklar hakkında hekimi bilgilendirdiklerini ve muayene olmadan eczaneden ilaç almayacaklarını belirtmişlerdir. Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:142) tarafından yapılan çalışmada muayene olmadan eczaneden ilaç almayacaklarını belirtenlerin oranı %72,7 iken Büyükturan ve arkadaşlarının (Büyükturan ve ark., 2017:214) çalışmasında bu oran %44,4 tür. Ancak, benzer şikayetler taşıyan tanıdıklarına ilaç tavsiyesinde bulunacağını belirtenlerin oranı, çalışmamızda, %30 gibi azımsanmayacak derecededir. Verilen ilaçları şikayetinin geçene kadar kullanacağını ve ilaç bitene kadar kullanacağını belirtenler oranı ise yaklaşık %65 tir. Katılımcılar bu noktada benzer şikayetleri olan tanıdıklarına ilaç önerme ve hekime muayene olmadan ilaç alma konularında çelişmektedirler. Bu durum izlenen akılcı ilaç kullanım politikalarının, yeterince hedefe ulaşamadığını ya da eksik kaldığını göstermektedir.

15 Grip, nezle gibi sık görülen şikayetler üzerine muayene olmadan antibiyotik kullanmayacaklarını belirten katılımcı oranı %72,8 dir. Bu oran Karataş ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada %5,7 iken bazen kullandığını belirten katılımcı oranı ise 77,6 dır. Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:142) tarafından yapılan çalışmada muayene olmadan kendi başınıza antibiyotik kullanır mısınız sorusuna hayır cevabı verenlerin oranı %60,3 tür. Düzenli olarak vitamin, mineral desteği almayanların oranı ise %59,6 dır. İlaçların yan etkilerini ilacın prospektüsünden öğreneceklerini belirten katılımcı oranı %63,3 iken, kullanılan ilaçların yan etkileri ile karşılaştıklarında hekime başvuracaklarını belirten katılımcı oranı yaklaşık %80 dir. Karataş ve arkadaşları (Karataş ve ark., 2012) tarafından yapılan çalışmada yan etkiler görüldüğünde doktora başvuracaklarını belirten katılımcı oranı %89 iken, Uğrak ve arkadaşları (Uğrak ve ark., 2015:144) tarafından yapılan araştırmada bu oran 87,6, Büyükturan ve arkadaşları (Büyükturan ve ark., 2017:214) tarafından yapılan çalışmada bu oran % 46,7 olarak belirtilmiştir. SONUÇ ve ÖNERİLER Akılcı ilaç kullanımı son 30 yıldır dünyada 2010 yılından itibaren de ülkemizde Sağlık Bakanlığı nca üzerinde durulan konular arasındadır. Bu çalışma akılcı ilaç kullanımda sorumlu taraflar arasında olan hastaların bu konuda ki bilgilerinin ve davranışlarının belirlenmesi amacı ile yapıldı. Sonuç olarak çalışmanın yapıldığı grubun tam olarak akılcı ilaç kullanımı tutumlarına sahip oldukları söylenememektedir. İlaç harcamaları sağlık harcamaları içinde önemli bir yer tutmaktadır bu doğrultuda da ilaçların akılcı olmayan kullanımı; tedavi maliyetlerinin artmasına, kaynakların verimsiz kullanımına, ilaçların yan etki, tolerans, direnç, bağımlılık oluşturmasına neden olmaktadır. Akılcı ilaç kullanımının istenen düzeyde olmasında paydaşlara önemli sorumluluklar düşmektedir. Hastaların bu konuda doğru bilgiye ulaşmalarını sağlayacak alt yapılar oluşturmalı ve bilgi ve tutumlarını geliştirici eğitimler önerilmektedir. 384 KAYNAKLAR Akıcı, A., Uğurlu, M. Ü., Gönüllü, N., Oktay, Ş., & Kalaça, S. (2002). Pratisyen Hekimlerin Akılcı İlaç Kullanımı Konusunda Bilgi Ve Tutumlarının Değerlendirilmesi. Sted, 11(7), Amin, A., Khan, M. A., Azam, S. M. F. ve Haroon, U. (2011). Review of Prescriber Approach Towards Rational Drug Practice in Hospitalised Patients. Journal of Ayub Medical College Abbottabad, 23(1): Barat, I., Andreasen, F., & Damsgaard, E. M. S. (2000). The Consumption of Drugs by 75- Year-Old İndividuals Living in Their Own Homes. European Journal of Clinical Pharmacology, 56(6-7), Büyükturan, Ö., & Büyükturan, B. (2017). Bir Grup Hasta ve Hasta Yakınlarının İlaç Kullanımı İle İlgili Tutum ve Davranışları. Sakarya Tıp Dergisi, 7(4), Teşkilatı, D. P., & Komisyonu, U. Ö. İ. (2001). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ulaştırma Özel İhtisas Komisyonu Raporu. DPT. İskit A., Akılcı İlaç Kullanımı, Hacettepe Üniversitesi Sted Dergisi, Cilt:15, Sayı:7, 2006.s.4

16 Karakurt, P., Hacıhasanoğlu, R., Yıldırım, A., & Sağlam, R. (2010). Üniversite Öğrencilerinde İlaç Kullanımı. TAF Preventive Medicine Bulletin, 9(5), Karataş, Y., Dinler, B., Erdoğdu, T., Ertuğ, P., & Seydaoğlu, G. (2012). Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Balcalı Hastanesi ne Başvuran Hasta Ve Hasta Yakınlarının İlaç Kullanım Alışkanlıklarının. Cukurova Medical Journal (Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi), 37(1). Lu, Y., Hernandez, P., Abegunde, D., & Edejer, T. (2011). The world medicines situation Medicine expenditures. World Health Organization, Geneva. Ribeiro, A. Q., Rozenfeld, S., Klein, C. H., César, C. C., & Acurcio, F. D. A. (2008). Survey on Medicine Use By Elderly Retirees in Belo Horizonte, Southeastern Brazil. Revista De Saude Publica, 42(4), OECD Health at a Glance Pharmaceutical Sector Pharmaceutical Expenditure, OECD 2017 OECD Health at a Glance Health Expenditure, Health Expenditure Per Capita Health Expenditure, OECD 2017 Özçelikay G., Akılcı İlaç Kullanımı Üzerinde Bir Pilot Çalışma, Eczacılık Fakültesi Dergisi, Cilt (C.).2, Sayı (S.). 30, Ankara, 2011, s. 10 Özkan, S., Özbay, O. D., Aksakal, F. N., İlhan, M. N., & Aycan, S. (2005). Bir Üniversite Hastanesine Başvuran Hastaların Hasta Olduklarındaki Tutumları Ve İlaç Kullanım Alışkanlıkları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 4(5), Prasad,N., Jagadeesh, K. ve Revankar, S. (2014). Study of Rationality of Prescriptions & Analysis of Drugs Prescribed Among in-patients of Mcgann Teaching Hospital, S.I.M.S, Shimoga, Karnataka, India. IOSR Journal of Dental and Medical Sciences (IOSR-JDMS), 13 (7): Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK). Birinci Basamak Sağlık Kurumlarında Çalışan Hekimlere Yönelik Akılcı İlaç Kullanımı. SGK Yayın No: 111, Ankara ISBN: Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni Sağlık Harcamaları İstatistikleri, 2017, Sayı Uğrak U., Teke A., Cihangiroğlu N. ve Uzuntarla Y., Kardiyoloji Kliniğinde Yatan Hastaların Akılcı İlaç Kullanımı Konusundaki Tutumları, TAF Prev Med Bull 2015;14(2): World Health Organization. The Rational Use of Drugs. Report of the Conference of Experts. Geneva: WHO; 1985 Yılmaz, M., Kırbıyıkoğlu, F. İ., Ariç, Z., & Kurşun, B. (2014). Bir Diş Hekimliği Fakültesi Hastanesi'ne Başvuran Bireylerin Akılcı İlaç Kullanımlarının. Erü Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2(1), Yılmaztürk, A. (2013). Türkiye de Ve Dünyada Akılcı İlaç Kullanımı. Kastamonu University Journal of Economics & Administrative Sciences Faculty, 2(1).