HACI BEKTAŞ VELİ. Araştırma Dergisi KIŞ'2000 / 16

Transkript

1 HACI BEKTAŞ VELİ Araştırma Dergisi KIŞ'2000 / 16

2 Doreshkrimet osmane te AQSH, deshmi me vlere per historine e Arkivi Qendror i Shtetit ruan ne fondet e tij pasuri te rcndesish me dokumentare per jeten politike, e kon o nıik e, kulturore te vendit, te kesaj pjese evropiane te Perandorise Osmane si dhe mbi momente te historise se kesaj perandorie. Arnavutluk Devletinin Milli A rş ivi ndek i Osmanlı El Yazm ası Belgeler, Arnavutluk ve Türkiye'nin Tarihine Şa hitli k Yapan Önemli Belgelerdir. Prof. As. Dr. Kaliopi Naska Shqiperise dhe Turqise Arnavutluk M illi A rşiv l er i 'n de çok say ı da bö lgenin slyasal, sosyal, ekonomik ve kü ltürel hayat ı h a kkın da ve ayrı ca Osmanl ı İm p aratorl uğu 'n un Avrupa'daki tarihi yapı l ar hakkında gerçek bilgileri veren belgeler sakl ı yor. Bugün bizim arş i vimizde saklanan Osman l ıca belgeler Arnavut milletinin tarihi mirasının bir kısmını oluşturuyor Arnavutluk'un bu belgesel mirası sayı ve içerik bakımından XV y.y'dan başlayıp XX y.y'ın başlangıcına kadar uzanan bir zaman içerisinde Balkanlardaki en zengin arşivi o l uştu rmaktadır. Arşiv i m i zde saklanan Osmanl ı ca Botimet dokumentare ne gjuhen osmane, te cilat ruhen sat ne arkivat tona perbejne nje pjese te trashegim ise historike te kombit shqiptar. Shqiperia ne kete trashegimi te ketyre dokumenteve qe nga shekülli i XV e deri ne fillimet e sheku llit XX si nga pikpamja e sasise, ashtu edhe nga pikpamja c permbajtjes eshte nje nga vendet qe mund te konsiderohet si zoteruesja me e pasur ne Ballkan dhe mc gjere. Vlera e permbaj tjes se dokunıenteve osmane te ruajtura ne arkivat tona i ka lon kufijte e shtrirjes territoriale te krah inave te Shqiperise. Ne kuadrin e Perandorisc Osnıa n e ato perfsh ijnc edhc vcndet fqinje Greqine, Serbine, Maline Zi, Bosnjen, Bullgarin, Moldavin si dhe vende te tjera Austri, Hungari, Vened ik, Rusi, Egjypt, Jran etj. Ne keto fonde ndodhen te dhena me shume interes per kryengritjet antiosmane,pronesi toke,si (timare, ziamete, hase, çifliqe, vakefe,mylqe), per rruget e krijimit te sistemit fiskal, probleme le ndryshnıe demografike, bujqesi, tregti, ndertim, transport, ushtri, arsim, kulture, procesi i islamizimit, institucionel fetare etj. Njevend te veçante ze trad ita e krijimit ~~~~~~~~~~~~~--=l=l@q~~lle.a...ıı:ı.~~~~u~ıve..<.ıı..=.'~ı~~~lll it t./ 'ldoo( ı~

3 belgelerin i çe riği, Arnavutluk'un coğ rafi sınırlarını geçiyor. Bu belgeler Yunanistan, S ı rbista n, Karad ağ, Bosna, Bulgaristan, Moldova gibi Osmanl ı inıparatorluğu ' nda komşumuz olan ülkeleri içeriyor. Aynı zamand a Avusturya, Macaristan, Venedik, Rusya, M ı sır, İ ran gibi ülkeler h akk ınd a da bilgiler var. Bu arşivlerde Osmanl ı İnıparatorluğu'na karş ı yap ıl an ihti laller hakk ın da çok önemli bilgiler bulunmaktad ı r. Ayn ı zamanda, gayr-i menkul, tımar, zeamet, has, çiftlik, vakı.f, mü lk, toprak sistem ini uygulamak için kullanılan yollar, değişik demografik meseleler, tarını, ticaret, inşaat, taşıma, ordu, eğ i tim, kültür, İs l am i yet i n yayılmas ı, dini kurumlar ve Arnavutluk aydınlarından ve yabanc ı yazarlardan edebi, tarihi ve bilimsel eserlerin saklanrnas ı geleneği gibi konular önemli bir yer alıyor. Tomorr dağındaki türbe Bektaşi l ikle ilgilenenler üzerinde edebi, tarihi ve dini eserlerin çoğa ltm as ı konusunda büyük bir etki göstermiştir. Özellikle 1600 yı lında n sonra Tomorr, Ke rbelanın en büyük gazisinin kutsal yeri oldu y ıl ında bu dağa Hac ı Bektaş D ergahın 'dan Hac ı Baba geldi. Arnavutluk'un milli arşivinde; şimdiye kadar yapılan araştırmalara göre yıllarında yazılan Arapça, Farsça ve Osma nl ıca yaz ılan 500 civarınd a belge bu l unmaktadır. On l arın yüz tanesi dünyada ve Arnayutluk'ta Bektaşiliğin doğuşunu aydınlatıyor. Üstatların hayatl arı İmanı Ali' den baş l ayıponun çocuk l arına kadar devanı ed iyor. Bu belgelerde şiirler saklanmaktad ı r; Bektaşi mabetlerinde söylenen şarkılar dhe rutjes se veprave letrare, histroike e shkencore te dijetareve shqiptare dhe te huaj. Ne rritjen e numrit te veprave historike letrare e fetare nga studiues bektashiane, nje ndikinı ta madh ka ushtruar ku 1 ti i T onıorrit veçanerisht pas vitit 1600, Tonıorri u be nje vend i shenjte i nje deshmori ta madh te Qerbelase. Ne vitin 1600 erdhi ne kete mal Haxhi Baba i nga Teqeja e Haxhi Bektashit. Ne AQSH, nga kerkinıet e bera deri tan i ndodhen rreth 500 doreshkrinıe ne gjulıen arabe, perse dhe osmane te krijuara per nje periudhe kohore nga viti 1405 deri Rreth 100 prej tyre hedhin drite nıbi lindjen dhe perhapjen e bektashiznı i t ne bote dhe Shqiperi, per jeten e shenjtoreve, qe nga i manı Aliu e deri tek bijte e tij. Ne keto d o res hkrinıe ruhen poezi, kenge te kenduara ne faltoret bektash iane dhe te trasheguara ne shekuj, nefesi etj. Ka gjithashtu leters i cırigjina l e laike, perse dhe arabe si psh. nje kopjim i vepres se Xheladin Rumihut "Masnavi" etj. Nje pune plote pasion per njohjen e ketij thesari te ku ltures shqiptare po kryejne eclhe clijetaret turq si prof. clr. Alemdar Jallçen, dekan i fakultetit te konıunikimit prane universiteti "Gazi" te Ankarase si dhe As. Prof dr. Giyasettin Aytash prane ketij universiteti, ne evidentinıin e kultures se perbashket qe vjen rıga thellesite e historise se popujve nıi q. Arkivat jane konsideruar tek ne gjithnje si nje thesar me vlere per historine e nje kombi, pasi ruajne dhe krijojne lidhje nıidis te kaluares dhe te ardhmes. Pasuria dokumentare ne gjuhen osmane te krijuar nga kjo adm inistrate ne te kaluaren Shqiperi

4 ve yüzy ıl l a rın mirası olan nefesler ve ayn ı zamanda orijinal Farsça ve Arapça din dışı konularda yazılmış edebi eserler de bulunuyor. Örneğin Celaleddin Runıi'nin "Mesnevi" kitabının bir kopyası var. Arnavutluk kü ltürünün bu hazinesini daha iyi ta n ı mak için Türk aydınlarından, Gazi Üniversitesi İletişim Fakü l tesinin Deka nı Prof. Dr. Alemdar Yalçın ve ayn ı üniversitede görev yapan As.Prof. Dr. G ıyasett in Aytaş büyük bir samimiyetle iki kardeş milletin tarihi bağlarından gelen ortak külli.iri.i ortaya çıkartmak için ça lışıyo rlar. Bizde a r şiv l e r bir milletin tarih i için her zaman değer l i bir haz ine olarak düşünülür çünkü; bunlar geç m i ş ve gelecek aras ınd a bağ l a nt ıl a rı sağ lı yo rl ar. Arnavutluk'taki Osma nlı yöneticileri çok sayıda yaz ı yazm ı ş l ardı r; belgeler, bu mükemmel sistem in şüphe götürmez şahitleridir. Arnavutluk Milli Arşivinde sürekli çok sayıda Osman lı ca, Arapça, yazılan belgeler topl a nıld ı. Bütün bu toplanan be lgeler, mahkemelere- şe riye l e r e, paşa l ı k l a ra, esnaf kurumlara, yönetime v.s. göre gruplanmış dü zen lem iş, düzenli kaıa loglar içerinde kayıt edi lmi ş ve şu tarihlere göre ayrılmıştır; ve Osmanlıca olan kaynaklar Arnavuluk'un Orta Çağını incelemelerde bizim araştı rmacıların temel kaynağıdı r. Yazılan bütün bu belgeler kağıtlara yazılmış, bu da yüksek yönetimler taraf ı n dan d es tek l enmiş, öz~ likl e Avru pa' dan özel bir kağ ıt geldiğinden, k~ğ ı dın rengi ve yazılış kalitesi bozulmajane nje deshmi e pakundershtueshme e sistemit le perkryer te kancelarise se saj. Ne AQSH, ne mcnyre te vazhdueshnıe jane grumbulluar nje numer i madh fondesh, ne gjuhen osmane, arabe e perse. Te gj itha kcto dokunıe nte le krijuara e te grumbu lluara i perkasin gjykatave - sherijeve, pashalleqeve, koorporatave esnafore, administrates etj. ı<eto j ane sistemuar, skeduar, perfshire ne kataloge sistematike dhe te ndare ne periudhat e viteve dhe Burimet osınane kane qene burinıe baze per kryerjen e studimeve per periudhen e mesjetes, te rilindjes nga studiuesit tane. ı gj ithe ky dokumentacion i prodhu ar eshte i shkruar ne leter, kjo e importuar nga Porta e Larte, kryesisht nga Evropa. Duke qene nje leler speciale ka bere te mundur qe dokumentet e ruajtura te percjellin te pandryshuar ngjyren e letres dhe qartesine e leximit. Boja e perdorur eshte ne pergjithesi boja c zeze, per dokunıente tc rendesishcm eshte perdorur edhe boja e kuqe. Ne pergj ithesi ne doreshkrimet e ruajtura, ne arkiv ne gjuhel e vj etra jane perdorur ngjyra te shumta pcr zbukurinı. Dokumentet e prodhuara gjate periudhes se Perandorise Osmane jane ne gjuhen turke me shkrim arab, keto jane lransmetuar dhe perdorur dhe ne veprimtarine e institucioneve shıe terore osmane ne kete province te saj, siç qe Shqiperia e ndare ne ka ı e r vilajele. Ne AQSH ruhen edhe doreshkrime ne gjuhen shqipe por nıe alf abet arab

5 dan bu günlere ulaşması mümkün olmuştur. Genelde kullan ı lan boya siyah renktedir, önemli belgeler için kırmı z ı boya da kullanılmı şt ır. Genelde, arşivde saklanan ve eski dillerde yazılan belgeler, güzel olmaları için çok sayıda renk kullanılmı ştır. Osmanlı imparato rluğu döneminde yazılan belgeler Türkçe'dir; Arap alfabesi ile yaz ılmı ştır. Bunlar dört vilayete ayrılan Arnavutluk da dahil olmak üzere yönetim altında olan bütün milletlere de uygulanmı ştır. Arnavutluk Milli Arşivi'nde Arnavutça olup Arap alfabesiyle yazılan belgeler de saklanmaktadır. Bu belgeler Arnavut Bektaşilerin mektupları ve ünlü ozanlara aittir. Örneğin Hasan Züko Kamberi, Dalip Fraşıri, Muhamet Küçük. v.s. Osmanlıca belgeler genelde nesih, sülüs, talik, divan ve rika şeklinde yazılıdırlar, on l arı n bir k ı smı ' tan ın ınmış Türkologlar tarafından incelendi. Bu a raşt ırcılar konulara göre yorulmadan içeriği özetlemeye çalıştılar. Bu belgeleri takip ederek çok say ıd a sosyal ve siyasal konular hakkında monografi, bilimsel makaleler yayın ladı l ar. Bu belgelerin grup landırılması ve düzenlemesi Arnavutluk yöneticilerin düzeylerine göre yapıldı. Osmanlıca belgeler tür ve kökenleri bakımından dört gruba ayrılmıştır. a. Su ltan ın belgeleri Bu gruba genelde Su ltan adına verilen fermanlar giriyorlar, bu fermanlar Osmanlı imparatorluğun idari, siyasi ve askeri konuları içermektedirler. Bu fermanlar kompozisyon, dil ve kaligrafi bakımlarından ve ak ı ş ve fikir dhe i perkasin krijimeve te letrave te bejtexh injve shqiptare si Hasan Zyko Kamberi, Da lip Frasheri, Muhamet l<yçyk etj. Dokumentet osmane jane te shkruara kryesisht me shkrimin nesih, Sylys, talik, divani dhe rika, jane mundesuar si nje pjese e tyre per shfrytezinı nga puna e palodhur e turkologcve te mirenjohur qe kane punuar ne arkivin tone dhe kane bere perpjekje per klasifikimin e dokumenteve si dhe nje pune te lodhshme e hulumtuese studimore per nxjerrjen e pernıbajtjes sipas temave te tyre studimore. Duke u mbeshtetur ne to kane pergatitur monografi, artikuj shkencore per pasqyrimin e shume çeshtjeve shoqerore e politike. Klasifikimi i ketyre dokunıenteve dhe sistemimi i tyre eshte bere ne baze te ndarjes administrative le Shqiperise dhe zyrave perkatese. Duke pare prejardhjen dhe llojet e dokumenteve osnıanc, keto jane ndare ne 4 grupe kryesore: a.dokumente te Sulltanit. Ketu hyjne kryesisht fermanet qe jepen ne emer le tij dhe u perkasin çeshtjeve le Perandorise Osmane, atyre politike, administrative, ushtarake, financiare. Fermanet dallohen per plotesimin dhe per rrjedhshmerine e tyre nga pikpamja kompozicionale, gjuhesore dhe kaligrafike. Shenja e jashtme ne to eshte tugra e su lltanit e vendosur ne fi i lim te dokumentit dhe jo ne fund. Fermanet e para qe ruhen ne AQSH jane fermanet e sulltan Bajazitil te 11 per lljaz Mirhorin me origjine nga fshati Panarit i Korçes, permban dalen me te hershme 1484, hedh drite mbi dy zolerimet e dhena ketij; Lesh nja dhe Vithkuqi. Fermani i il 1496 jep te

6 yönlerinden kendi lerini belli etmektedirler. Fermanların en belirgin işareti ise sultanın tuğrasıdır. Bu işaret belgenin sonunda deği 1 başında bulunmaktadır. Arnavutluk milli arşivinde saklanan ilk fermanlar il. Beyazit'a aittir bu da Korça ' nın Panair Köyü'nden olan İlyaz Mirhori hakkındadı r ; en eski tarihlisi 1484 y ıl ı na aiuir ve bu kişiye verilen iki gayri menkul konusunu ayd ın l atmaktad ır. Lushnj a ve Vithkuq. 2. ferman ise 1496 yı l l ı na aittir ve Peshepi köyünün tamamen gayri menkul olmasına karar verilmiştir; üçüncüsü 1497 yıllındaki sınırları belirtmektedir, dördüncüsü ise 1503 yılına aittir; Panarit ve Trebicke geç i ş l eri konusuna ı şık tutmaktad ı r. Değiş i k y ıll ara ait ve orijinal olan 30 ferman daha vardı r. Bunlardan hariç kopya l anm ı ş ve sicillerle bel i rl enmiş ferman lar da bu l unmaktad ı r. b. Yönetimin yüksek kurulla rı nın, sarayın ve bölge kurumlarının belgeleri. Bu gruptaki belgeler yazılı emirleri içeriyor örneğin buyruklar, emirnameler, vezirlere veya sultanın yardımc ıl a rına ait bilgiler bu lun maktad ı r. Onlar Tanzimat reform la rı zamanında yüksek yöneticiler tarafında n, kurumlara gönde r i l miş, ve daha sonra sici llerde vezirlerden verilen buyruklar bu lunmaktadır. bunlar genelde vergi toplamak için ve orduya katılacak insanları toplamak için yazılmış belgelerdir. c. Bölgenin yüksek yönetim kuru lları n ı n belgeleri. Valiler ve on lara bağ ılı olan ka dı, alay beyi, kaymakam, müdür ve yönetici gibi kişi ler tarafından yaz ıl an belgelerdir. dhena per vendosje ne pronesi te plote te fshatit te Peshkep ise, i treti 1497 percakton kufijte e fshatit, i katerti hedh drite mbi kalimin e fshatrave Panarit dhe Trebicke. Ka dhe 30 tc tjere te viteve te ndryshme qe jane origjinale. Perveç tyre ka dhe mjaft te tjere qe jane te kopjuara dhe qe pasqyrohen ne sixh ilet. b.dokumente te organeve te larta te pushtetit qendror te Portes se Lartc dhe te organevc te provincave. Ky grup perfshin urdherat me shkrim siç jane emirname bujurulldit te dhena nga veziret ose mekenıbesit e sulltanit. Alo u jane derguar nga kancelarite e tyre funksionareve tc larte si ne kohen e reformave te Tanzimatit, dhe me pas ne sixhilet ndeshen mjaft bujurul ldi te leshuar nga vezire per mbledhien e taksave, mobilizim forcash per ne ushtri etj. c.dokumente te organeve me le farla te pushtetit ne provinca. Futen dokumente te dala nga kancelarite e valinjve nga nepuncsit me te ulet qe u nenshtrohen atyre si kadiu, allaj beu, kajmekani, mydyri, keshi llat administrative elj. Dok unı e n te osmane te dala nga keto kancelari ne AQS H perbejne dhe nunır i n nıe te nıadh dhe permbajne enıertinıe te ndryshme "harur, "ıahir", "sahife", "kaime" ilame, hyxhet si dokunıente noterie, protokolle, marreveshje le perfunduara te kadiut. Dokumente ne kuptinı le lejes "name", "izahet name" dhe dokumente ne kuptim te testamentit " i tek-n anıe". ç.dokunı en te te personave private te drejtuar veç e veç ne kolektive organeve te ndryshme te pushtelit, silutje "arzullahi", "istiha", "mahzar".

7 Bu kiş ile rce yaz ıl an Osmanl ı belgeleri say ı ba kımında n en büyük bölümü oluştururlar ve "haruf", "sah ife", "tahin", "kaimi ilamı", hüccet, noter belgeleri, protokol, kadı an l aşma ları gibi belgelerdir. Bun lardan başka izin belgeleri yani "name" ve "icazet nameler"; miras be lgeleri ya ni "itık nameler" bulunmaktad ır d. Özel k i ş il e rin bağ ımsız ve özel bir şeki lde kurumlara gönderi l d i ğ i d i lekçe, "arzuhal","istida", "mahzar"lar. Bu belgelerin çoğun luğu ve en önemlileri Yanin a'nın sicilleri ve y ı ll a ra ait olan İşkodra'nın Man astır sicilleridir. Osman l ıca belgelerin bu zengin koleksiyonun en önemlileri kad ıl arın tutan akları ve sicilleridir. Bu değerli belge ler bu lun duğu bölgeye ve kronoloji sırasın a göre düzenlemiştir. Onfarın kullanılması için düzenli bir şeki ld e yapılmış kataloglar bu lunm aktadı r. Bu kata loglar arş iv kurumunun yanınd a ça lı şan ve Osmanl ı ca'dan çeviri yapan değerli, Nezir Leskoviku, Haki Sharofi, Jon uz Tofifaj, Andrea Sahatçi, Eleni Duka, Kujtim Noro ve tanınmış Türkolog Vexhi Buharaja tarafından düzenlemiştir. Arnavutluk sicilleri hakkında çok say ıd a bilimsel çalışmalar yapılmıştır, bunların sayesinde Arnavulluk' un Osman lı dönemimdeki tarihin daha iyi bi linmesi sağ lan mıştı r; halta Osmanlı İmparatorluğu tarihinin de. Bu sicillerin incelenmesi kadıların ve Osmanl ı yönetimindeki müdürlerin i ş levlerini daha iyi bilmemizi sağlamıştır. Ne kete mori dokumentesh te krijuara ato me te rendes ishmet jane kolcksioni i sixh ilateve le Janines, Manastirit dhe Shkodres le viteve Ne keto fonde nıj aft te pasura dokunı en tesh ne gjuhen osmane nje vend te rendesishem zene rregj istral e kadive, sixhilet. Ky dokument me nıjaft vlere, sisternuar dhe organ izuar eshte bere mbi bazen e shtrirjes lerritoriale dhe me kriter kronologjik. Pcr shfrytezimin e tyrc krijon fehtesi katalogu sistematik per krijimin e te cifil kane dhene ndihnıese perkthyes te fushes osmane qe kane punuar ne DPA, Nezir Leskoviku, Haki Sharofi, Jonuz Tofilaj, And rea Sahalç i, Eleni Duka, turkofogu i njoh ur Vexhi Buharaja, Kujtim Nuro. Punime te shumta shkencore janc mbeshtetur ne studimin e sixhifatit shq iptar, la cilat kane sjelfe ndihmese ne ndriçimin e historise shqiptare te periudhes osmane si dhe te vel Perandorise Osmane. Studimi i Sixhilatil ka dhene nıund es i per pasqyrimin e rol il le kad i ut, ffitet per Myderizet f unksionare te adm inistrates osnıane. -Def ndikimi i kadiut ne koorparatat e esnafeve. Ne to janc te regj istruar fermanet, beratet, bujurulldite, ifamet, vakufnamet, hyxhetet Le shkruara ne keto regj istra nı e tekstin e plote, rcgjistrinıi eshte bere kronologjikisht sipas nıar rj es apo fes hinıi t te dokunıentit. Ne AQSH ruhen sixhilatc le vilajetit tc Manastirit ku bej ne pjesc sanxhaqet e (Elbasan it, Korçes, Ohrit dhe Peqinit) te Janines me sanxhaqet e (Beratit, Defvines, Janine, Lushnjes, Permetil,

8 Esnaf loca l a rı ndaki kadı nı n etkisin i ortaya ç ı karıyor. Bu belgeler içerisinde ferman, berat, buyruk, ilam, vakıfname, hüccet gibi yazılar eksiksiz, yazılarak kayıt edilmiştir. Kayıtlar kronolojik sıraya göre, al ı nd ı ğı ve verildiğ i tarihlere göre düzenlenmiştir. Arnavutluk M i ili A rş ivi n d e M a n ast ı r vilayeti içinde yer alan (E lbasan, Korçe, Oher ve Peqin) sa n cakla rı ve (Berat, De lvin, Jan ine, Lush nje, Permet, Tepelene, Vlore) sancaklarını içeren Janin vilayetinin, (Durres, Gjakove, Kruje, İşkodra, Tiran, Tivar, Ulqin, Zadrim ve Lezhe) sancaklar ı n ı n içeren İşkod ra vilayetinin sicilleri sa k la nm aktad ır. XV.yy 'lında ki yönetim bölümlerine göre Arnavutluk Rumeli elayetin içindedir ve 7 sancaktan ol u şmaktad ı r. İşkodra'nın sancağında bulunan Kosova'nın bölgeleri ayrılıp Prizeren sancağına katılmışt ı r. Bu sancakların kazalara ayrı imasının öner ild iğ i Berat, tutanaklarda 1716 yılın da kay ı t edilen bir ferman kopyasınd a bulunuyor ve bu belge Permet, Tepelene, 13elgrad, Ma n as t ır, Skrapar, Tomorris, Myzeqe kad ılara gönderilmişti r. Zamanımızda saklanan siciller bölgesel kurumlara aittir. Bunların önemli ve eksiksiz o lan ları en Berat sici ileridir, yak l aşık 198 Lane ve Yan ina Vilayeti'nin şer iyet koleksiyonunu aiuirler. XVl-XX y.y ( y ılın da ), a ras ı İ ş kodra sicilleri de bulunmaktad ır. Bu siciller sayesinde Tanz imat zamanında ve bunun öncesindeki Osman- Tepelenes, Vloraes) dhe te vilajetit te Shkodres me sanxhaqel e (Durresit, Gjakoves, Krujes, Shkodres, Tiranes, Tivarit, Ulqinit, Zadrimes dhe Lezhes. Sipas ndarjes administralive te shek. XV trojet shqiptare benin pjese ne Elajetin e Ru melise dhe qene perfshire ne 7 Sa nxhaqe. Nga sanxhaku i Shkodres u shkeputen viset e l<osoves, le ci lat benin pjese ne sanxhaku n e Prizrcnil. Nje ide per ndarjen e kctyre sanxhaqeve ne Kaza e jep kpja e nja fermani le regjistruar ne defteret e Beratit, viti 1716, ku i drejıohej kadilereve le Permetit, Tepelenes, Belgradil, Mallakstres, Skraparil, Tomorr ises, Myzeqese etj. Dokumen tet e sixhilateve tc ruajtura sot u perkas in organeve administrative lokale. Nder me te rendesishm it dhe me te plotat kemi sixhilet e Beratit me rreth 198 regjistra ne koleksionin e sherijeve te vilajetit te Janines qe i perkasin shek. xvı - xx (v ), sixhilet e Shkodres. Nga keto sixhile mund te gjykojme pcr vendin dhe rolin e gjykatores se shcrijes ne aparatin shteteror administrativ te Perandorise Osmane gjate periudhes para dhe pas Tanzimatil. Sixhilati perben nje arkiv me vehte ku nıund te studiohen maredheniet ne Shqiperi sipas legjislacionil e dokumenteve le sherijes. Ne sixh i lat jane shenuar jo vetem dokumente te ardhura ose te krijuara nga gjykala e sherijes, por jane evidentuar edhe shume dokumente shoqerore e le rralla me vlere. Keto dokumente nuk jane vetem deshmi te kohes por tregojne dhe nivelin e sekretarive te tyre.

9 lı Devleti Şeriye Mahkemelerinin etkisini de inceleyebiliriz. Siciller ayrı bir arşiv oluşturuyorlar ve bunlardan şeriye yönteminin altında olan Arnavutluk'taki il işkileri de araştırabiliriz. Sicillerde sadece şe riye mahkemelerinden gelen veya ona giden belgeler deği l, sosya l ve değerli belgeler de bu lun nıakladı r. Bu belgeler sadece zamanın şahitl eri deği l, ayn ı zamanda devirin yazıcıların ne kadar ge liştiğini anlatmaktadırlar. Başka yerlere ait bilgiler merkezden Rumel i'ye gelen Osman lı yöneticilerin genel bilgilerdir. Bu belgelerde Sancak beylerine, za imlere, timarlara aittir. Osman lı i mparatorluğu di ğer ülkelerle savaş yapt ı ğ ı nda ordu güçleri top lanıp Balkanlardaki i syan l a rı bastı rmak için çağrı yapılıyordu. Bunlar arasında sarayın diğer ülkelerle ilişkileri hakkında tutulan raporlar da bulunmaktadır. Belge ler, vilayetlerin ve Arnavutluk toprak l a rının s ınırl a rını bile geçmişlerdir. Tanzimat reforml arının gerçekleşmesi h akk ı ndaki be lgelerin yanında y ılı nd a Macaristan'la olan savaş için ordunun düzenlenmesi, organize edilmesi için onlarca ferman ve buyruk bulunmaktadır. Aynı şekilde Kıbrıs ve Mora 1688, Elbe, Sırbistan ile olan savaşları Arnavutluk ve Karadağ'da çıkan i sya nı bastırmak için veri len fermanlar va rdır ( ). Bu belgelerde Ba lkan milletlerinin milliyetç ilik tarihi ve S ırbista n'daki rnilliyetçilik hareketleri hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Tıma r düzeninin bozulması hakkında bilgi ve sipahilere gönderilen fermanlar da mevcuttur. Te dhena per vende le tjera gjenden ne dokumentet e ardhura prej autoriteteve te qendres per te gjitha vendet e Rumelise e te Perandorise Osmane ne pergjithesi. Ne keto dokumente u behet thirje nen arme sanxhakbej lereve, zai mevc, timarlinjeve kur Pcrandoria Osmane bente lufte me shtete te Ljera ose kur mobilizontc forca ushtarake per te shtypur kryengritjen e popujve te Ballkan il. Ka akte per maredhenie te Portes se Larte nıe shtete le ıj ere. Dokunıenti i kalon caqet e qytetit te vilajetit e te krahinave shqiptare. Ka dokumentacion per zbatimin e reformave tc Tanzimatit. Dhjetra fermane, bujurulldi ka per mobilizimin e ushtrise dhe per luften kunder Hungarise, , per lufte ne Krete ne More 1688, Eube, Serbi, per shtypjen e kryengritjes shqiptare e malazeze le viteve Ne keto sixhile ka dokumente te rendesishme per historine patriotike te popujve te Ballkanit, zhvillimin e levizjeve nacionale ne Serbi. -Ka te dhena per çthurjen e sistemit te Timarit, ka fermane, qe u drejtohen Spahijve. -Nje grup aktesh hedhin drite per islamizmin e popujve, ka akte te rnartesave midis te krishtereve dhe myslirnaneve nga viti , te dhena per gjendj en e rojeve dhe institucioneve kishtare. -S ixh ilali jep rnjaft tc dhena per ndarjen administrative te Perandori se e te Shq ipcrise. Vlercn e tyre e risin dhe aktet per pronen feudale osmane. Ne lo ka me qindra fernıane ku urdherohet mbled

10 Milletlerin Müslüman o l mala rı hakkında bilgilerin yanında, Müslüman ve gayrı Müslümanlar arasındaki evlilikler de kayıt edilmiştir. Bunlarda yıllarına aittir, Hıristiyan kiliselerin ve bekçilerin durumları hakkında bilgiler vard ır. Sicillerde i mpara to rluğun ve Arnavutluk'un yönel.i m birimleri h akk ın da da bir çok bilgi bu l u n mak tad ı r. Osmanl ı n ı n feodal menku lleri hakkında yeterince bilgi içermektedir. Bunlar arasında vergilerin verilmesini emir eden yüzlerce ferman var. Bunlar çok iyi bir şekilde Osmanlının mülkiyet s i s te m ını, noter sistemini, şehirlerindurumunu, çiftlik sistem ini incelememize yard ımcı o lmaktad ı r. Krall ığı n çiftliklerden gelirin i to pl an mas ı h a k kında bi lgiler b u l unm ak tadı r. Örneğ i n, bir ferman Berat' tan İ stanbu l yollarını düzenlemek için kaldırımcı istenmesi ile ilgilidir. Berat'ın şer'i tutanaklarında hukuki durumlar, insan hak la rı soruşturmaları hakk ı nda da bilgi vard ı r. Sicil belgeleri, genel tarihi ge li ş meleri Osma n l ı İ m para to rlu ğ u 'n u n ve Arnavutluk' un tarihi ve diğe r konu larda yapılan a raştırma l arı için büyük bir kolaylık göstermektedirler. Berat'ın şer'i sicillerinin içinde Osmanlının diplomatik ve paleografik görüş l er i n i içeren değerli bilgiler b ul u n maktad ı r, çünkü b unl arı n içinde Sul ta ndan ve d iğe r yöneticilerden ç ı ka n bütü n belgeler bu l unm aktad ır ; ferman, berat buyruk, hat t - ı humayun il an ı gibi belgeler. Dolayısıyl a an l ıyoruz ki: Berat Osma n lı kültür ve geleneğinin önemli bir hia e taksave te ndryshme. Kjo krijon mundesine per studimin shume mire te sistemit fiskal osman, sistemil monetar, gjendjen e qyteteve, sistemi i çifliqeve, ka te dhena per mbledhien e le ardhurave prej çifliqeve mbreterore. Psh. nga Berati kerkohesh in kalldremxh ij per te shtruar rrugel e Stambolli t. -Ne regj istrat e sherijes se Beratit janc shenuar te gj itha veprimet juridike le se drejtes civile, familjare e penale. Dokumentet e sixhilatit te Beratit jane burime me vlere per studimin e historise ne pergjithesi, te historise se shtetit e te se drejtes si dhe fushave te tjera te Perandorise Osmane dhe te trojeve shqiptare. Sixh ilati i sherijes se Beratit ka vlere dhe nga pikpamja e diplomatikes e paleografise osmane, pasi ndeshen te gjitha llojet e dokumenleve le administrates osmane qe dilnin nga Sulltani nga organet e larta te drejlimit dhe nga ato me te ulta, si fermane, berate, bujurulldi holti humajume ilame. Del se Berati ka qene dhe nje qender e traditave te ku ltures osmane. Mjaft interes paraqet dokumentacion i per njesite administrativc le vilajeteve shqiptare gjate sundimit osman. Trojet shqiptare deri ne vitin 1912, ku u shpall pavaresia e vendit mbeten te ndara midis 4 vi lajeteve, Shkodra, Kosova, Manasrtiri e Janina. Vilajelet, sanxhaqel, dhe Kazate qcne le pajisura me aparat burokratik te plote per te zbatu ar urdherat shteterore. Dokumentet pasqyrojne detyrat e Kesh illit adm inistrativ, organet gjyqesore, veprimet e bankave bujqesore etj. Mbi kete baze jane krijuar dhe fondet

11 merkezidir. Osmanlı yönetimi altında bulun.an Arnavutluk vilayetlerinin kurum larının nasıl işlediklerini gösteren belgeler dikkat çeknıektedir.1912 yılına kadar (bu yılda bağımsız l ık ilan ed ildi) Arnavut toprakları 4 vilayete ayrılıyordu. İşkodra, Kosova, Manastır ve Yanya. Vilayet, Sancak ve kaza larda emirleri uygulayacak, tamamlanmış bürokratik kurumlar bulunuyordu. Belgelerde yönetim kurumun görevleri, mahkemelerin ve ziraat bankalarının görevleri belirtiyor vs yıllarındaki vilayet yönetim kurumlarının, Sancak banka işlemleri, mahkemeleri vb. bütçesi buna göre ayrı l mıştır. Bu belgeler arasında kadastro tutana kları da önemli bir yer almaktadır. Devam l ı kontrol listeleri, toprakların alım satını işlemlerinin belgeleri de bulunmaktadır. Son olarak göründüğü gibi Arnavutluk Milli Arşivinde bulunan Osmanlı İmparatorluğuna ait belgeler büyük bir önem taşımaktadır. Bu önem Anavutluk'un sınırları geçerek ve sadece bu ülkenin tarihi için değil Osmanlı dönemindeki Türkye'nin tarihi için de çok önemli bilgiler vermektedirler. Dilden kaynaklan zorlukları ise Türkiye'deki diğer arşivlerle ve ülkelerin oryantal kurumlarıyla beraber yapılacak çalışmalar sayesinde aşabiliriz; bu da yeni araştıni1a ve yayınların yolu~u açabilir. per njesite adıninistrative nga v ku jane ndare sipas vilajeteve, sanxhaqeve, veprinıet banka re, veprinıet e gjykatave te shkalles se 1 etj. Vend te rendesishem zene dhe regj istrat kadastrore; Daimi dhe Jokllama, qe permbajne regjistrimet e shitjeve dhe blerjeve te tokave, regjistrimit te tyre me plotesimet perkatese. Duke perfunduar, nga keto qe parashtruam siç shihet del se vlera e dokumentacionit ne gjuhen osmane qe ndodhet ne AQSH i kalan kufijte e Shqiperise dhe ka mjaft vlere per ndriçinıin jo vetem te historise se kesaj treve par dhe te historise se Turqise per periudhen osnıane. Veshtiresite e punes me to per shkak te gjuhes osnıane nıund te sherbejne si pika bashkepuninıi me arkiva dhe me qendra orientalistike te Turqise dhe vendeve te tjera per stud ime e botime te perbashketa te kesaj pasurie te nıadhe.