INTERVISTË ME PROF. DR. SHABAN SINANIN, DREJTOR I PËRGJITHSHËM I ARKIVAVE KOMBËTARE TË SHQIPËRISË

Transkript

1 INTERVISTË ME PROF. DR. SHABAN SINANIN, DREJTOR I PËRGJITHSHËM I ARKIVAVE KOMBËTARE TË SHQIPËRISË ATA QË HISTORIA I KA BASHKUAR, ARKIVAT DUHET T I AFROJNË Anila POLAT Pyetje: Cila është rëndësia e Arkivave të Shqipërisë në krahasim me arkiva të tjerë të rajonit e të botës? Përgjigje: Në terminologjinë profesionale fjala arkiv ka dy kuptime: si pasuri dokumentare dhe si institucion. Prandaj në përgjigjen time duhet t u referohem të dyja këtyre kuptimeve. Arkivat e Shqipërisë kanë një pasuri arkivore origjinale të jashtëzakonshme, që fillon prej mesit të shekullit të 6-të. Deri para një shekulli në Shqipëri kishte dokumente origjinale edhe më të hershme. Në vitin 1868 një studiues belg, Pierre Batiffol, gjeti në Berat një dorëshkrim të shekullit të katërt. Ai përmend se gjatë qendrimit në këtë qytet e kishin njoftuar se në Gjirokastër gjendeshin edhe dy dorëshkrime të tjera shumë të vjetra: njëri i shekullit të katërt dhe një tjetër i shekullit të parë. Origjeni, babai i historisë së antikitetit të vonë, gjithashtu e përmend këtë dorëshkrim të Gjirokastrës. Deri në vitin 1904 ai ishte ende në duart e shqiptarëve. Për fat të keq disa prej dorëshkrimeve më të vjetra nuk janë më, të paktën nuk janë më në Shqipëri. Por kanë mbijetuar pasuri arkivore origjinale me rëndësi botërore prej shekullit të 6-të. Eshtë me interes të theksohet se pasuritë më të hershme arkivore në Shqipëri janë me karakter kishtar, kanë qenë pronësi e manastireve dhe kishave, por këto pasuri nuk i gjeti gjë, nuk i preku askush, gjatë afro pesë shekujve kur hapësira shqiptare gjendej nën të njëjtën çati me popuj të tjerë të Ballkanit dhe Anadollit, në kuadër të ish-perandorisë Osmane. Megjithëse kjo perandori kishte tjetër fe e besim zyrtar, nuk i dëmtoi dhe nuk i cënoi bibliotekat dhe pasuritë e tjera kulturore të besimeve të tjera. Këto pasuri nuk u dëmtuan gjithashtu as në periudhën e shtetit ateist komunist, i cili, megjithëse e ndaloi fenë dhe besimin me kushtetutë, dorëshkrimet e faltoreve, qofshin këto të krishtera, qofshin islame, nuk i zhduku. Pavarësisht se çfarë shkruhet nganjëherë në shtyp, në historinë e Shqipërisë nuk ka periudha inkuizicioni ndaj dorëshkrimeve dhe librave. Kjo pasuri kaq e hershme, që nuk ndërpritet për afro 15 shekuj, i bën Arkivat e Shqipërisë nga më të rëndësishmit jo vetëm në Ballkan, por në një shkallë më të gjerë. Nuk ka arkiva të tjerë në rajonin tonë që të kenë pasuri dokumentare origjinale kaq të hershme. Kjo tregon se në botën shqiptare ka pasur tradicionalisht kulturë ruajtjeje dhe jo kulturë shkatërrimi, siç shkrohet ndonjëherë në shtypin e Perëndimit. Kultura e ruajtjes është shprehje qytetërimi. Vlerat ruhen atje ku ka klimë të shëndetshme për to. Kjo klimë nuk ka munguar asnjëherë tek populli shqiptar. Fati historik i këtij vendi ka qenë që për mijëra vjet të jetë pjesë e një perandorie apo e një tjetre, por gjithnjë ai ka pasur elitën e vet. Kjo elitë ka lënë gjurmë të shkruara në mënyrë të pandërprerë. Historia e shkrimit në Shqipëri është një faqe e ndritur në imazhin e saj. Në Arkivat e Shqipërisë ka dokumente në greqishten antike, në latinisht, në osmanisht, në persisht e arabisht, në italisht e frëngjisht. Dokumentet në gjuhët orientale zënë vendin e dytë, pas gjuhës shqipe. Pasuria arkivore që ruhet në AQSH tregon se kultura shqiptare ka qenë një kulturë e hapur, ka pranuar vlera prej kulturave të tjera, ka mbijetuar duke ruajtur etno-tipin e saj, por jo si një kulturë e mbyllur, e izoluar. Prurje të rëndësishme ruhen në kulturën e shkruar dhe atë gojore të vendit prej vlerave të qytetërimit osman dhe turk. Sa i takon kuptimit të dytë të fjalës arkiv, është një realitet tjetër. Arkivat e Shqipërisë

2 janë ngritur si institucion në vitin Ato kanë një moshë të re. Pasuria e tyre është mbledhur në mënyrë retrospektive. Arkivat e Shqipërisë tipologjikisht nuk janë arkiva administrative: së pari ato janë arkiva trashëgimie. Fakti që Arkivat e Shqipërisë janë themeluar si institucion para 55 vjetësh nuk do të thotë se historia e arkivave shqiptare fillon vetëm para 55 vjetësh. Qysh në mesjetë, prej shekullit të 14-të, familjet e mëdha shqiptare kishin stema, flamuj, vula, kanceleri dhe shërbimin e sekretarisë e të korrespondencës. Gjatë periudhës osmane administrata vendore kishte dokumentet e veta. Në AQSH ruhet koleksioni i sixhilateve të sherijeve të qyteteve shqiptare. Vetëm sixhilati i sherijes së Beratit ka 211 vëllime, në të cilët është mbajtur kronika e veprimtarisë së shtetit për më shumë se katër shekuj me radhë. Deri para pak kohësh mendohej se ky sixhilat është më i madhi në Shqipëri, mirëpo tani specialistët mendojnë se sixhilati i sherijes së Shkodrës mund të jetë edhe më i madh, qoftë në numrin e vëllimeve, qoftë kronologjikisht. Në sixhilate kopjoheshin të gjitha aktet e administratës qendrore të ish-perandorisë Osmane. Vetëm fermanët që janë identifikuar në këto regjistra janë mbi 600! Por veç tyre ka edhe shumë berate, bujullurdi, hyxhete, hatti humajjune, urdhëresa qeveritare, vendime, shpallje. Pyetje: Me anë të punimeve të suksesshme në arkivat tuaja keni arritur të tërhiqni vëmendjen e vendeve të Ballkanit. Cilat janë disa prej nismave të tre vjetëve të fundit dhe ç plane pune keni për të ardhmen? Përgjigje: Unë ju falënderoj për mendimin që keni. Në të vërtetë këto kohë Arkivat e Shqipërisë kanë fituar vëmendje rajonale, madje edhe europiane. Kjo lidhet pikërisht me vlerat që ruhen në këto arkiva dhe që nuk kanë të bëjnë vetëm me popullin shqiptar, por me kulturën e njerëzimit. Këto vlera këtu kanë qenë, por për një kohë të gjatë Arkivat e Shqipërisë kanë pasur një shërbim të mbyllur dhe pothuajse askush nuk e ka ditur se çfarë mund të gjejë në to. Ajo që kemi bërë këto vite është shumë e thjeshtë: nuk është se ne kemi shpikur vlera, sepse arkivat nuk krijojnë vetë dokumente, por thjesht i kemi bërë të ditura ato, madje duhet ta pranojmë se kemi bërë të ditura fare pak. E kemi nisur me dorëshkrimet më të vjetra, dy prej të cilëve sot janë të regjistruar në programin e Unesco-s Memoire du Monde - Kujtesa e Botës, që është programi më i rëndësishëm i kësaj organizate ndërkombëtare të ngarkuar për mbrojtjen e trashëgimisë shpirtërore të njerëzimit. Këto dy dorëshkrime, që njihen me emrin Beratinus-1 dhe Beratinus-2, janë të vetmet pasuri shpirtërore që ka Shqipëria të regjistruara në këtë program. Dy dorëshkrimet që përmenda i kanë kërkuar për t i grabitur të gjitha ushtritë që kanë kaluar nëpër Shqipëri: ushtria e Karlit të Madh të Francës (shek. i 13-të), ushtria e car Stefan Uroshit të Serbisë (viti 1356), ushtria austro-hungareze (1914), ushtria fashiste (1942) dhe ushtria naziste (1944). Por ushtritë osmane nuk i kanë kërkuar dhe rrezikuar asnjëherë! Mendoj se edhe ky fakt meriton respekt dhe nuk është pa një shpjegim. Nismat tona kanë pasur për qëllim të zgjojnë interesin e kulturave të mëdha. Kemi arritur të bëjmë të interesuar vendet fqinje dhe ato të Perëndimit, sidomos institucionet shtetërore të vendeve me të cilat shqiptarët kanë pasur lidhje ndikimi të gjatë në histori. Aktualisht numërohen mbi 100 kërkues të huaj (italianë, turq, francezë, austriakë, britanikë, amerikanë, malazezë, kroatë, madje edhe japonezë), që marrin shërbim në Arkivat e Shqipërisë për të përgatitur botime monografike dhe për të mbrojtur teza doktoratash në vendet e tyre. Një pjesë e këtyre studiuesve janë osmanistë, turkologë, dhe interesohen pikë së pari për mënyrën si ka funksionuar ish-perandoria Osmane si një shtet me shumë etni, gjuhë, alfabete, besime dhe kultura. Këta studiues nuk merren me historinë e ish-perandorisë Osmane në vetvete, si një çështje kurreshtjeje, por e studiuojnë atë për ta bërë të dobishme për lehtësimin e funksionimit të Bashkësisë Europiane sot, e cila është gjithashtu një shtet me shumë popuj, gjuhë, besime dhe kultura. Arkivat e Shqipërisë kanë tani marrëdhënie jo vetëm me

3 rrjete arkivorë të vendeve të tjera, por edhe me universitete, institute, biblioteka e muzeume, organizata dhe nisma ndërkombëtare. Hapja e shërbimit arkivor ka bërë që studiuesit që vijnë nga jashtë ta shohin më me vlerësim shërbimin arkivor të Shqipërisë. Rasti më ilustrues është ai i institucioneve italiane. Këto institucione nuk e dinin, bie fjala, se disku më i vjetër i një këngëtari të famshëm italian dhe i dyti në botë për nga hershmëria (Enrico Caruso) ruhej në Shqipëri. Ato nuk e dinin gjithashtu se vetëm letrat e censuruara të ushtarëve italianë që ishin në Shqipëri gjatë luftës antifashiste arrijnë në 3000! Nuk e dinin gjithashtu se në arkivat shqiptare ruheshin projekte të arkitektëve, inxhinierëve, konstruktorëve të famshëm të vendit të tyre. Duke i shpallur publikisht këto pasuri u nxit vëmendja e pothuajse të gjitha universiteteve italiane, prej Palermos deri në Milano. Një bashkëpunim i suksesshëm ekziston me insitucione të Turqisë ose me qendër në Turqi. Sikurse e dini, falë vullnetit të shkëlqyer të profesorëve Alemdar Yalcin dhe Giyasettin Aytas të Universitetit Gazi, të veprimtarëve të Qendrës Kërkimore Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, si dhe me kujdesin e admirueshëm të Rektoratit, ne arritëm të përgatisim e të botojmë katalogun tregjuhësh dhe të ilustruar Dorëshkrime osmane në AQSH. Ky katalog bëri të njohur një pasuri prej afro 500 dorëshkrimesh që ruhen në arkivat e Shqipërisë në Tiranë në formën e veprave të plota të pabotuara, kryesisht në gjuhën osmanisht, por edhe persisht e arabisht. Sikurse kanë vërejtur studiuesit që unë përmenda, të cilët janë tashmë miq të vyer për arkivat shqiptare dhe për mua personalisht, nga këto dorëshkrime 38 prej tyre nuk njihen në asnjë bibliografi të burimeve orientale, që do të thotë se janë vepra origjinale. Dorëshkrimi më i hershëm që përshkruhet në këtë katalog i takon vitit Tani tirazhi i botimit të parë të tij ka përfunduar dhe ndoshta do të ishte mirë të përgatitej një botim i dytë, më analitik. Botimi i këtij katalogu u bë shkas për të mësuar se dorëshkrime të tilla ka shumë edhe në institucione të tjera. Biblioteka Kombëtare në Tiranë ka rreth 800 tituj veprash në dorëshkrim në gjuhët orientale. Biblioteka e Prishtinës ka edhe më shumë. Ndërsa Arkivi i Kosovës ka 165 dorëshkrime. Para afro një viti një koleksionist privat shqiptar nga Elbasani kishte një dorëshkrim të cilin unë arrita ta regjistroj në kamera dhe gjatë një konsulte me specialistë të mirënjohur të IRCICA-s në Stamboll u vlerësuar se ky dorëshkrim, nëse është autentik, është shkruar në një arabishte që i takon një periudhe para Kur anit të shenjtë. Kjo do të thotë se, po të rezultojë përfundimisht i vërtetë ky fakt, do të bëhej fjalë për një dorëshkrim me vlerë botërore. Bashkëpunime të suksesshme kemi pasur, natyrisht, edhe me Arkivat e Turqisë. Së bashku ne përgatitëm dhe hapëm, pas shumë përpjekjesh, ekspozitën Fermanët sulltanorë për Shqipërinë dhe shqiptarët, që u rihap në disa qytete të vendit, si dhe në Kosovë, dhe u prit me shumë dashamirësi. Nga Arkivat e Turqisë kemi marrë një regjistrim kadastror dhe demografik të kryer nga autoritetet e ish-perandorisë Osmane në shekullin e 15-të, si dhe një regjistër të dokumenteve më të rëndësishme për shqiptarët deri në vitin Duke e ditur se cilat janë mundësitë e Arkivave të Turqisë, mendoj se mund të kishim bërë më shumë. Disa prej projekteve që presin bashkëpunimin e ndërsjelltë janë: Ibrahim Temo dhe lëvizja Bashkim e Përparim - përmbledhje dokumentesh; Sixhilati i sherijes së Beratit - një enciklopedi të dhënash etj. Gjatë vitit 2005, sidomos prej gjysmës së dytë të muajit janar e këndej, një interesim mjaft i madh po shprehet për arkivat shqiptare nga administrata e TIKAs në Tiranë. Ne jemi duke përgatitur bashkërisht dhe brenda një kohe shumë të shkurtër do të kemi botuar katalogun Fermanët sulltanorë për Shqipërinë dhe shqiptarët, një vepër ku do të paraqitet inventari i plotë i këtyre akteve perandorake që ruhen në arkivat shqiptare, inventar që do të ketë mbi 600 tituj; si dhe afërsisht 80 fermanë origjinalë që do të ilustrojnë përmbajtjen e veprës, së bashku me transliterimin në turqishten e re dhe me përkthimin shqip e anglisht. Me këtë rast do të organizohet edhe një konferencë ndërkombëtare, me titullin Toleranca në aktet e administratës osmane, ku shpresojmë të marrin pjesë edhe studiues të Universitetit Gazi dhe të Qendrës

4 Kërkimore Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi. Një bashkëpunim me mbështetje dhe frymëzim të ndërsjelltë ekziston me institucionet franceze. Vetëm para dy muajsh hapëm bashkërisht këtu në Tiranë një ekspozitë me titullin Prania franceze në Shqipëri përmes dokumenteve. Për palën franceze ishte një befasi e paimagjinueshme kur në këtë ekspozitë dolën dokumente origjinale që fillonin nga fundi i shekullit të 15-të! Arkivat kroate gjithashtu janë partnere shumë serioze, që marrin përgjegjësi dhe u dalin për zot detyrave. Para një muaji botuam bashkërisht kolanën në nëntë vëllime Illyricum sacrum, me burime që fillojnë prej vitit 1269 para erës së re deri në vitin 1750, një kolanë që ka të dhëna jo vetëm për Ballkanin, por edhe për qytete të Turqisë në antikitet (Smirna - Izmiri i sotëm; qyteti Synope etj.). Ky botim u vlen të gjithë ballkanologëve, duke përfshirë edhe turkologët, të cilët nuk mund të mos jenë të interesuar për nështresat e hershme kulturore, prej kulturës hitite deri tek ajo paraosmane, mbi të cilën gjeografikisht e historikisht u zhvillua vetë kjo e fundit, si dhe qytetërimi modern turk. Projekte për të ardhmen kemi shumë, por mendoj se më i rëndësishmi nga të gjithë është botimi i një kolane që mund të shkojë në mbi 20 vëllime me dorëshkrimet origjinale osmane që ruhen në AQSH dhe që janë përshkruar në katalogun që unë përmenda. Nisma ka ardhur nga kolegët tanë në Ankara, saktësisht nga Prof. Dr. Alemdar Yalcin dhe Prof. As. Dr. Giyasettin Aytas. Ata janë duke bërë një punë të jashtëzakonshme për ta mundësuar këtë projekt jo vetëm nga pikëpamja intelektuale, por edhe organizativisht, për të gjetur burimet e nevojshme për këtë botim, që do të jetë mjaft i kushtueshëm, por do të ndikojë shumë për të zgjeruar bankën e të dhënave për literaturën botërore mbi dijet orientale dhe besimin, sidomos mbi bashkësitë e bektashinjve, në shkallë botërore. Do të përfshihen në këtë botim vetëm 38 dorëshkrimet që nuk ekzistojnë në asnjë bibliografi orientalistike. Kjo do të çojë në një pasurim absolut të burimeve për studiuesit e shumtë në botë për këtë fushë. Vetëm kur e mendoj se ky projekt një ditë do të jetë i realizuar provoj një emocion të jashtëzakonshëm. Kjo më nxit të besoj. Pyetje: Çfarë rëndësie nga AQSH nga pikëpamja e historisë osmane? Përgjigje: Unë shpesh ua them kolegëve të mi në Turqi që AQSH të Shqipërisë duhet ta konsiderojnë si një farë arkivi osman, përderisa gjuha e dytë e dokumenteve që ai ruan është osmanishtja. Më lejoni t ju përmend vetëm një fakt: dokumenti më i hershëm osmanisht që ruhet në AQSH është më i vjetër se dokumenti më i hershëm osmanisht që kanë arkivat e Turqisë. Sigurisht në Turqi ka dokumente më të hershme osmanisht se në Shqipëri (Biblioteka Sulejmanie dhe institucione të tjera), por nëse krahasojmë vetëm arkivat ajo që pohova më lart është e vërtetë. Në arkivat shqiptare gjendet një pjesë nga historia e ish-perandorisë Osmane, ose, më saktë, një pjesë e historisë sonë të përbashkët. Administrata osmane kudo që ka ushtruar funksione qeverisëse ka lënë gjurmë të veprimtarisë së saj me dokumente. Hapësira shqiptare ka qenë e ndarë në katër vilajete, por veprimtaria e dy prej këtyre vilajeteve lidhej me gjithë Rumelinë, sikurse quhej Turqia Europiane. Dokumentet osmane që ruhen në Tiranë kanë shprehur vullnetin e ligjeve të ish-perandorisë Osmane, por njëkohësisht kanë mbajtur në vlerësim edhe karakterin e popullsisë vendëse, traditat etno-zakonore. Veprimtaria e administratës së ish-perandorisë Osmane nuk ka qenë kaq mospërfillëse ndaj karakterit të popullsive lokale, sikurse shkruhet ndonjëherë, për të mos thënë se në disa tekste e studime ajo paraqitet madje e demonizuar. Në mënyrën si i ka ushtruar kompetencat e veta kjo administratë ka dëshmi se kryeqendra perandorake jo vetëm përshtaste ligjshmërinë, urdhërat, urdhëresat, vendimet, shpalljet, me traditat dhe identitetin e popullsive lokale, por i studionte këto tradita për t iu shmangur konflikteve artificiale në procesin e hartimit të akteve urdhëruese. Në qytetin e Shkodrës, që ishte qendra e malësisë veriore të Shqipërisë, ku kishte fuqi të

5 madhe veprimi Kanuni i Lekë Dukagjinit, një model i së drejtës etnozakonore vendëse, autoritetet perandorake kishin krijuar një institucion të posaçëm, që quhej Djibal dhe kishte për detyrë të sillte në pajtim ligjin e Sherijatit me të drejtën etnozakonore të popullsisë vendëse. Ndërthurja e këtyre të drejtave shpesh ka qenë baza e autonomive efektive që kanë ekzistuar për shekuj në disa krahina të Shqipërisë, si Himara në jug apo Mirdita në veri. Dukuri të tilla duhet të ketë ndodhur edhe në pjesë të tjera të ish-perandorisë, për shembull në viset e Sulit, që sot gjenden në Greqinë veriore. Në mënyrë të veçantë kanë rëndësi dokumentet përmes të cilave autoritetet perandorake shprehnin qendrimin ndaj fesë së tjetrit, ndaj krishtërimit në këtë rast. Janë dhjetëra e dhjetëra dokumentet osmane, prej fermanëve deri tek urdhëresat apo shpalljet, që përmbajnë politikën e ish-perandorisë Osmane për mbrojtjen e faltoreve të të krishterëve dhe të pronave të tyre. Si rregull, kur një klerik i lartë emërohej në detyrë nga Fanari (Patrikana), sulltani, me anë të një akti zyrtar, njoftonte administratën dhe popullsinë vendëse për hyrjen në fuqi të këtij ndryshimi. Dokumente të tjera tregojnë se cili ishte vendi i klerikëve të lartë të krishterë në protokollin e ish-perandorisë Osmane, fakt që gjithashtu tregon se kjo e fundit popullsinë e krishterë nuk e shihte si popullsi të huaj. Në fillimin e shekullit të 18-të, kur në Shqipëri filloi të zhvillohej një letërsi në gjuhën shqipe shkruar me alfabetin osman, në qytetin e Beratit u bë i njohur poeti Nesim Frakulla. Rivali i tij më i rëndësishëm si poet ishte pikërisht valiu i qytetit. Por gara poetike e ndau qytetin në dy pjesë: ata që simpatizonin Nesimin dhe ata që simpatizonin valiun e qytetit. Eshtë interesante që të përmendet një ferman sulltanor, në të cilin valiu i qytetit urdhërohet nga sulltani që të zgjedhë: ose të lërë detyrën dhe të vazhdojë garën poetike, ose të vazhdojë detyrën dhe të mos e fuste qytetin në sherr, duke i lënë menjëherë bejtet. Në fakt valiu pranoi të linte detyrën dhe të vazhdonte konkurrencën në letërsi. Sikurse dihet, në regjistrimet osmane, duke përfshirë dhe pasaportën individuale, shtetësia ishte e njëjtë, kombësia nuk shënohej, por qytetari kishte të drejtë të shënonte lirisht besimin e tij. Përmbledhtas do të theksoja se rëndësia e dokumenteve osmane të Shqipërisë është e pazëvendësueshme për të verifikuar si kanë qenë raportet midis ligjeve normative perandorake dhe të drejtës etnozakonore vendëse. Kjo është pjesë e historisë së një supershteti që, falë vëmendjes ndaj ndryshimit midis bashësive disa herë mjaft të pangjashme mes tyre në pikëpamjen etnike, tradicionale, kulturore dhe fetare, arriti të jetojë gjatë, me shekuj, derisa luftëra dhe kriza të mëdha botërore e çuan në shpërbërje. Por, sikurse e theksova, studimi i këtyre raporteve ka vlerë jo vetëm historike, por edhe socio-politike, për të ndikuar në supershtetet e sotëm që të mos përsërisin gabimet e ish-perandorisë Osmane, duke përfituar njëkohësisht prej zgjidhjeve më të mira të saj. Ata që historia i ka bashkuar, arkivat duhet t i afrojnë më shumë. Pyetje: Si mendoni, si mund të bëhen të përdorshme nga studiuesit dorëshkrimet për bektashizmin, që gjenden në arkivat tuaja? Përgjigje: Për mendimin tim dokumentet për bektashinjtë janë nga më të rëndësishmet. Duhet thënë që në fillim se disa prej këtyre dokumenteve kanë arritur në Shqipëri në kohën kur Kryegjyshi Botëror i Bektashizmit Sali Niazi Dedej erdhi e u vendos në Tiranë. Por shumë dorëshkrime duket se kanë ngjyresën e specifikës së vetë rajonit. Sikurse kanë vërejtur profesorët e Universitetit Gazi, midis dorëshkrimeve bektashiane ka vepra të tilla që saktësohet se kanë pasur si autorë njerëz shqiptarë (Hamdiu nga Shkodra, Nazifi nga Durrësi, disa autorë të tjerë janë nga Elbasani, Gjirokastra e Vlora). Një pjesë tjetër janë kopjuar prej veprash të njohura nga shkrues shqiptarë. Në Shqipëri ka ekzistuar një traditë shkrimesh bektashiane (autorë, shkrues, kopjues). Ka edhe dorëshkrime të cilat duket se janë krijuar në vise të tjera, sidomos në Turqi, por fati i ka çuar në hapësirën shqiptare. Kjo tregon se në Shqipëri gjithnjë ka pasur një elitë kulturore që rronte me

6 shijen e prodhimit shpirtëror të metropolit perandorak. Midis dorëshkrimeve bektashiane sipas mendimit tim kanë një vlerë të përveçme ato që quhen erkan-name, që përbëjnë rregullore të bashkësive bektashiane. Dihet se erkan-nami është kanonik, standard, i njëjtë për të gjitha bektashinjtë dhe bashkësitë e tyre kudo në botë. Por studiuesit kanë vënë re se edhe në këto dokumente ka ngjyresa që i bën ato të rëndësishme për të parë përshtatjen rregullave fetare me formimin dhe zakonet e popullsisë ku zbatoheshin. Për mendimin tim, koleksioni i erkan-nameve është një pasuri që i takon njerëzimit, jo vetëm shqiptarëve, në faltoret e të cilëve janë ruajtur derisa u bënë pjesë e pasurisë arkivore shtetërore. Por mendoj se gjithashtu nuk është pa vlera letërsia bektashiane, sidomos dorëshkrimet që përmbajnë nefese. Edhe në këto nefese ka një shkrirje të kanoneve fetare me traditën lokale. Sikurse e dini, një prej faltoreve më të rëndësishme të bektashizmit në Shqipëri është ajo e Sari-Saltëkut në malin e Krujës. Në mesjetën e thellë pjesa nëntokësore e kësaj faltoreje ka pasur karakterin e një manastiri kushtuar shën Spiridonit, mbrojtësit të njerëzve në det, në lundrim, sipas besimit të krishterë. Gjurmët e këtij manastiri ruhen edhe sot. Më vonë, në katin e dytë, u ngrit teqeja e Sari Saltikut. Sot në këtë faltore shkojnë bashkërisht për t u lutur muslimanë e të krishterë. Vetë kjo faltore ka karakterin e një palimpsesti, ku çdo shtresë ka nënshtesën e vet. Por edhe kënga kushtuar Sari Saltikut, që ruhet tek besimtarët shqiptarë bektashinj, ka të njëjtin karakter, duket si një palimpsest. Në të i këndohet Sari Saltikut, por befas aty-këtu dalin vargje që në fakt të kujtojnë atributet e shën Spiridonit. Në vargjet e nefesit thuhet lutja e këngëtarit që Sari Saltiku t i mbrojë njerëzit në det e në fatkeqësi që përgjithësisht vijnë prej ujit. Unë mendoj se letërsia bektashiane që ruhet në arkivat e Shqipërisë, për t u bërë pjesë e një tradite botërore mendimi dhe kulture, fillimisht duhet transliteruar në alfabetin e sotëm (kur janë osmanisht ose shqip), pastaj duhet pajisur me shënime shpjeguese për lexuesit në këto dy gjuhë, duhet përkthyer dhe botuar së paku në këto dy gjuhë, por do të thoja se do të ishte mirë të përkthehet edhe anglisht. Pas kësaj do të ishte bërë gati hapi përfundimtar, që kanë propozuar Prof. Dr. Alemdar Yalcin dhe Prof. As. Dr. Giyasettin Aytas: botimi i një kolane integrale me të gjitha këto dorëshkrime, duke përfshirë edhe riprodhimin fototipik të vetë origjinalit. Ne këtë punë e kemi filluar dhe jemi duke ecur përpara, sido që mund të ecim edhe më shpejt, por e dimë mirë se është një punë e vështirë. Rëndësi ka që jemi të vendosur t ia dalim mbanë dhe ta çojmë deri në fund. Pyetje: Çfarë rëndësie kanë për Shqipërinë arkivat shtetërore të Republikës së Turqisë? Ç mund të bëjnë këto arkiva për të ndriçuar historinë e Shqipërisë? Përgjigje: Arkivat e Turqisë kanë bërë shumë për të ndihmuar me burime arkivat e Shqipërisë, sidomos në vitet Në atë kohë nga arkivat osmane u morën regjistra kadastrorë dhe demografikë (defterët e regjistrimit të popullsisë dhe të pasurive) që i takonin vilajetit të Kosovës. Mbi bazën e analizës së emrave të njerëzve dhe të vendeve shkenca shqiptare, e mbështetur në këto regjistra, arriti të provojë se popullsia banuese në Kosovë nuk është një popullsi e ardhur, sikurse pretendohej dhe pretendohet edhe sot nga një pjesë e shkencës serbe (e vendosur në fushat e Kosovës si popullsi e shpërblyer nga ish-perandoria Osmane, për rolin që ka pasur si pjesëmarrëse në luftërat e saj kundër popujve të tjerë të Ballkanit), por është një popullsi vendëse prej shekullit të 16-të. Probleme të ngjashme mbi karakterin autokton të popullsisë shqiptare atje ku është sot, brenda hapësirës shtetërore të Shqipërisë apo jashtë kufijve të saj, historiografia shqiptare duhet të përballojë edhe për rajone të tjera. Në një pjesë të shkencës ballkanike ka një tezë të ngulitur fort, që shqiptarët kanë zënë trojet e të tjerëve, duke qenë të privilegjuar gjatë sundimit osman. Mirëpo, edhe nëse ka pasur lëvizje të vogla demografike prej fundit të mesjetës e këndej, historikisht shqiptarët kanë qenë aty qëmoti, dhe regjistrat osmanë lejojnë të bëhen statistika të

7 padyshmita për strukturën demografike, demoetnike, demofetare të popullsisë në procesin e gjatë historik, duke ndihmuar të çarmatoset kjo farë shkence që, përmes trajtimit të popullit shqiptar si një popull në ekspansion për shkak të privilegjeve që ka gëzuar në ish-perandorinë Osmane, kërkon të bëjë sot të kundërtën, ta kthejë historinë në gjeopolitikë. Arkivat osmanë po ashtu mund të ndihmojnë shumë për të zbuluar veprimtarinë e një numri shumë të madh protagonistësh të historisë shqiptare, që një pjesë të mirë të jetës së tij e kanë kaluar në kryqendrën e ish-perandorisë Osmane, ku kanë qenë funksionarë të lartë të saj. Për shembull, poeti më i madh shqiptar i shekullit të 19-të Naim Frashëri, i cili quhet zyrtarisht poet kombëtar, njësoj si Yunus Emre për Turqinë, ka qenë drejtor i botimeve në gjuhët jo-turqisht për katër vjet në ministrinë e arsimit dhe kulturës të ish-perandorisë Osmane, në periudhën Ai ka kaluar nëpër duar me mijëra dorëshkrime dhe është shprehur me shkrim pro apo kundër botimit të tyre. Ne në fakt nuk e njohim këtë anë të veprimtarisë së Naim Frashërit. E njëjta gjë mund të thuhet për figura më të hershme, përfshirë figurën e Skënderbeut. E thashë edhe më parë, historia e marrëdhënieve shqiptaro-turke gjatë ish- Perandorisë Osmane duhet të çdemonizohet. Aktualisht qeveria e Shqipërisë është duke punuar me marrëveshje me qeverinë greke për spastrimin e teksteve shkollore të historisë nga ndjenjat e armiqësisë dhe fryma e konfliktit. Për mendimin tim pjesa më e demonizuar e teksteve të historisë në Shqipëri është ajo e raporteve historike shqiptaro-turke. Në shumë tekste të historisë armiku e ka emrin Turk, pushtuesi e ka emrin Turk, keqbërësi e ka emrin Turk, barbari e ka emrin Turk, sunduesi e ka emrin Turk, shkaku i prapambetjes është Turku etj. Me një fjalë, sikurse thuhet në një frazeologji shqiptare, Turku bëhet kokë Turku! Unë mendoj se palët duhet të ofrojnë burime për ta ndryshuar këtë kuptim tradicionalist të historisë, që ka mbetur kështu jo se në Shqipëri ekziston vërtet ndonjë armiqësi ndaj turqve, por sepse askush nuk kujtohet të fillojë ndryshimin dhe gjërat e shkruara duken jo si histori, por si përralla. Një rast për të hedhur një hap të rëndësishëm mirëkuptimi dhe çlirimi nga frika e epiteteve të tilla është pikërisht ky vit, viti 2005, gjatë të cilit në Shqipëri do të nderohet 600-vjetori i lindjes së Skënderbeut. Arkivat e Turqisë mund të hapnin, me këtë rast, dokumentet që ato kanë për kohën kur Skënderbeu ishte në oborrin e sulltanit në Stamboll, shkollohej si jeniçer e si strateg, komandonte betejat në emrin e sulltanit. Ky do të ishte një hap emancipimi, që do të nxiste edhe hapa të tjerë shpalljeje të burimeve tek pala tjetër, që do të thotë tek pala shqiptare. mirë? Pyetje: Diçka për veten tuaj, për jetën tuaj private, me qëllim që lexuesi ynë t ju njohë më Përgjigje: Unë kam mbaruar universitetin e Tiranës në specialitetin filologji. Mbrojtjen e diplomës e kam bërë nën udhëheqjen e një prej gjuhëtarëve më të mëdhenj të Shqipërisë, akademik Shaban Demiraj. Kam punuar për disa tre-katër vite si gazetar dhe pastaj për shtatë vjet kam kryer detyrën e këshilltarit kulturor pranë kryetarit të shtetit. Kjo detyrë më ka dhënë mundësi të njihem nga afër me personalitete të rëndësishëm të jetës politike e kulturore turke, duke përfshirë ish- Presidentin Turgut Ozal dhe shkrimtarin Azis Nesin. Gjatë viteve 1990 kam punuar në Akademinë e Shkencave, ku mbrojta doktoratën në fushën e etnologjisë. Jam autor i nëntë librave të botuar, pjesa më e madhe me karakter monografik, që i lidh të gjithë etnologjia, por disa janë përmbledhje studimesh. Kam botuar artikuj e studime jashtë vendit: në Itali, në Turqi, në Francë, në Gjermani, në Zvicër, në Slloveni, në Kroaci, në Mal të Zi, në Greqi. Prej pesë vjetësh drejtoj Arkivat e Shqipërisë. Gjatë kësaj kohe nuk e kam ndërprerë veprimtarinë pedagogjike dhe shkencore. Para dy vjetësh më lindi e drejta të kërkoja titullin asistent profesor, por Akademia e Shkencave vendosi të më njohë dy shkallë kualifikimi përnjëherësh, duke më dhënë titullin profesor. Kam projekte pune kërkimore

8 dhe shkencore për të paktën vjet. Këtë unë e quaj ideal shkencor. Në familje e cila më favorizon shumë, duke më krijuar përherë kohë të lirë, gruaja dhe dy vajzat më quajnë gati si outsider. Në fakt, unë përfitoj me pa të drejtë dhe e shfrytëzoj këtë liri që më ofron familja në kurriz të saj. Bëj një jetë të mbyllur, nuk më pëlqen jeta në shoqëri të mëdha, të panjohura, në restorante, për të mos folur për diskot dhe lokalet e natës. Në një farë mënyre mund të quhem një tip tradicional. Punoj rregullisht gjatë tetë orëve të qendrimit në zyrë për të kryer shërbimin që më ka ngarkuar shteti, por punoj gjithashtu edhe 5-6 orë pasdite për projektet e mia personale. Lajmet i shoh në televizion vetëm një herë në ditë, paralelisht duke ngrënë darkën. Kjo më bën që shpesh herë ta ndiej veten të pangopur me gjumë. Sa për ushqimin, nuk jam nazeli. I vetmi kufizim është se nuk jam lakmitar i mishit. Luksi më i madh i ditës për mua është leximi, të cilit i kushtoj 1-2 orë në ditë. Kur merrem me fëmijët, gruan, familjen, me shumë luaj dhe bëj humor, aq sa mundem të bëj humor unë. Punoj kudo dhe si të jenë kushtet: në mes të zhurmës e në qetësi, në një hotel provincial dhe në një mjedis tejet luksoz. Puna për mua është një lloj terapie shëndeti dhe autosugjestioni. Përveç etnologjisë, studimet e mia janë të lidhura me antropologjinë, burimologjinë, letërsinë, orientalistikën. Nuk jam, megjithatë, rob i punës. Kur vendos të pushoj, këtë e bëj tamam. Shokëve e miqve u kushtohem tërësisht kur jam me ta. Mendoj se jam tip i hapur dhe u jap mundësi atyre të më gjykojnë në tërësi, me gjithçka që kam. Me miqtë e vërtetë jam krejt i shkujdesur: flas pa ndonjë rend, këndoj dhe bëj shaka. Në shoqëri të tilla, kur vërej se u ofroj të tjerëve gëzim, kjo më bën dyfish të gëzuar. Por unë bëj edhe shumë gabime, sepse unë nuk jam as engjëll, as i vdekur. Kur kërkoj të falur, këtë e kam me gjithë shpirt, jo për frazeologji. Për ndryshe, kjo fjalë nuk më del kollaj nga goja. Mendoj se kam disa kufizime, një prej të cilëve është mosvlerësimi i punës sime. Nga shumica e librave që kam botuar, një pjesë e të cilëve janë përkthyer edhe në gjuhë të huaja, nuk kam kërkuar të drejtë autori dhe jam mjaftuar me disa kopje për t ua dhuruar miqve. Përmbledhtas do të thoja se tipi im ka kult punën, ideal shkencën dhe mirësinë, besim e dobësi gjithçka të gjallë dhe në jetën personale jam tip konservator dhe disi larg dëshirës për manifestimin publik të vetes apo të vetes me të tjerët. Ju faleminderit për këtë intevistë, që më jep mundësi të njihem me lexuesit tuaj, të cilëve u përcjell me këtë rast përshëndetjet e mia më të përzemërta.