Letërsia shqiptare e Alamiados*

Transkript

1 KDU :28 Letërsia shqiptare e Alamiados* Hasan Kaleshi Përktheu: Abdullah Hamiti Njëra nga çështjet e rëndësishme në studimin e historisë së popujve të Ballkanit është çështja e islamizimit të disa pjesëve të popullatës autoktone. Kjo, posaçërisht është e rëndësishme për historinë e shqiptarëve, duke qenë se më shumë se dy të tretat e popullatës shqiptare e ka pranuar islamin, që nuk ka ngjarë me asnjërin nga popujt tjerë të Ballkanit. Krahas kësaj, është shumë me rëndësi për të studiuar edhe institucionet e ndryshme fetare e kulturore nga periudha turke, veçanërisht historinë e vakufit, medreseve, teqeve, mektebeve, bibliotekave dhe të institucioneve tjera kulturore e fetare-sociale, sepse këto hulumtime do të duhej të jepnin përgjigje për shumë pyetje: në radhë të parë, për atë çfarë kanë qenë rrethanat kulturoro-arsimore, e pastaj dhe ta ndriçojnë një simbiozë shqiptaro-turke shumë intensive. Mirëpo, të gjitha këto studime janë në fazën fillestare. Edhe vetë problemi i islamizimit, i cili parqet çelësin për zgjithjen e shumë çështjeve të tjera, veçsa është prekur, dhe kjo në radhë të parë duke u falënderuar autorëve të huaj. Por, të gjithë ato punime, kryesisht janë parcial, dhe numerikisht aq pak saqë nuk japin mundësi që t i hyhet analizës së tërësishme të këtij problemi. Nëse i përjashtojmë të dhënat të cilat i ofron T. Arnold 1, punimet e E. Rossit 2 dhe G. Stadtmüllerit 3, dhe studimin e P. Bartl 4, në të cilin në mënyrë të qartë (shkurtazi) janë përmbledhur rezultatet e deritanishme, vështirë se diçka tjetër mund të theksohet. 5 Veçmas janë lënë pas dore shekulli i XVII dhe XVIII-të, kur, siç * Hasan Kaleši, Albanska alamiado knjizevnost, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, XVI XVII / 1966 /-67, Sarajevo, 1970, f Ser Tomas Arnold, Istorija širenja islama, Glasnik IVZ, Sarajevo, god.1, 2, 3.Origjinalin anglisht të kësaj vepre: The Preaching of Islam, London 1913, fatkeqësisht nuk e kasha në duar. 2 E. Rossi, Saggiosul dominio turco e l introduzione dell Islam in Albania, rivista d Albania, 3 (1942), f G. Stadtmüllerr, Die Islamisierung bei den Albanern. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, NF. 3 (1955), f P. Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationale Unabhangigkeitsbewegung ( ), Otto Harrassowitz, Weisbaden, Të dhëna të ndryshme mund të gjenden të shpërndarëa në punimet tjera, por në to nuk trajtohet direct problemi për të cilin është fjala prandaj edhe nuk do t i përmendim.

2 pohohet, procesi i islamizimit ka qenë më intenzivi. Ka shumë pak burime të botuara. I vetmi përjashtim është periudha e gjysmës së parë të shekullit XVII për të cilën janë botuar dy vëllime dokumente nga Arkivi Propaganda Fide në Romë, të cilët përfshijnë raportet e misionarëve katolikë, vizitorëve dhe inspektorve të Papës, e të cilat i ka përgatitur historiani i njohur shqiptar Injac Zamputi 6. Nuk ka dyshim, çelësin për zgjidhjen e këtij problemi duhet kërkuar në defteret turke të kadastrës dhe të regjistrimit, për periudhën e hershme, e për periudhën e mëvonshme, në arkivat perëndimore, në radhë të parë në ato në Venedik dhe Romë. Botimi i regjistrimit më të vjetër shqiptar 7 ka hedhur dritë shumë, në raportet feudale në Shqipëri, në shkallën e pjesëmarrjes së pushtetit turk dhe në rezistencën e fshatarësisë shqiptare ndaj rendit të ri, dhe ka afruar shumë të dhëna të vlefshme për fazën e parë të islamizimit. Ky defter tregon se procesi i islamizimit te shqiptarët ka filluar qysh në kohën e pushtimeve turke, domethënë, në fillim të shekullit të XV-të. Kështu shohim se në vitin 1441 Permeti i është dhënë si has sanxhakbegut të Arvanidt (Shqipërisë) Jakub-begut, djalit të feudalit shqiptar Teodor Muzakës. Në atë kohë djemtë e pushtetarëve të dalluar shqiptarë kanë filluar të kalojnë në islam, që shihet qartë nga emrat e tyre: Ali, i biri i Karlit, Isa, i biri i Pavle Kurtikut, Husejn i biri i Kurtikut, Hamza, i biri i Karlit, Kasimpasha Muzaku, Mehmed, i biri i Muzakut. Dihet se osmanlinjtë në islamizimin dhe vendosjen e sistemit të tyre feudal në Shqipëri me të madhe janë shvrbyer me sistemin gulam dhe içoglan. Djemtë e feudalëve shqiptarë, qoftë si pengje, qoftë si robër, janë dërguar në Stamboll dhe janë edukuar në oborrin e sulltanit. Të edukuar në frymën islame, ata janë futur në klasën e spahive; disa janë dërguar në Shqipëri që nëpërmjet të tyre të vendoset pushteti turk, e disa janë emëruar në poste të larta në shtetin osman. Kështu klasa feudale osmane ka ndikuar në klasën feudale shqiptare. Shembulli më i mirë për këtë është Skenderbeu, i cili si ish içoglan është kthyer në territorin e atit, që pastaj ta udhëheqite atë. 8 Sipas të dhënave që na i ofron Inalxhik në një punim tjetër të tij, në shekullin e XVI numri i muslimanëve ka qenë shumë i vogël në raport me të krishterët. Kështu në tërë nahijen e Vlorës 6 I. Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë veriore dhe të mesme në shekullin XVII. T. I ( ), Tiranë, 1963; T. II ( ), Tiranë (Shih vështrimin tim në Gjurmime albanologjike 2/ 1968). 7 H. Inalcik, Hivrî 853 tarihi Sûret-I Defter-I Sancak-I Arvanid, Ankara Rolin e içoglanëve dhe gulam-ëve në islamizim dhe në futjen e sistemit feudal në Shqipëri në mënyrë të detajuar e ka trajtuar Nedim Filipovic në kumtesën e tij: Albanska ilustracija iz ranije istorije timarskog sistema na Balkanu, të mbajtur në simpoziumin për Skenderbeun në Prishtinë. I gjithë materiali nga ky simpozium shpejt do të dal nga shtypi (kumtesat nga ky simpozium janë botuar në dy vëllime ).

3 kanë qenë 1206 familje muslimanë ndaj të krishtere, kurse në nahijen e Gjirokastrës 53 shtëpi muslimne ndaj të krishtere 9. Nëse mund t i besohet Arnoldit, në vitin 1600 në Shqipëri kanë qenë dhjetë here më shumë të krishterë se muslimanë. Nga të dhënat që për Shqipërinë i jep Evlija Çelebi, në Seyâhatnâme-n e tij 10 për vitet e shtatëdhjeta të shekullit të XVII-të, edhe pse nuk mund të mësohet për gjendjen numerike të muslimanëve, mund të përfundohet se numri i tyre është rritur dukshëm. Sipas Seyâhatnâmes, në Elbasan kanë qenë 18 mëhalla muslimanë e 10 të krishterë, 46 xhamija dhe 20 mesxhide, pastaj disa medrese, mektebe të ndryshme dhe 11 teqe. Në Gjirokastër në këtë periudhë kanë qenë 8 xhami, nga tri medrese e teqe, ndërsa vetëm tri kisha të vogla. Kavaja dhe Peqini, kanë qenë si duket, tërësisht të islamizuara. Nëse mundet edhe të supozohet se disa të dhëna janë më tepër rezultat i fantazisë së Evlija Çelbisë, nuk mundet tërësisht të mohohet se në shekullin e XVIII-të dominojnë banorët muslimanë. Teksti i Çelebisë ofron gjithashtu përshtypjen se numri i madh i shqiptarëve e ka pranuar islamin vetëm formalisht dhe se shumica e madhe i ka mbajtur traditat e saja të vjetra. Për banorët e Gjirokastrës ai thotë se i vajtojnë të vdekurit e tyre sikur të ishin të krishterë, se e pranojnë Shëngjergjin, Sh(ën)mitrin dhe festat e tjera të krishtere e në Zharovë, thotë se, i luajnë disa lojëra sikur pabesimtarët. 11 Krahas me këtë proces të ngadalshëm por të vazhdueshëm të islamizimit ka rrjedhur një proces tjetër, shumë i shpejtë dhe gati sulmues depërtimi i shpejtë i shqiptarëve në hierarkinë turke ushtarake dhe administrative. Tanimë kemi përmendur se qysh në vitin 1441 si sanxhakbeg i Shqipërisë (Arnavut-ili) përmendet Jakub-beg, i biri i Teodor Muzakës, kurse vëllai i tij Kasim pasha në 9 H. Inalcik, Od Stefana Dušana do Osmanskog carstva, Prilozi za orijentalnu filologiju III-IV, , f. 29, vërejtja Gjithçka që ka të bëjë me udhëtimin e Evlija Çlebiut nëpër Shqipëri gjendet në librin Vi dhe VIII të udhëpërshkrimit të tij Seyâhatnâme i ndjeri Franz Babinger në punimin e tij Evliya Tschelebi reisewege in Albanien (Mitteliun gen des Sem. F. orient. Sprachen XXXII), e e ka përfolur rrugën e Evlijas nëpër Shqipëri. Egziston edhe përkthimi i Salih Vuçitërnës Shqipëria para dy shekujsh, por ai është krejtësisht jokritik, i punuar pa kurrfar metode shkencore. Për pjesët të cilat kanë të bëjnë me Kosovën dhe Metohinë, Shih: Hasan Kaleshi, Kosova e Metohija n udhëpërshkrimin e Evlija Çelebisë, Përparimi 7-8, Prishtinë Gjithsesi se do të nevoitej një përkthim kritik, çfarë është ai I Hazim Šabanovicit në serbokroatishte. 11 Këtë e ka vërejtur edhe Dositej Obradoviqi me rastin e qëndrimit të tij në Shqipëri. Në veprën e tij Sovjeti zdravog razuma ai thotë se ka shqipëtarë të cilët e kanë pranuar islamin në kohën e Muratit të II-të, para 300 viteve, të cilët sa here vie ndonjë prift këte e shpiejnë tek varrezat e parardhësve të tyre dhe kërkojnë t I tymos me tamjan.

4 vitin 1452 si beg i sanxhakut sdhqiptar. Nga viti 1460, pra 30 vjet para zaptimit definitiv të Shqipërisë, kur si beglerbeg të Rumelisë e gjejmë Gedik Ahmed pashanë, më vonë vezir i madh, dhe njërin nga zaptuesit më të lavdishëm dhe nga komandantat më të guximshëm të Fatihut, me prejardhje nga Vlora 12, e krejt deri te Avlonyali Ferid paşa (nga Vlora) i cili ka qenë vezir i madh në vitin 1905, 13 hasim numër të madh të vezirave të mëdhenj, zëvendësve të tyre, beglerbegëve, sanxhakbejve, të komandantëve të ndryshëm dhe udhëheqësve të tjerë me prejardhje shqiptare. Depërtim të njejtë të shqiptarëve kemi edhe në letërsinë turke. Nëse ajo e para mund të shpjegohet në mënyra të ndryshme, depërtimi i hershëm i tyre në letërsinë osmane, ku është dashur zotëruar shumë mirë jo vetëm gjuhën turke, por edhe gjuhën arabe dhe perse dhe letërsitë, format poetike, metrikën dhe disiplinat fetare, pothuaj se është i pashpjegueshëm. Gjatë studimit të këtij problemi duhet marrë parasysh faktin se qysh në kohën e Fatihut, Stambolli ka qenë qytet kosmopolit, se turqit kanë aplikuar metodat e përsosura të asimilimit, se paralaleisht me përhapjen e islamit, në qytete janë hapur shkolla të ndryshme, në radhë të parë medresetë, se në mes të shekullit XV në Shkup ka qenë medreseja e njohur e Isa Begut, e lavdishme në tërë Rumelinë, në të cilën kanë ligjeruar shkenctarët e njohur të atëhershëm. Kështu në fund të shek. XV dhe në fillim të shek. XVI ka qenë i njohur poeti Prizrenasi Sûzî, Gazavetname (Libri i zaptimeve) e të cilit ka mbetur shembull në këtë lloj të letërsisë. 14 Bashkëkohësi i Suzit, Pristinasi Mesihi ( ), padyshim është njëri nga poetët turqë më origjinal në përgjithësi. Gib me të drejtë thekson se ai ka sjellë frymë të re në poezinë turke, për çka duhet me i falënderu prejardhjes së tij shqiptare. 15. Ai ka krijuar gjininë e re poetike të ashtuquajturin Şehrengiz, e cila pas tij do të përhapet shumë. Kënga e 12 Krahaso Süleyman Külçe, Osmanli Tarihinde arnavutluk, Izmir 1944, f.63. Për prejardhjen e tij në burime ka luhatje të konsiderueshme. Diku përmendet se është me prejardhje greke porn ë shumicën se është me prejardhje shqiptare. Edhe në artikullin Gedik Ahmed paşa në Islam Ansiklopedisi gjenden të dyja variantat. 13 Për Ferid pashën shih Ibnülemin Mahmut Kemal Inal: Osmanli Devrinde son Sadrazamlar, C. XI XII. Për fat të keq, të gjitha këto personalitete me prejardhje shqiptare ende askush nuk i ka regjistruar lere më t i ketë përpunuar. Në Bosnje kësaj çështje I kushtohet shumë më tepër kujdes. Mjafton të kujtojmë veprën e Safvet-beg Bašagicit: Znameniti Hrvati, Bošnjaci I Hercegovci u Turskoj Carevini, Zagreb Gazavetnamen e Suzit e ka botuar Agaâh Sirri Levend: Gazavât-nameler ve Mihaloglu Ali Bey in Gazavât-namesi, Ankara Aty është dhënë e gjithë literature për Suzin. Xhamija, çeshma dhe varri i Suzit ende egzistojnë në Prizren. 15 E. J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, II. London 1902, f. 16 e në vzhdim. Më gjerësisht për Mesihin shih Islam Ansiklopedisi s. v. Mesihi

5 tij Râiye-i bahariye, më e njohur si Bahariye, shumë herët është përkthyer në latinisht, e pastaj edhe në gjuhën angleze, gjermane, italishte dhe në serbokrotishte. Ajo është vjersha e vetme turke e cila ka hyrë në antologjinë e lirikës botërore. Pak kohë pas tij, në kohën e periudhës së lavdishme të Sulejman Madhështorit, jeton dhe krijon Jahja-bej Dugagjini, i cili në vjershat e tij krenohet se rrjedh nga fisnikëria e Dukagjinit 16. Ai në poezinë turke do të mbetet poet klasik. Sot nuk mund të paramendohet asnjë antologji e poezisë turke të divanit pa poezitë e tij. Në epet e tij ai rregullisht ka theksuar se veprat e tij janë origjinale, se ai nuk i imiton poetët persian, sikundër kanë vetpruar të tjerët. Kah mesi i shek. XVII, kur tashmë qartë ndjehen shenjat e dekadencës së Perandorisë Osmane, shfaqet teoriticienti i madh, Monteskije turk, Koçi-bej, me prejardhje nga Korça. Në traktatin e tij (Risâle), Sulltan Muratit të IV ia analizon shkaqet e përparimit dhe të dekadencës së Perandorisë Osmane. Ky traktat kritik i tij ka mbetur deri sot njëri nga burimet më të mirë për studimin e rregullimit shtetëror dhe të mendimit social turk të atëhershëm. Ai nuk ndalet vetëm në kritikë por dhe propozon edhe reformat të cilat duhet zbatuar që gjendja në Perandori të përmirësohej. Shumë reforma të cilat i ka ndërmarrë Murati IV janë në lidhje të ngushtë me ndikimin e këttij traktati tek ai. Vepra qysh kah mesi i shek. XVIII është përkthyer në frengjisht 17 dhe ende është objekt i interesimit të shkencatrëve 18. Rektori i parëi universitetit të sapothemeluar të Stambollit, autori i veprave të para nga fusha e psikologjisë, shkencave natyrore dhe astronomisë shekncore, studenti i Parisit Hoxha Tahsini ( ), ështëi nga Leskoviku në Shqiprinë jugore. Bashkë me Shemsudin Sami Frashërin, Koto Hoxhën dhe Vaso Pashën, ai ka themeluar Shoqërinë e Stambollit për përhapjen e librit shqip dhe ka hartuar dy aflabete për shqipen një me bazë të arabishtes, e i dyti krejtësisht i veçantë. Gjithashtu ka luftuar edhe për themelimin e shkollave shqipe në Shqipëri. Nxënësi i tij shpirtëror është Shemsudin Sami Frashëri, romansier, dramaturg, leksikograf, enciklopedist, popullarizues i shkencës pa dyshim intelektuali më i madh i 16 Gibb (vep. E cit. III, f ) e quan Jahja beg of Dukagin. 17 Canon du Sultan Suleiman II, represente a sultan Mourad IV pour instruction. Traduit du turc en francais par M. (Petis de Crois), paris Krahas artikullit Koçi bey në Islam Ansiklopedisi, ku është dhënë edhe bibliografia pë te, shih gjithashtu edhe shqyrtimin interesant të osmanistes sovjetike A. S. Tveritina: Social ides in Turkish didactic politico-economic treatises of dhe XVI-XVII Centuries, Moskva, Orijental literature publiching House 1960 (XXV International Congress of Orientalists papers presented by the URSS delegation), si edhe punimin e saj për traktatin tjetër të Koç bejit: Vtoroj tractate Koç-beja, Uçenia zapiski Instituta vostokovedenia, tom VI. Moskva Leningrad 1953.

6 Turqisë në shekullin XIX, Fjalorët, enciklopedia e tij historiko-gjeografike Kâmûs al-a lâm edhe sot janë doracak të domosdoshëm për çdo turkolog. Drama Besa, motivi i së cilës është marrë nga jeta shqiptare, është përkthyer në shqipe, bullgarishte, italishte, anglishte, ndërsa vepra tjetër e tij e shkruar në gjuhën shqipe e cila konsiderohet program i lëvizjes çlirimtare shqiptare Shqipëria ç ka qenë, ç është dhe çka do të bëhet, është përkthyer në gjuhën greke, gjermane, italiane dhe frënge. Me të drejtë mund të thuhet se Sh. Sami është shkrimtari më i përkthyer turk 19. Plejada e shqiptarëve të mëdhenj në letërsinë turke mbaron me Mehmed Akifin nga Peja, autorin e himnit kombëtar turk Istiklal Marši (vdekur 1915), për përmbledhjen e tij të poezive Sefahat sot shkruhet më shumë se sa kur është paraqitur 20, dhe me filozofin më të madh turk bashkëkohor Riza Tevfikun, i qujaturi Feylesof Riza, me prejardhje nga Dibra (vdekur 1949). Këta janë vetëm disa më të theksuarit të cilët letërsisë turke i kanë dhënë kontribut të madh dhe shumë origjinal. Pos këtyre të cilët kryesisht kanë jetuar në Stamboll, ka edhe shumë të tjerë më të vegjël, një pjesë të njohur e një pjesë të panjohur, veprat e të cilëve ose janë zhdukur ose ende janë nëpër bibliotekat e ndryshme, ose gjenden në duar të personave privat. Hulumtimet tona për historinë kulturore të Prizrenit tregojnë se nga ky qytet ka pasur trembëdhjetë letrar turqë. Vetëm nga njëri prej tyre, Haxhi Omer Lutfi Paçarizi (vdekur 1935), janë ruajtur rreth 20 vepra në prozë dhe vargje në gjuhën arabe dhe turke 21. Nuk ka dyshim se numri i madh i letrarëve ka jetuar edhe në qytetet më të vegjël të Rumelisë, ku krahas islamizimit, është paraqitur edhe procesi shumë i fuqishëm i turqizimit të banorëve të qytetit. Evlija Çelebi thotë se Gjirokastra ka mjaft poetë, midis të cilëve e përmend Bukâi-un, Nâleshîun, Sukûni-n dhe Firâgi-un, të cilët janë shumë të aftë, e Naleshi nuk ka çift, ndëra Elbasani është djepi i shumë poetëve, shkenctarëve dhe kompetentëve të tjerë. Prizreni, Manastiri, Berati dhe Shkodra gjithashtu kanë vlejtur si djep i poetëve. Mirëpo, krejt deri sot, ky kontribut kaq i madh i shqiptarëve letërsisë turke nuk 19 Më gjerësisht në: Hasan Kaleshi, Sami Frashëri në letërsinë dhe filologjinë turke, Gjurmime albanologjike, 1, 1968, f Shih p.sh.: A. Cerrahoglu, Bir islâm reformatörü Mehmet Akif, Istanbul 1964; T. K. Timurtash, Mehmed Akif ve Cemiyetimiz, Istanbul Yagmur Yayinevi 1962, etj. Por njëri nga punimet më të mire është studimi I Sulejman Nazifit. 21 Shih Hasan Kaleshi, Prizren si qendër kulturore gjatë kohës së periudhës turke, Gjurmime albanologjike,1, 1962, f

7 është përpunuar sa duhet, për dallim nga boshnjakët, kontributi i të cilëve shumë më tepër është studiuar 22. Gajtë shekullit XVIII është mjaft i shpejt zhvillimi ekonomik i qyteteve shqiptare të cilët gjithashtu bëhen vatra të rëndësishme kulturore. Në medresetë e shumta studiohen disiplinat fetare dhe disa lëndë botërore, e gjithashtu edhe arabishtja si gjuhë e religjionit, turqishtja si gjuhë e administratës dhe persishtja, si gjuhë e letërsisë. Kështu formohet rrethi i njerëzve të ditur të cilin e përbëjnë paria fetare, nëpunësit turq administrativ dhe ushtarak, feudalët dhe zanatlinjtë e ndryshëm. Ata lexojnë veprat në gjuhën arabe, perse e turke. Është e natyrshme që në qarqet e tilla të shfaqen edhe njerëzit, të shkolluar qoftë në vetë ato qytete qoftë në Stamboll, të cilët fillojnë t i shkruajnë veprat e tyre në gjuhët orientale ato letrare në turqishte, e ato teologjike-juridike në arabishte. Dhe krahas kësaj, numri i atyre të cilët aq e kanë njohur arabishten, persishten dhe turqishten, që të mundeshin t i lexojnë veprat letrare, ka qenë i vogël për të përbërë publikun e lexuesve për të cilën lakmon çdo letrar. Dhe veprat të cilat ka mundur me i lexuar numri krejtësisht i kufizuar i njerëzve kanë qenë të gjykuara në izloim. Nga ana tjetër, numri i atyre të cilët kanë përfunduar shkollat e ulëta, veçmas ato fetare, dhe e kanë ditur shkrimin arab, por jo edhe gjuhët orientale, ka qenë dukshëm i madh. Këtu do të duhej kërkuar arsyen kryesore që disa shkrimtarë, të cilët paraprakisht kanë shkruar në gjuhën turke, fillojnë të shkruajnë edhe në gjuhën shqipe në gjuhën e shumicës së madhe të popullatës, midis të cilëve kanë mundur të gjejnë edhe numër të konsiderueshëm të lexuesve të tyre. Kështu te shqiptarët paraqitet letërsia në gjuhën shqipe, por e shkruar me shkrim arab, në shkencë e njohur si letërsia alamiado Nga shumë punimet për letrarët e veçantë, duhet në rent ë pare me e përmend punimet e Safvet beg Bashagiçit, Bošnjaci I Hercegovci u islamskoj knjizevnosti, Sarajevo 1912, dhe të Mehmed Handziçit, Rad Bosanskohercegovaçkih muslimana na knjizevnom polju,glasnik IVZ, god. I. Ky punim i Handziçi paraprakisht është botuar në Kairo në gjuhën arabe.. 23 Ky lloj i letërsisë për herë të pare paraqitet në Spanjë kur Maurët kanë pushuar të flasin në gjuhën arabe dhe kanë filluar të hartojnë tractate dhe poezi në gjuhën spanjole, por me shkrim arab. Fjala alamia nga e cila krijuar shprehja letërsia alamiado është forma spanjole e fjalës arabe al-a gamiyya që don të thotë e huaj, jo arabe. Domethënia ka përjetuar shumë ndryshimë, por sot domethënë letërsia e krijuar në mesjetën e vonshme të shkruar në gjuhën romane-spanjolle, por jo me shkrim latin por me atë arab. (Më gjerësisht: Levi Provençal, Aljamia, në: Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. I, 1960, f. 404). Në kohën e re me këtë termin shenohen të gjitha përmendoret e shkruara e që janë shkruar në gjuhë të ndryshme por me shkrim arab. Kështu mund të flitet për letërsinë alamiado shqiptare, serbokroate, polake, greke, bullgare.

8 Për letërsinë shqipe të shkruar e cila është zhvilluar deri tek shfaqja e letërsisë alamiado lirisht mund të thuhet se bart karakter të pastër fetar, si ajo në veri, bartës të së cilës janë rregullisht priftët dhe peshkopët katolik, e shkruar me shkrim latin dhe italian, po ashtu edhe ajo në jug, e cila zhvillohet nën ndikim të kishës greke, e shkruar me alfabet grek. Qëllimi themelor i kësaj letërsie fetare është që të krishterët të fitojnë ndonjë njohuri fetare. Mirëpo, me shfaqjen e letërsisë shqipe me shkrim arab kemi të bëjmë jo vetëm me letërsi laike por edhe me atë artistike. E lindur nën patronatin e letërsisë turke, e kjo nën patronatin e letërsisë klasike perse, në radhë të parë të poezisë, ajo ka sjellë ato zhanre dhe ka kultivuar ato tema dhe motive të cilat janë kultivuar në këto dy letërsi, e të cilat kanë qenë numerikisht më të shumta se sa në letërsinë e pastër fetare të deriatëhershme. Me këtë, letërsia shqipe është nxjerrë nga qarqet e ngushta fetare. Nëse kemi parasysh se zhanri themelor i letërsisë perse dhe turke ka qenë poezia, është e natyrshme që edhe këtu poezia është gjinia më e përfaqësuar. Veprat në prozë janë të rralla, e ka edhe të përziera me prozë dhe vargje. Përmendorja më e vjetër deri sot e gjetur e kësaj letërsie është vjersha kushtuar kafesë nga viti Autori i saj është Muçizade. Autori, si adhurues i madh i kafesë, i këndon përparësive të saj ndaj pijeve të tjera dhe i drejtohet Zotit të mos e lërë pa kafe. Vjersha të ngjajshme ka mjaftë edhe në poezinë turke. Vjersha ka 17 strofa me nga katër vargje me rimën AAAB, ku vargu i katërt është refren i tërë vjershës. Jo vetëm rima por edhe vetë forma, me vargun e katërt i cili është refren, tregon se kemi të bëjmë me ndikimin direkt të poezisë turke dhe se nuk mund të flitet për atë se këtu kemi të bëjmë me metrikën e poezisë popullore shqipe 24. Për të parë këtë më qartë, t i sjellim dy strofë të Muçizadesë, të huazuara nga artikulli i O. Myderrizit 25, dhe dy strofa të një vjershe turke, çfarë mund të gjenden në numër të madh në çdo antiologji të poezisë turke. Për hyzmet të fatimesë Gönlüme gir, dog güneşim, 24 Kur shkruhet për këto vjersha, rregullisht theksohet se janë shërbyer me format poetike të poezisë popullore shqipe. Mirëpo, ç analyze, pra edhe ajo sipërfaqësore, tregon se tash për tash është shumë e rrezikshme të japësh gjykime të tilla. Një studim më serioz i meirikës të këtyre poetëve, respektivisht përcaktimi deri në cilën shkallë i aka dale të zbatohet metrika kuantitative arabo-turke, a egziston fare ajo dhe sa është I madh ndikimi I poezisë popullore, do të jetë e mundur vetëm atëhere kur të botohen tekstet alamiado. Ajo pjesë që është botuar në transkriptim shqip në Historia e letërsisë shqipe dhe Buletini nuk lejojnë analyze më të thellë, sepse duhet t I kemi edhe pjesët e caktuar të këtyre veprave me shkrim arab. 25 O. Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabetin arab, Buletini I shk. Shoq. 2, 1955, s. 151.

9 Për shenjërit që janë vatë Mos më le për iftar thatë Imzot mos më lerë pa kahve! Për hyzmet të Fatimesë Për të mirët e Merjemesë Mos më larë me lëng t armesë Kalbim yak aşk ateşim Kimsesizin, yoktur eşim Yandı hayat, sondu emel Gözleri sümbül çiçeği bence o sevda meleği Mutlu değil dost yüreği Imzot mos më lerë pa kahve! Yandı hayat, sondu emel 26 Forma poetike krejtësisht të njëjta gjejmë edhe te Nezim Berati, Hasan Zyko Kamberi dhe Sheh Maliqi nga Rahoveci, për të cilët do të flitet më vonë. Mirëpo, përfaqësuesi i parë i rëndësishëm i letërsisë shqipe të shkruar me shkrim arab është Nezim Berati, apo Nezim Frakulla, siç e quan O. Myderrizi sipas vendlindjes së tij, fshatit Frakullë te Berati 27. Sipas Historia e letërsisë shqipe(f.195) 28, është lindur diku mes 1680 dhe 1685, ndërsa sipas të dhënave nga revista Kultura Islame 29, midis vitit 1660 dhe Ka studiuar në medresenë në Berat, i cili, në atë kohë, ka qenë qendër e rëndësishme administrative dhe kulturore-ekonomike. Pikërisht ato vite kur është lindur Nezimi, Beratin e ka vizituar Evlija Çelebiu (1670) dhe ka shenuar se në te ka pasur pesë medrese, disa banjo publike, shumë teqe dhe xhami të bukura. Ai me respect flet për shumë poetë dhe dijetarë të cilët janë tubuar në kafenetë buzë lumit dhe kanë debatuar për letërsinë dhe dijet e ndryshme. Në një ambient të atillë Nezimi ka mubnur të fitojë arsimim të gjerë letrar nga ai të cilin ka mundur t ia ofrojë medreseja. Duke mos u mjaftuar me dijen të cilën e ka arritur në Berat, ai shkon në Stamboll, ku qëndron gjatë. Ndonëse nuk kemi të dhëna të sigurta, nga vjershat e tij mund të përfundohet 26 Këto dy strofa janë marrë nga libërthi që e kishim para duarve dhe e ka hartuar Ahmed Aymutlu, Aruz, Ilaveli besinci baski, Osman Yalçin matbaasi, Istanbul, 1962, s O. Myderrizi, nezim Frakulla, Buletini shk. shoq. 4, Në këtë punim jemi shërbyer me botimin Historia e letërsisë shqipe I II, Enti I botimeve shkollore I Republikës Socialiste të Serbisë. Reparti prishtinë, Prishtinë 1968, I cili në të vërtetë është ribotim I botimit të Institutit të Historisë dhe Gjuhës në Tiranë. 29 Viti III, nr , Tiranë 1942.

10 se ka udhëtuar nëpër vende të ndryshme të botës islame dhe ka parë mjerim dhe varfëri të madhe (Fund e krye shetita botën, zemra m u bë tërë gjak). Në Stamboll ka filluar të shkruaj vjersha në gjuhën turke dhe ka hartuar divanin i cili është i ruajtur. Nga këto vargje mund të përfundohet se në Stamboll ka lexuar, shkruar vjersha dhe është kënaqur. Janë të gjitha gjasat se ka shkruar edhe në gjuhën arabe dhe perse. Rreth vitit 1731 kthehet në Berat, ku fillon të shkruaj vjersha në gjuhën shqipe, por në frymë, stil dhe formë të poezisë orientale, në radhë të pare, asaj perse, e cila u ka shërbyer si model edhe poetëve turqë. Në Berat në atë kohë ka pasur mjaft poetë dhe është e natyrshme që ka lindur rivaliteti midis tyre. Në disa poezi të tij Nezimi polemizon me rivalët e tij, madje u përmend edhe mungesën e diturisë dhe të talentit. Në një vjershë thotë: Shiri një hidajeti Hak Së sitë ngrënëtë kajmak e në tjetrën: Le mamanë që s e dëgjon, ç kanë thënë dot s e kupton, po edhe rri më kuvendon ç është të bërëtë shair! Me këto poezi të tij, Nezimi me të drejtë mund të konsiderohet nismëtar i poezisë satirike shqipe. Mirëpo, ky lloj i poezisë, e cila deri atëhere ka qenë krejtësisht e panjohur në letërsinë shqipe, gjithashtu është reflektim direkt i poezisë turke. Në histroinë e letërsisë turke është i njohur edhe fakti se disa poetë kanë shkruar kundërshtime kundër kundërshtarëve të tyre dhe ia kanë parashtruar parisë së ndryshme, madje edhe sulltanëve. (Në letërsinë arabe qysh në kohën paraislame ka qenë në mode poshtërimi i fisit kundërshtar dhe i poetit të tij, ndërsa në periudhën Emevite disa poetë shumë të njohur, sikur al-ahtal, Xharir dhe Frazdak, kanë shkruar kundërshtime të njohura (ar. naqâid) njëri kundër tjetrit).

11 Në këtë debatë poetik, të cilin e ka filluar Nezimi ishte përzier edhe muftiu i Beratit, rivali dhe kundërshtari i tij. Beteja ka marrë përmasa të atilla sa që shejh ul-islam e ka revokuar muftiun. Por, as Nezimi aty nuk ka mundur të qëndrojë më gjatë, kështu që rreth vitit 1747 ka shkuar në Stamboll të kërkojë punë. Atje ka qëndruar një kohë të caktuar dhe ka vazhduar të shkruaj shqip e turqisht. Nga poezia e tij mësojmë se në atë periudhë për një kohë ka qëndruar në Hotin, në Besarabi, në shërbim ose në internim. Dy kaside të tij janë hartuar në Hotin, kurse në të tretën flet për kthimin nëpërmjet Ballkanit në Shkup dhe Eelbasan. Kur është kthyer në Elbasan, ka ardhur në konflikt me sanxhakbegun e Vlorës, Beratit dhe Ohrit, Ismail pashanë, prandaj është detyruar që përsëri të ikë. Kur përsëri është kthyer në Beratin e tij, është burgosur dhe pas një kohe është internuar në Stamboll, ku ka vdekur në vitin Nga Nezimi ka mbetur një divan jokomplet në gjuhën shqipe dhe shumë vjersha të shpërndara. Nga pjesët e divanit të tij, të cilin në transkriptim të shqipes bashkëkohore e ka botuar Muderrizi, si edhe nga ato të botuara më herët, mund të përfundohet se më të përfaqësuarat janë gazelet, vjersha lirike, pastaj kasidet vjersha të gjata, dhe në fund, poezia didaktike. Motivet janë të ndryshme: panegjirat, vjershat epikuriane dhe anakreone, përshkrime të bukurisë dhe të natyrës, dhembje, meditime, kritika, motive fetaro-mistike etj. tematikë mjaft e gjerë e poezisë turko-perse. Bilbili, trëndafili, manushaqeja, aq shumë të eksploatura në poezinë turko-perse, i shërbejnë edhe Nezimit si figura stilistike më të shpeshta. Rimat më të shpeshta janë ABAB AAAB, pra kombinimet e njohura nga poezia turke. Dhe krahas asaj se është detyruar të lëviz në suaza të motiveve, të mjeteve shprehëse e të formave poetike të klisheizuara tashmë të njohura, ai posedon shkallë të lartë të origjinalitetit, para së gjithash me ate që hap rrugën krijimtarisë në gjuhën shqipe. Njëjtë si bashkëvendësi i tij Jahja beji Dukagjini, i cili është mburrur me at se nuk ushqehet me ushqimin e poetëve persian, që nuk thotë asgjë që është thënë para tij, njashtu edhe Nezimi ka mendim shumë të lartë për veten dhe për poezinë e tij: Shairët e kësaj ane prej meje muarë yrnek. Apo: Në shairët shokë nuk kam. Dhe në vazhdim: Shiri im u bë xhevahir

12 Gëzoi gjithë dynjanë 30. Në vjershat e tij ka proverba, fjalë të urta, mësime, këshilla, theksim të vlerës së dijes, e diku edhe përshkrime shumë realiste të rrethanave dhe kushteve të jetës së atëhershme të cilat evokojnë përshkrimet e Evlija Çelebiut. Në vjershën e tij të gjatë Teferixhi në Bilçe në mënyrë plastike është përshkruar jeta e qarqeve të atëhershme feudale tepsitë me pite e baklava, qingjave të pjekur, sahaneve të shumtë me gjellëra, të gjitha llojeve të pijeve etj. Në një varg të tërë të strofave gjejmë përshkrimet e pranverës. Divanin e Nezimit i pari e ka zbuluar Hahni dhe i ka regjistruar gjashtë vjersha 31. Sipas mendimit të tij Nezim begu ka qenë poeti më i famshëm modern i muslimanëve Gegë (sic!), të cilët gjithnjë i recitojnë përmendësh poezitë e tij. Këto vjersha i kanë pëlqyer aq shumë Camaradit sa që i ka përkthyer në italishte. Po të mos ishin ashtu të shëmtuara me fjalët e huaja, arabe, perse e turke, Nezimi ka mundur që në njëfar mënyre të bëhej Anakreont i Shqipërisë thotë Camarada 32. Në shkrimet e deritanishme për Nezimin rregullisht theksohet se e ka braktisur sistemin e metrikës kvantitative arabe dhe e ka marrë vargun e poezisë popullore 33. Ne jemi shumë skeptik përsa i takon këtij konstatimi, madje më tepër jemi të gatshëm të besojmë se Nezimi i është përmbajtur metrikës kuantitative. Studimi ynë që i kemi bërë Mevludeve tregon se kjo metrikë në to është zbatuar në mënyrë konsekuente 34. Një nga shkaqet për besim të këtillë është edhe numri i madh i turqizmave të cilat Nezimi i përdor e të cilët i kanë shërbyer për hartimin e metreve të ndryshëm. Mirëpo, përgjigja rreth kësaj pyetjeje do të mund të jepet vetëm pasi të botohen faksimilet e poezisë së tij, e jo vetëm transkripcioni, siç është vepruar deri tani. Studimi i detajuar i poezisë së Nezimit, si asaj në turqishte po ashtu edhe i asaj në shqipe, do të tregonte se ai është poet i talentuar shumë, se shqiptarët e kanë pasur poezinë e tyre artistike së paku një shekull më herët se saqë rregullisht 30 Shembujt janë marrë nga Historia e letërsisë shqipe. 31 J. G. V. Hahn, Albanesische Studien, II, pesth, Camarda, Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua Albanese, Pratto Myderrizi, op. cit. f. 150; Historia e letërsisë shqipe, f H. Kaleši, Mevludi kod arbanasa, Zbornik radova Fil. Fakulteta u Beogradu, knj. IV 1, Beograd 1959, s

13 pohohet dhe se ajo poezi është në nivel të lakmueshëm artistik. Në krijimtarinë e Nezimit për herë të parë në letërsinë shqipe ndeshen format poetike, struktura e fiksuar e vargut, teknika e caktuar e rimimit. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se Divani i Nezimit bënë pjesë në përmendoret më të vjetra të gjuhës shqipe, respektivisht të dialektit toskë 35. Njëkohësisht do të duhej shikuar edhe divanin e tij turqisht dhe duhej botuar disa fragmente. Bashkëkohaniku i Nezimit është Sulejman Naibi (vdekur 1760), me prejardhje gjithashtu nga Berati. Të dhëna biografike për te pothuaj se nuk ka. Mbiemri Naibi gjithsesi që është pseudonym poetik (mahlas). Prej tij ka mbetur një divan i tërë me vjersha në gjuhën shqipe, por është humbur në luftën e fundit. Janë ruajtur vetëm disa vjersha të shpërndara në përmbledhjet e ndryshme në dorëshkrim, ndërsa vjersha e tij Mahmudeja e stolisurë, e cila të kujton sonetet e Petrarkes të kushtuara Laurës, ka kaluar në popull dhe këndohet si këngë popullore. Fragmentet e botuara deri tash të asaj pjese të paktë të poezisë së tij e cila është e ruajtur dëshmojnë se Naibi është poet i talentuar shumë, se ka gjuhë më të pastërt se Nezimi. Do të ishte dëm i madh nëse divani i tij nuk gjendet poezia shqipe do të ishte e privuar nga njëri nga përfaqësuesit e saj më origjinal. Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, me Hasan Zyko Kamberin, pa dyshim me njërin nga poetë më të mëdhenj dhe më të frytshëm të këtij llojit të letërsisë, shfaqet vjersha e gjatë, motivi i të cilës është ndonjë ngjarje nga historia e islamit, në radhë të parë vjersha për lindjen e Muhamedit dhe për tragjedinë në vendin Kerbela 36, kur ka vdekur nipi i Muhamedit, Hyseni ngjarjes e cila do të bëhet tema kryesore e letërsisë Shiite. Këto dy motive do të dominojnë në letërsinë alamiado shqiptare deri në shuarjen e saj. Hasan Zyko Kamberi është autori i mevludit të parë në gjuhën shqipe (vjershë panegjirike për nder të lindjes së Muhamedit) por duke pasur parasyshë faktin se nuk është i botuar, nuk e dimë a është original apo përkthim i mevludit të njohur turk nga Sulejman Çelebiu. Krahas mevludit, prej tij janë ruajtur pesëdhjetë vjersha lirike dhe dhjetë të gjata me tematikë shumë të ndryshme. Në vjershën Sefer-i Hümayun (Lufta mbretërore) e përshkruan betejën turko-austriake të vitit 35 Për nezimin dhe poezinë e tij shih po ashtu: Abdullah ferhati, Zani I naltë, Tiranë , ku pjesërisht është botuar divani I tij; E. Rossi, Notizia su un manascritto del canzoniere di Nezim (sec. XVII CVIII), Rivista degli Studi orientali, Roma Më gjerësisht në: Islam Ansiklopedisi, v. V, Kerbela.

14 1789 në Smederevë, në të cilën ka marrë pjesë edhe vetë. Aty gjejmë përplot vrojtime realiste për luftën, dobësitë njerëzore, rrënimet, vuajtjet e ushtarëve të thjeshtë, anarkinë në ushtri etj. Për njohjen e rrethanave shoqëroro-politike është e rëndësishme vjersha Trahana, ndërsa në vjershën Gjerdeku (Nata e parë martesore) e përshkruan, nga njëra anë, fatkeqësinë e vajzës të cilën askush nuk e pyet për mendimin për martesën e saj, e nga ana tjetër, vuajtjen e dhëndërrit i cili vite të tëra duhet t i kalojë në kurbet, për të kursyer pak para për dasmë dhe për pajën e gruas. Kulminacionin e poezisë së tij realiste e arrin me vjershën Paraja, në të cilën kemi ndoshta satirën më të rreptë në letërsinë shqiptare. Periudha në të cilën ka jetuar dhe ka krijuar Hasan Zyko Kamberi është periudha e dekadencës së madhe politike dhe ekonomike të Turqisë, periudhë e anarkisë feudale, kur feudalët përpiqen të nxjerrin gjithçka nga masat fshatare, kur për shkak të pasigurisë secili përpiqet që sa më shpejtë të pasurohet, kur gjithçka blihet me para, e madje edhe funksionet më të mëdhaja fetare e shtetërore. Kjo i ka shërbyer si pretekst poetit që t i sulmojë të gjithë njerëzit, pashallarët e vezirët, hoxhallarët e kadijtë si edhe masën e thjeshtë të cilët të gjithë bashkarisht kanë qëllimin e njejtë: Edhe pashallarët e beglerët, edhe masa e thjeshtë, të gjithë e japin kokën për para, për para e humbin xhenetin, paraja ta sjell famën, paraja të fut në xhenet 37. Hasan Zyko Kamberi ka qenë i popullarizuar shumë. Shumë vjersha të tij janë bërë këngë popullore. Poetët e rilindjes shqiptare gjithashtu e kanë njohur poezinë e tij, e Naim Frashëri në parathënien e vjershës së pare të Iliadës thotë se poetëve të Shqipërisë në ballë u qëndron Hasan Zyko Kamberi. Fatkeqësisht, vjershat e tij ende nuk janë botuar prandaj mundësitë për studimin e tyre janë shumë të kufizuara. Me Muhamed Çamin (Muhamed Kyçyku, vdekur 1844) letërsia shqiptare alamiado është pasuruar me gjininë e re letrare: poemën romantike, të ngjajshme me poemat e Xhamiut, Nizamiut, Fuzulit, Ali Shir Nevait dhe të Jahja beg Dukagjinit. Në ato poema i këndohet ose një çifti të dashurisë (Jusufi e Zylejhaja, Husrev dhe Shirin, Lejla dhe Mexhnun), ose ndonjë ngjarjeje nga historia. Çami është përkthyesi i parë nga arabishtja. Duke marrë parasyshë faktin se i ka kaluar njëmbëdhjetë vjet në studime në al-azhar në Kairo, ai e ka njohur mirë letërsinë arabe, prandaj e ka përkthyer në gjuhën shqipe të lavdishmen Qasidatu l-burda 37 Më shembuj të poezisë së tij ka dhënë: O. Myderrizi, Hasan Zyko Kamberi, Buletini shk. shoq. 1, 1955 dhe Historia e letërsisë shqipe, f

15 (Kasida e gunës) nga al-busiri, njërën nga vjershat më të njohura pagane në lavdërim të Muhamedit. Mirëpo janë shumë më të rëndësishme poemat e tij Revza e njohur me emrin Erveheja, Jusufi e Zylehaja, Gurbetlijtë, Zaptimi i Misolongjit dhe Bekriu. Çami shumë gjatë ka qenë i njohur vetëm me poemën moralo-didaktike, respektivisht novelën në vargje, Revza, në të cilën e përpunon motivin për gruan besnike dhe të pastërt e cila kalon nëpër shumë peripeti dhe sprovime që më në fund të bëhej mbretëreshë dhe t ia lëshoj fronin burrit të saj, me të ciliin, në fund të poemës, është takauar,përsëri. Vetë autori thotë se motivin e ka marrë nga një vepër turke me titullin Revza (Kopështi), sipas të cilit edhe ai e ka emërtuar veprën e vet. Për cilin tekst original bëhet fjalë, çka i ka shërbyer Çamit si model, nuk kemi mundur ta vërtetojmë. Një përshkrim jo bash më i mirë i kësaj vepre i ka rënë në duar Jani Vretos, patriotit të njohur shqiptar, i cili në vitin 1888 e ka botuar me alfabetin e Sami Frashërit në Bukuresht, me titullin Erveheja, sipas emrit të personazhes kryesore të novëls dhe e ka pastruar nga turqizmat. Por, duke qenë se numri i turqizmave ka qenë i madh, ky pastrim ka vënë dorë edhe në vetë fakturën e vargut, madje edhe në domethëniet. Vetë Vretoja thotë se botimi i tij në fjalë ndërron po ndë punët tërazi s ndrron aspak. Pas botimit të tij kjo vepër është bërë shumë e njohur, dhe titulli origjinal Revza është harruar. Një botim kritik i Ervehesë pa dyshim se do të ofronte shumë mundësi për studime të ndryshme dhe do të kontribuonte që të lehtësohet gjetja e modelit të saj turk. Shkrimtari bashkëkohor shqiptar nga Kosova, Ahmet Çirezi e ka përpunuar në dramë e cila ka arritur sukses të shkëlqyeshëm. Poema tjetër, shumë më e madhe, e M. Çamit është Jusufi dhe Zulihaja, e përbërë nga vargje. Në te është kënduar legjenda e njohur nga Dhjata e vjetër për Jusufin e bukur, të cilës i është kushtuar një sure e tërë e Kur anit 38. Ky tregim më i bukur (ahsan al-kisas, siç është quajtur në Kur an) ka qenë objekt i shumë poemave në letërsinë perse, arabe e turke, e me Çamin kalon edhe në letërsinë shqipe. Në tre letërsitë e përmendura kësaj legjende i pari i ka kënduar Firdusi, e pas tij Xhami, i cili e ka tejkaluar Firdusin. Përpunimi poetiki këtij tregimi tek turqit shfaqet qysh në shekullin XIII në Krime, ndërsa e ka shkruar njëfar Ali në 38 Kur an, XII.

16 formën e rubairës 39. Pas tij paraqiten një varg veprash për këtë materie në dialekte të ndryshme turke, shumica në formën e mesnevisë. Të përmendim vetëm Dastân-i Yûsuf alejhi s-selâm nga Shejjâd Hamza 40, pastaj poema shumë e njohur e Hamdiut (Hamdullah Çelebi) 41, si edhe ai më i lavdishmi, në letërsinë turke më origjinali dhe poetërisht më i përsosuri, nga Jahja beg Dukagjini (Dugaginzade Yahya-bey). Këtë poet në disa burime turke e gjejmë gabimisht si Tashliceli Yahya-beg, mbase për shkak të gabimit të cilën e ka bërë ndonjë shkrues i tezkires, dhe e cila tash po përsëritet vazhdimisht. Shkenctari i njohur dhe hulumtuesi i palodhshëm turk Agâh Sirri Levend në punimin e përmendur thekson se ka konstatuar se kanë ekzistuar 50 vepra turke për Jusufin e Zulejhanë, prej të cilave 30 janë në formën mesnevi. Mu për shkak të këtij numri të madh të poemave në letërsinë turke është vështrië me e vërtetu cili i ka shërbyer Çamit si model, ndonëse supozojmë se ajo ka mundur të jetë vepra e Jahja begut. Mirëpo, nuk duhet përjashtuar mundësinë se kemi të bëjmë me vepër krejtësisht origjinale sepse Muhamed Çami (Kyçyku), sikundër do të shohim, ka shkaruar edhe disa poema origjinale. Por, ndonëse kjo poemë nuk është botuar, vështirë e kemi ta pranojmë pohimin se teknika e vargut e cila është përdorur te Jusufi dhe Zylejha, si edhe në veprat tjera të tij, është ajo të cilën e gjejmë edhe te Nezimi, e ajo është teknika e poezisë popullore 42. Veprat tejra poetike të rëndësishme të M. Çamit janë Bekriu, në të cilën i mallkon ata të cilët pijnë venë dhe raki, dhe kënga nga 600 vargje për pushtimin e Misolongi-t Misolonginin fethi, në të cilën i këndohet fitores së Ibrahim pashës (Hediva Ibrahimit), të birit të Ali pashës së Egjiptit mbi grekët gjatë kohës së kryengritjes greke. Gati njëkohësisht kur Muhamed Çami e ka shkruar veprën e tij Jusufi e Zylejha, në teqenë e njohur bektashiane në fshatin Frashër, i cili do t i jap tre personalitete më të mëdha të rilindjes kombëtare Abdyl Frasherin, udhëheqësin e Lidhjes Shqiptare, Naimin, poetin më të madh dhe Shemsudin Samiun, iluministin 39 Më gjerësisht në: Ismail Hikmet Ertaylan, Türk dilinde yazilan ilk Yusuf ve Zeliha, Edebiyat Fakültesi TDED, III, 1, 2, Istanbul 1948, s ; Grünebaum, Jusuf und Zuleicha, ZDMG Sheyyâd Hamza, Jusuf ve Zeliha, Nakleden, Dehri Dilçin, T. D. K. Yayini, Istanbul, Më gjerësisht në: Cahit Kovcar, Hamdullah Hamdi nin Jusuf ü Züleyha si, Türk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten 1968, f , dhe veçmas: Agâh Sirri Levend, Hamdi nin Jusuf u Züleyhas si, në numrin e njëtë të kësaj reviste. 42 Historia e letërsisë shqipe, f Vështirësia buron edhe nga faktivargjet e poezisë popullore shqipe janë kryesisht të tipit trokaik. Për atë arsye studimi I metrikës së këtyre shkrimtarëve është një nga çështjet themelore.

17 më të madh shqiptar dhe ideologun e çlirimit kombëtar dhe njëherit leksikografin dhe enciklopedistin më të madh turk ka lindur një vepër tjetër epike: Hadikaja (Kopështi) nga Dalip Frasheri, prej vargjesh, e cila i kushtohet tragjedisë së njohur te Qerbelaja në Irak. Heronjtë kryesorë të epit janë Hysejni, nipi i Muhamedit dhe martirët tjerë në Qerbela. Vepra është shkruar, sa i përket përmbajtjes, sipas modelit të Hadikat as-su adâ nga poeti i madh turkoazerbajxhanas Fuzuli, i cili kishte për model veprën Ravzat aş-şuhadâ të poetit persian Vaiz Kaşifi, veprën e të cilit bektashijtë dhe dervishët tjerë e kanë konsideruar të shenjtë 43. Mirëpo, për dallim nga vepra e Fuzulit, e cila është në prozë dhe vargje, vepra e Frashërit është vetëm në vargje, dhe dukshëm është më e madhe se vepra e Fuzulit. Ajo nuk ka vlerë të madhe artistike, por, mbase është epi i parë në letërsinë shqipe. Atë për model do ta marr edhe Shahini, vëllai i vogël i Dalipit, në Muhtarnamen e tij, gjithashtu të kushtur martirëve të Qerbelasë, si edhe Naim Frashëri në epin e tij të madh Qerbelaja, të shkruar me shkrimin latin, respektivisht me alfabetin e vëllait të tij Sh. Samiut 44. Këto dy veprat e fundit të cilat do të mund të quheshin edhe epe fetare do të jenë shumë të popullarizuara në teqetë e bektashijve. Mirëpo, në teqetë e bektashijve është zhvilluar edhe poezia lirike, kryesisht e karakterit mistik. Përfaqësues tipik i kësaj poezie, të zhvilluar shumë edhe në letërsinë turke 45, është Zenel Bastari, poeti nga gjysma e parë e shek. XIX, nga i cili kanë mbetur njëqind e dhjetë strofa të poezisë mistike, të dashurisë, humoristike dhe sociale 46. Kjo poezi me ilahi të ndryshme në gjuhën shqipe, çfarë ka shumë, përbënë literaturën bektashiane, studimi i së cilës nuk është as në fazën fillestare. Letërsinë alamiado mjaft të zhvilluar e gjejmë edhe në Shkodër. Gjatë kohës së Mahmut pashë Bushatliut kanë vepruar Mulla Husejn Dobraça dhe Mulla Salih 43 Shih Dr. Neclâ Pekolcay, Islâmî Türk Edebiyati, 3 kitap, Islâm Medeniyeti Yayinlari, Istanbul 1968, f. 29; Philologiae turcicae Fundamenta II, Saështv e pastudiuar kjo letërsi madje edhe e nënçmuar, dëshmon edhe shembulli I epit të Naimit Qerbelaja. Kjo vepër vetëm një here është botuar, e deri sot nu i është kushtuar asnjë studim, edhe pse Naimi është poeti për të cilin ështv shkruar më së shumti. Ndonëse kjo është vepra më e madhe e tij, në Historinë e letërsisë shqipe të përmendur, ku Naimit i janë kushtuar plot 40 faqe, kyep vetëm kalimthi është përmendur. 45 Të përmendim se numër I madh I poetëve bektashij me prejardhje shqiptare kanë shkruar në turqishte. Shih Sadeddin Nüzhet Ergin, Bektaşi Edebiyatı Antolojisi, Bektaşi Şairleri ve nefesleri, I III. İstanbul. Istanbul Maarif Kütüphanesi s. a. 46 Shih Zenel Bastari, vjershëtar I gjysmës së pare të shek. XIX, Buletin I shkenc. Shoq. 1, 1961.

18 Pata. Ky i fundit i ka kënduar fitores së Mahmut pashës mbi turqit. Ilahi kanë kënduar Shejh Ahmed Elbasani, Shejh Sylejman Temani nga Berati, Haxhi Ahmed beg Tirana e të tjerë. Madje edhe sot në teqe në Kosovë ekzistojnë përmbledhje të tëra me ilahi në gjuhën shqipe, të cilat këndohen vetëm në shqipe. Autorët e tyre janë të njohur, dhe ate kryesisht nga këto anë. E kemi parë se letërsia shqiptare alamiado paraqitet për herë të parë në gjysmën e pare të shek. XVIII, dhe ate në qytetet e Shqipërisë së jugut, para së gjithash në Berat. Mirëpo, në qytetet e Kosvës, Malit të Zi dhe të Maqedonisë, ku gjithashtu ka jetuar numër i madh i shqiptarëve, kjo letërsi paraqitet plot njëqind vjet më vonë. Shkakun për këtë, para së gjithash, duhet kërkuar në fakqin se në këto qytete, të cilët gjithashtu kanë qenë qendra të rëndësishme kulturore dhe administrative-ekonomike, madje edhe më të rëndësishëm se Berati, popullata ka qenë e përzier, ndërsa në qytete ka dominuar gjuha turke. Vetë shqiptarët, duke u vendosur në qytet, janë përpjekur që sa më parë të barazohen me popullatën qeverisësetë qytetit, prandaj edhe ata kanë shkruar në gjuhën turke. Kështu poetët, ata të cilët kanë shkruar në turqishte, qoftë të jenë shqiptarë apo jo, kanë pasur publikun e tyre të lexuesve. Mirëpo, atje ku ka dominuar elementi shqiptar, për shembull në Gjakovë dhe në Ulqin, më herët paraqitet letërsia alamiado. Vepra më e vjetër e kësaj letërsie në këto vise është Vehbije (dhuratë, dhurata e Zotit), e ka shkruar Tahir Efendi Boshnjaku nga Gjakova, Vepra e këtij studenti të teologjisë të diplomuar në Stamboll dhe myderrisit të mëvonshëm në Gjakovë, është e shkruar në prozë dhe në vargje, sikundër që është traditë në letërsitë orientale. Sepse, është e njohur se qysh poetët arabë duke shkruar vepra në prozë, madje edhe aso historike, gjithnjë kanë futur në to vargje, duke dashur të dëshmojnë shkathtësinë e tyre edhe si poetë, duke qenë se poezia ka qenë në vlerësimin më të lartë. Këtë nga ata e kanë marrë turqit dhe kronikat turke janë shembull i mirë për këtë. Poeti jonë e jep metrin e vargut i cili është Fâ ilâtun Fâ ilâtun Fâ ilâtun për secilin gjysëm varg. Ky pra është, metri remel në të cilin gjysëmvargu i parë dhe i dytë rimojnë. Ky lloj i vargjeve dhe i formës poetike, të quajtur mesnevî, është shfrytëzuar shumë në poezinë turke. Në këtë formë është shkruar edhe mevludi i Sulejman Çelebiut, i cili ka pasur shumë imitues dhe shumë përkthyes.

19 Ashtu sikundër është e zakonshme në letërsitë orientale, kjo vepër fillon me invokacion në vargje (gjithsejt tetë bejte dyvargëshe), e tek pastaj pason teksti i vërtetë, dhe atë së pari në vargje e pastaj në prozë. Kjo është vepër fetare-didaktike me shumë hadithe (thënie të Muhamedit), mësime, sentence të moralit, thënie dhe fjalë të urta shqiptare, si edhe fjalë të urta turke të përkthyera në shqipe. Duket se vepra i është dedikuar si masave shqiptare ashtu edhe hoxhallarëve, në të shumtën e rasteve të paarsimuar, që me te të shërbehen me rastin e predikimeve. Aty flitet për kalueshmërinë e jetës, për ferrin, parajsën, për kryerjen e ritualeve dhe obligimeve fetare, për obligimet e burrit ndaj familjes së tij, për vlerën e dijes, për modestinë, përgojimin, koprracinë, etj. Nganjëherë proza shërben si komentar i vargjeve. E tërë vepra krahas gjashtëmbëdhjetë vargjeve të invokacionit, përmban edhe treqind e katër vargje dhe dymbëdhjetë vargje të cilat autori i quan Bajramija, të cilët kanë të bëjnë me festën e bajramit. Edhe pse në shikim të parë duket se kjo vepër nuk ka lidhje me rrethanat në të cilat autori ka jetuar, sepse mësimet e tij kanë patur vlerë për të gjithë muslimanët në të gjitha vendet, duke e lexuar me kujdes mund të vërehet se në te shqyrtohen një sëre elementesh nga marrëdhëniet e atëhershme shoqërore. Padituria e masës e ka detyruar autorin të shpreh fjalë të rrepta kundër injorancës dhe injorantëve. Xhahil insan osht n terr, osht hem qorr hem si hajvan, ja beter, apo: Xhahili osht dushmani i yt, oni qi xhahili o qillu baba yt. Autori gjithashtu ka vërejtur të keqen e vrasjes mes veti për shkak të gjakmarrjes dhe për ate thekson se çdokush që vret do të jetë i vrarë, sipas fjalës së urtë arabeman katala kutila. Ai thotë: Nirin qeter shpat se pret, por ajo qi me to vet popret. Në llogari të hoxhallarëve të paditur gjithashtu drejton shumë fjalë të rrepta: Hoxha i gjorë, kur nuk ka dije, mendon se i mjafton edhe të lexojë germë për germë (ky varg ishte dhënë vetëm serbokroatisht, prandaj është përkthim i ynë A. H.). Proza nuk është e thjeshtë por e rimuar, e që gjithashtu është ndikim i letërsisë arabe-turke: Çikën mire mir me e vesh ka shiqar djalin mir me e vesh ka zarar. Në vitin 1907 Ismail Haxhi Tahir Gjakova, ndoshta djali i Tahirit, e ka transkriptuar këtë vepër në shkrimin shqip dhe e ka botuar në Sofi. Por, transkripsioni është i dobët, prandaj studiuesve u mbetet të mbështeten vetëm në