T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KONYA İLİNDE Kİ ORTAÖĞRETİM OKULLARINDA ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN TÜKENMİŞLİK VE İŞ DOYUMU DÜZEYLERİNİN BÖLGELERE GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİNİN ÇOK DEĞİŞKENLİ İSTATİSTİKSEL ANALİZİ Bülent DİLSİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ İSTATİSTİK ANABİLİM DALI KONYA, 006

2 1 TEŞEKKÜR Bu çalışmanın hazırlanmasında yardımda bulunan, konunun seçiminde ve gerçekleşmesinde bana yön veren, yapıcı telkin ve tenkitleriyle severek çalışmamı sağlayan ayrıca tezin düzene girmesinde büyük katkıları bulunan değerli hocam Sayın Doç. Aşır GENÇ e; benden desteklerini esirgemeyen İstatistik Anabilim Dalında görevli tüm öğretim üyesi ve araştırma görevlilerine; verileri toplamama yardımcı olan babam ve aileme, il ve ilçe milli eğitim şube müdürleri ve okul müdürlerine, samimi cevaplarıyla tezimin biçimlenmesini sağlayan değerli eğitim camiasına, her zaman bana destek veren ve motive eden Sevgili eşim Ayfer e ve tez çalışmalarımın son aşamalarında dünyaya gelen ve hayatıma renk katan Dünyalar güzeli kızım Şevval e en içten duygularımla teşekkür ederim.

3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ...1 İşin İnsan Yaşamındaki Rolü... Sosyal Değişim Kapsamında Çalışmanın Anlamı... İş Psikolojisi Araştırmalarında Çağdaş Yaklaşımlar... LİTERATÜR ARAŞTIRMASI...4 Araştırmanın Amaçları TÜKENMİŞLİK Tükenmişlik Hakkında Temel Kavramlar Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Düşük kişisel başarı hissi Tükenmişliğin Belirtileri Fiziksel belirtiler Davranışsal belirtiler Psikolojik belirtileri Tükenmişlik açısından kişisel risk faktörleri Başlıca tükenmişlik sebepleri Tükenmişliğin sonuçları i. Stres belirtileri ii. İş hayatına etkileri iii. Kararsızlık iv. Yorgunluk belirtileri v Davranış Bozuklukları Tükenmişlikle Başa Çıkma Yolları Tükenmişlikle Mücadelede Geliştirilen Örgütsel Yöntemler...3 Yetkinin Devriyle İlgili İlkeler Tükenmişlikle Mücadelede Geliştirilen Kişisel Yöntemler Tükenmişliğin Ölçülmesi Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma...3

4 Kişisel Başarı...3 A- Maslach Tükenmişlik Envanterinin Güvenirliği...33 B- Maslach Tükenmişlik Envanterinin Geçerliliği...34 Faktör 1: Duygusal Tükenme...34 Faktör : Duyarsızlaşma...34 Faktör 3: Kişisel Başarı...34 C- Maslach Tükenmişlik Envanterinin Puanlanması...35 D- Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanlarının Yorumu İŞ DOYUMU İş doyumun üç önemli boyutu vardır (Luthans, 1989:170 17) İş Doyumun Önemi...39 İş Doyumunu Etkileyen Bireysel ve Örgütsel Faktörler Motivasyonun Tanımı Demotivasyon: İşte Monotonluk İş Doyumu Ve Mutluluk İş Doyumu Teorileri İş Doyumunu Belirleyen Faktörler...47 İş Doyumunun Davranışsal Faktörleri...47 İş Doyumunun Yönetilmesi...47 İş Doyumunu Etkileyen Önemli Faktörler...48 Motivasyon Ve İş Doyumu...49 Performans Nedir?...49 Rasyonel-iktisadi insan...50 Sosyal insan...51 Karmaşık İnsan...51 Bireysel Motivasyon...5 Organizasyonel İklim İş Doyumunun Ölçülmesi...53 A- Ölçeğin Puanlaması...54 B- Ölçeğin güvenilirliği...54 C- Ölçeğin Geçerliği...54

5 3. İSTATİSTİKSEL ANALİZ YÖNTEMLERİ Örneklem hacmi belirleme Frekans tablosu Çapraz tabloların oluşturulması Saçılım (nokta) grafikleri Pearson ki-kare test istatistiği Güvenirlik analizi Bağımsız Grupların Karşılaştırılmasında Kullanılan Hipotez Testleri Hipotezlerin belirlenmesi İstatistiksel test için anlamlılık düzeyini belirleme İki ortalama arasındaki farkın anlamlılık testi İstatistiksel karar Bağımsız ikiden çok grubun karşılaştırılması (tek yönlü varyans analizi)...65 a. Kareler Toplamının Bulunmasına ilişkin Formüller...66 b. Serbestlik Derecelerinin Bulunmasına İlişkin Formüller...66 c. Kareler Ortalamalarının Bulunmasına İlişkin Formüller Çok değişkenli tek yönlü varyans analizi (MANOVA) Wilks Lambda istatistiği Hotelling İz istatistiği Pillai İz istatistiği Bonferroni eşanlı güven aralıkları ve farklı grup ve değişkenlerin belirlenmesi Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi Faktör Analizi UYGULAMALAR Verilerin Toplanması Ve İşlenmesi Araştırmanın Yöntemi Araştırma Gurubu Veri Toplama Araçları TÜKENMİŞLİĞİN İNCELENMESİ Faktör Analizi...89 Tükenmişlik alt boyutları ve yaş faktörü için ki-kare ilişki arama...98

6 Tükenmişlik alt boyutları ve yaş faktörü için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...98 Tükenmişlik alt boyutları ve yaş faktörü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...99 Tükenmişlik alt boyutları ve cinsiyet faktörü için ki-kare ilişki arama...99 Tükenmişlik alt boyutları ve cinsiyet için çok değişkenli iki ortalama farkı100 Tükenmişlik alt boyutları ve cinsiyet için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve medeni durum faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve medeni durum için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve yaş faktörü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...10 Tükenmişlik alt boyutları ve çocuk sayısı faktörü için ki-kare ilişki arama.10 Tükenmişlik alt boyutları ve çocuk sayısı için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...10 Tükenmişlik alt boyutları ve çocuk sayısı için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...10 Tükenmişlik alt boyutları ve branş faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve branş için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve çocuk sayısı için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve öğrenim durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve öğrenim durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı Tükenmişlik alt boyutları ve öğrenim durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve kıdem faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve kıdem için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...105

7 Tükenmişlik alt boyutları ve kıdem için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve ünvan durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve ünvan durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı Tükenmişlik alt boyutları ve ünvan durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve mesleği seçmedeki istek sırası faktörü için kikare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve mesleği seçmedeki istek sırası için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve mesleği seçmedeki istek sırası için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve meslekten elde ettiği doyum faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve meslekten elde ettiği doyum için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve meslekten elde ettiği doyum için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve eşin öğrenim durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve eşin öğrenim durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve eşin öğrenim durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve eşin çalışma durumu faktörü için ki-kare ilişki arama...11 Tükenmişlik alt boyutları ve eşin çalışma durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı...11 Tükenmişlik alt boyutları ve eşin çalışma durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...11

8 Tükenmişlik alt boyutları ve aylık gelir durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve aylık gelir durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve aylık gelir durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve ek iş yapma durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve ek iş yapma durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı Tükenmişlik alt boyutları ve ek iş yapma durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve arzulanan maaş durumu faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve arzulanan maaş durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve arzulanan maaş durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve okul idaresi ile olan ilişkileri faktörü için ki-kare ilişki arama Tükenmişlik alt boyutları ve okul idaresi ile olan ilişkileri için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi Tükenmişlik alt boyutları ve okul idaresi ile olan ilişkileri için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu faktörü için kikare ilişki arama...119

9 Tükenmişlik alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı Tükenmişlik alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi Tükenmişlik alt boyutları ve okul türü faktörü için ki-kare ilişki arama...10 Tükenmişlik alt boyutları ve okul türü için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...10 Tükenmişlik alt boyutları ve okul türü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...11 Duyarsızlaşma İçin Çoklu Regresyon...1 Duygusal Tükenme İçin Çoklu Regresyon...13 Kişisel Başarı İçin Çoklu Regresyon İŞ DOYUMUNUN İNCELENMESİ Faktör Analizi...15 İş doyumu ve yaş faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve yaş faktörü için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve yaş faktörü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve cinsiyet faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve cinsiyet için çok değişkenli iki ortalama farkı İş doyumu ve cinsiyet için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve medeni durum faktörü için ki-kare ilişki arama...13 İş doyumu ve medeni durum için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...13 İş doyumu ve yaş faktörü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...13 İş doyumu ve çocuk sayısı faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve çocuk sayısı için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve çocuk sayısı için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve branş faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve branş için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi...134

10 İş doyumu ve çocuk sayısı için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve öğrenim durumu faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve öğrenim durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı İş doyumu ve öğrenim durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve kıdem faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve kıdem için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve kıdem için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve unvan faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve unvan için çok değişkenli iki ortalama farkı İş doyumu ve unvan için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve mesleği seçmedeki istek sırası faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve mesleği seçmedeki istek sırası için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve mesleği seçmedeki istek sırası için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve meslekten elde ettiği doyum faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve meslekten elde ettiği doyum için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve meslekten elde ettiği doyum için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve eşin öğrenim durumu faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve eşin öğrenim durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve eşin öğrenim durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve eşin çalışma durumu faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve eşin çalışma durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı...141

11 İş doyumu ve eşin çalışma durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve aylık gelir durumu faktörü için ki-kare ilişki arama...14 İş doyumu ve aylık gelir durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve aylık gelir durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...14 İş doyumu ve ek iş yapma durumu faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve ek iş yapma durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı İş doyumu ve ek iş yapma durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve arzulanan maaş durumu faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve arzulanan maaş durumu için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve arzulanan maaş durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve okul öğretmenleri ile olan ilişkileri için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu ve okul idaresi ile olan ilişkileri faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu ve okul idaresi ile olan ilişkileri için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu ve okul idaresi ile olan ilişkileri için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş doyumu alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu faktörü için kikare ilişki arama İş doyumu alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu için çok değişkenli iki ortalama farkı İş doyumu alt boyutları ve okulun bulunduğu bölge durumu için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi...147

12 İş doyumu alt boyutları ve okul türü faktörü için ki-kare ilişki arama İş doyumu alt boyutları ve okul türü için çok değişkenli tek yönlü varyans analizi İş doyumu alt boyutları ve okul türü için Bonferronı Eşanlı Güven Aralıkları ile Farklı Grup ve Değişkenlerin Belirlenmesi İş Doyumu İçin Çoklu Regresyon SONUÇ Duyarsızlaşma ve Demografik Soruların Yorumlanması Duygusal Tükenme ve Demografik Soruların Yorumlanması Kişisel Başarı ve Demografik Soruların Yorumlanması İş Doyumu ve Demografik Soruların Yorumlanması KAYNAKLAR...155

13

14 TABLOLAR FİHRİSTİ Tablo 4.1 Genel Veriler Frekans Tablosu...87 Tablo KMO ve BS testlerinin sonucu...9 Tablo 4.5. Faktör yükleri matrisi...93 Tablo Döndürülmüş faktör yükleri matrisi...94 Tablo Toplam Varyans Tablosu...95 Tablo Faktörlerin anket ve analize karşılık gelen soruları...95 Tablo Faktör skorlarının elde edilmesinde kullanılacak katsayılar matrisi...96 Tablo Tükenmişlik ve Yaş Faktörü Frekans Tablosu...98 Tablo Tükenmişlik ve Cinsiyet Faktörü Frekans Tablosu...99 Tablo Tükenmişlik ve Medeni Durum Faktörü Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Çocuk Sayısı Faktörü Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Branş Faktörü Frekans Tablosu...10 Tablo Tükenmişlik ve Öğrenim Durumu Faktörü Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Kıdem Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Unvan Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Mesleği Seçmedeki İstek Sırası Durumuna Göre Tablo Tükenmişlik ve Meslekten Elde Ettiği Doyuma Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Eşin Öğrenim Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Eşin Çalışma Durumuna Göre Frekans Tablosu...11 Tablo Tükenmişlik ve Aylık Gelire Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Ek İş Yapma Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Arzulanan Maaşa Göre Frekans Tablosu Tablo 4.5. Tükenmişlik ve Okul Öğretmenleri ile Olan İlişkisine Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Okul İdaresi ile Olan İlişkisine Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Okulun Bulunduğu Bölgeye Göre Frekans Tablosu Tablo Tükenmişlik ve Okul Türüne Göre Frekans Tablosu...10 Tablo Duyarsızlaşma İçin Çoklu Regresyon...1 Tablo Duygusal Tükenme İçin Çoklu Regresyon...13 Tablo Kişisel Başarı İçin Çoklu Regresyon...14 Tablo KMO ve BS testlerinin sonucu...15

15 Tablo 4.6. Faktör yükleri matrisi...16 Tablo Döndürülmüş faktör yükleri matrisi...17 Tablo Toplam Varyans Tablosu...18 Tablo Faktörlerin anket ve analize karşılık gelen soruları...18 Tablo Faktör skorlarının elde edilmesinde kullanılacak katsayılar matrisi...19 Tablo İş Doyumu ve Yaş Faktörü Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Cinsiyet Faktörü Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Medeni Durum Faktörü Frekans Tablosu...13 Tablo İş Doyumu ve Çocuk Sayısı Faktörü Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Branş Faktörü Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Öğrenim Durumu Faktörü Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Kıdem Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Unvan Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Mesleği Seçmedeki İstek Sırası Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Meslekten Elde Ettiği Doyuma Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Eşin Öğrenim Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Eşin Çalışma Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Aylık Gelire Göre Frekans Tablosu...14 Tablo İş Doyumu ve Ek İş Yapma Durumuna Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Arzulanan Maaşa Göre Frekans Tablosu Tablo 4.6. İş Doyumu ve Okul Öğretmenleri ile Olan İlişkisine Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Okul İdaresi ile Olan İlişkisine Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Okulun Bulunduğu Bölgeye Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu ve Okul Türüne Göre Frekans Tablosu Tablo İş Doyumu İçin Çoklu Regresyon...149

16 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Yamaç eğim grafiği Şekil 4.5. Faktör yüklerinin döndürme sonrası üç boyutlu gösterimi Şekil Yamaç eğim grafiği... 19

17 1 GİRİŞ Türkiye de eğitim sorunlarına kalıcı çözümler bulabilmek amacıyla siyasi çevrelerce eğitim reform çalışmaları bir süreç olarak devam ede gelmektedir. Bu çalışmalar için gerekli olan eğitim ve eğitim hizmetleri ile ilgili bilgilerin son derece yetersiz kaldığı görülmektedir. Eğitimde insan gücü ile ilgili nicelik ve nitelik problemleri halen devam etmektedir. Bunun yanı sıra Türkiye nin rasyonel bir insan gücü planlaması da yoktur. Gerek Milli Eğitim Bakanlığı gibi resmi kurumların, gerekse bu alanda çalışan personelin sık sık basın organlarında ifade ettiği gibi eğitim, insan gücü alanında hem pek çok sorun hem de bilgi eksikliği bulundurmaktadır. Eğitim alanında çalışan personelin işleri hakkında ne düşündükleri, ne gibi tutumlara sahip oldukları gibi konularda pek az ve sınırlı çalışma mevcuttur. Bu çalışma böyle bir ihtiyaçtan hareketle gerçekleştirilmiştir. Endüstriyel/organizasyonel psikoloji alanında çalışan psikologlar, bireylerin iş çevrelerine ilişkin algılarını ölçmeyi amaçlarlar. Bunun iki nedeni vardır: 1) Bireylerin çevreye gösterdikleri davranış biçimleri, çevreyi nasıl algıladıklarına bağlıdır ve ) Bu algının en önemli öğesi bireyin çevreye yüklediği anlamdır. Bu araştırmada eğitim alanında çalışan öğretmen ve idarecilerin iş çevrelerine yükledikleri anlam incelenmek istenmektedir. Böylece eğitim camiasının işe ilişkin algıları incelenmiş olacak, bu da, onların iş ortamında gösterebilecekleri davranışların anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Bu nedenlerle, Konya ilindeki orta öğretim kurumlarında çalışan öğretmen ve idareciler üzerinde Maslach ve Jackson Tükenmişlik Ölçeği ( Envanteri ) ve Hackman ve Oldham İş Doyumu Ölçeği (ENVANTERİ)çeşitli demografik sorularla denekler üzerinde uygulanmış ve sonuçları irdelenmiştir. İnsanların işe yükledikleri anlam ve geleceğe dönük beklentileri, çalışma hayatının insanlar için taşıdığı önemin anlaşılmasına, nereye doğru gidildiğine ilişkin öngörülerde bulunulmasına katkıda bulunmaktadır. Bu tür bilgiler, özellikle insan gücü alanında yapılacak planlamalara büyük ölçüde katkıda bulunmaktadır. Ancak, her şeyden önce çalışmanın anlamının bireyler, kurumlar ve toplum açısından önemine değinmek gerekir.

18 İşin İnsan Yaşamındaki Rolü İşin insan yaşamında ki rolünden söz ederken, yalnızca yetişkin bir insanın uyku dışındaki zamanının 1/3 ünü işte geçirdiğini, bir işe sahip olmak için gösterdiği eğitim dâhil her türlü çabayı, işini kaybetme korkusunun yaygınlığını ve işten ayrılma emeklilik gibi durumlarda yaşanan sıkıntıları düşünmek yeterlidir. Bu denli önemli olan işin kişi için taşıdığı anlam acaba yalnızca sağladığı ekonomik yararla açıklanabilir mi? Yani, işin kişi hayatında ki tek işlevi sağladığı ekonomik sonuçları mıdır? Bu soruların cevabı artık hemen herkes tarafından bilinmektedir. Ekonomik ihtiyaçların ortadan kalktığı durumlarda bile, pek çok kişi çalışmaya devam etmekte, belki sadece kendisine daha uygun koşullarda ki işleri tercih etmektedir. Ancak, burada önemli olan nokta işin kişinin yaşamında, ekonomik gereksinimlerin ötesinde bazı işlevlere sahip olduğunun bilinmesidir. Sosyal Değişim Kapsamında Çalışmanın Anlamı Bireyler yalnızca yaptıkları iş ve içinde bulundukları iş çevrelerine bağlı olarak değil, aynı zamanda sosyal ortam ve kurumsal değişmelere bağlı olarak da, çalışmaya anlam yüklerler. İnsanlar, çalışma süreci içerisinde bir yandan iş kavramına bir anlam yüklerken, bir yandan da yükledikleri bu anlam bu kez onların iş davranışlarını etkiler. Bu etki, toplumsal hareketlilik, çatışma, üretkenlik, işten ayrılma gibi kararları etkileyerek, tüm örgütsel dokunun değişmesine yol açabilir. Yani, iş insanın yarattığı bir şeydir: iş insanı, insan da işi değiştirmektedir. Bu nedenle, gelecekte insanların iş çevrelerinin nasıl olacağını bilmek istiyorsak, insanların çalışmaya yükledikleri anlamı şimdiden bilmemiz gerekir. İş Psikolojisi Araştırmalarında Çağdaş Yaklaşımlar Öte yandan, çalışma hayatı konusunda ki araştırmalar, genellikle çok değişkenli ve karşılaştırmalı çalışmalara çalışmalara doğru gitmektedir. Bu araştırmalar konuyu, bazen değişik meslek gruplarının iş özelliklerini, iş tutumlarında ki benzerlikler ve farklılıklar ya da iş anlayışları açısından değişik yaş kuşaklarındaki kişileri karşılaştırma gibi yaklaşımlar görülmektedir. Çağdaş yaklaşımlar, hem bireye ilişkin özelliklerin ele alındığı ve bazı yazarların mikro

19 3 değişkenler adını verdiği psikolojik özellikleri, hem de makro değişkenler adı verilen örgüt yapıları ya da sosyal çevre gibi bağlamsal özelliklerin bir arada ele alındığı çalışmaların önemini vurgulamaktadır ( O Reilly, 1991). Bu araştırma, bu tür geniş çaplı ve kapsamlı bir yaklaşımdan hareketle gerçekleştirilmiştir. Eğitim camiasında çalışan kişilerin iş anlayışları, işe yükledikleri anlamlar, iş doyumu ve tükenmişlik gibi işin yarattığı reaksiyonların yanı sıra -ki bunlara mikro değişkenler denebilir- ünvanlar, çalışılan kurumlar, bireyin sosyo-ekonomik yapısı yaşadığı bölgenin gelişme düzeyi, yaşam doyumu gibi makro özelliklerle bir arada incelemek amaçlanmıştır. Söz konusu hedef, araştırmanın kuramsal yapısı ve yöntemiyle ilgilidir. Araştırmanın pratik yararları açısından da hedefleri vardır. Bu öncelikle, eğitim alanında çalışan personelle ilgili kapsamlı çalışmaların bulunmamasının ortaya çıkardığı bazı ihtiyaçlarla ilgilidir. Buna göre, eğitim alanında reformların düşünüldüğü bir dönemde, bu reform kapsamında iş ortamlarında meydana gelebilecek değişikliklerin etkenleri doğrudan doğruya çalışanlarda görülecektir. Bu reformların başarıya ulaşması, bireylerin onları benimsemesiyle mümkün olabilir. Öte yandan, bireylerin işleriyle ilgili tutum ve düşünceleri, halen yaşamakta oldukları sorunlar ve nedenleri bilinmeksizin bazı düzenlemeleri yapmanın olanağı yoktur. Kısaca belirtmek gerekirse, bu alanda yapılacak araştırmanın, eğitim alanında çalışan personeli tanımak ve onların işle ilgili psikolojik özelliklerini betimlemek, hem çalışan kesimlerin ihtiyaçlarının ortaya konması, hem de konuyla ilgili düzenlemeler yapacak olanların, kişileri ve sorunları tanıması yönünden iki yönlü bir işleve sahiptir.

20 4 LİTERATÜR ARAŞTIRMASI Tükenmişlik ve iş doyumu konusunda yaptığımız çalışma ile ilgili olarak yapılan incelemelerde bu konuda ulusal ve uluslararası olmak üzere pek çok kaynağın olduğu tespit edilmiştir. Çalışmamızda, önce uluslararası ve daha sonra da ulusal araştırmacıların görüşleri irdelenecektir. Uluslararası yapılan çalışmalara bakıldığında literatürü oldukça geniş olduğu gözlenmektedir. Bunun yanı sıra iş doyumu ile ilgili literatürde oldukça fazla çalışma bulunmaktadır yılları arasında Social Sciences Citation Index te yer alan dergilerde iş doyumu konusunda toplam 1168 makale yayınlanmıştır. Fakat bu makalelerin yanlız 68 tanesi öğretmenlerin tatmin düzeyi ile ilgilidir. Cherniss (1980), tükenmişlik araştırmalarına önemli katkı sağlayanlardan biridir. CHERNISS tükenmişliği, aşırı stres ya da doyumsuzluğa tepkiyle içten geri çekilme diye tanımlar. Tükenmişliği aşırı bağlılığın bir rahatsızlığı olarak görür. CHERNISS (1980) burnout u iş stresine yanıt olarak, işe ilişkin tutum ve davranışlarda negatif değişiklikler gösterme olarak tanımlar. Daha da genel olarak tükenmişlik, danışana ilginin kaybı ve bitkinliğin yanı sıra, artan hayal kırıklığını, kötümserliği, kaderciliği, kişinin işine motivasyonunu, bağlı lığının ve işteki gayretinin azalmasını, ilgisizliği, negativistiliği, sık irritabiliteyi, kişinin işteki iyiliği ve huzuruyla ilgili zihinsel uğraşlarını, sistem ve danışanları suçlayarak başarısızlığını rasyonilize etme eğilimini, değişikliğe direncini, katılığın artışını ve yaratıcılığın kaybını içeren bir olgu olarak tanımlamaktadır. CHERNISS ın tükenmişliğe bakışı aynı zamanda; iş stresine bir yanıt olarak, motivasyonel, duygusal, tutumsal ve davranışsal değişiklikleri sağlayan tüm bunların bileşkesine eş değer bir baskıdan söz eder. CHERNISS, tükenmişliğin geçici yorgunluk ve zorlanma ile toplumsallaşma ve işi bırakmaya neden olan tutumsal değişiklilerden farklı olduğunu belirtmiştir (FIRTH, 1986, s.633). Cordes ve Dougherty (1993), hizmet verilen kişilerle olan ilişkilerin sıklığına ve yoğunluğuna bağlı olarak meslekler arasında duygusal tükenme farklarının ortaya çıkabileceğini öne sürmüşlerdir. Chesnutt (1997), orta öğretim düzeyinde görev yapan 8 öğretmen üzerinde, MBI ve Öğretmen Destek Örüntüsü Envanteri TSNI kullanarak yapmış

21 5 olduğu öğretmenlerin tükenmişlik düzeyleri ile almış oldukları destek ilişkisi ni inceleyen çalışmasında, tükenmişliğin boyutlarının; destek ağının genişliği, sağlanan destekten alınan doyum ve desteğin miktarı ile ilişkili olduğunu belirlemiştir. Edelwich, tükenmişlik sendromunun aşama aşama geliştiğini ve dört aşamada ortaya çıktığını belirtmiştir (ÇAM, 1989, s.0-). Bu aşamalar; 1. İdealistik coşku ve hayal kırıklığı. Durgunlaşma 3. Engellenme 4. Apati (duygusuzlaşma, ilgisizleşme) dir, Elis (1983), Dallas ta resmi okullarda görev yapmakla olan 183 yönetici ile yaptığı çalışmada, MBI kullanarak yöneticilerin tükenmişlik düzeylerini hem sıklık hem de yoğunluk açısından incelemiştir. Bulgular resmi okullarda görev yapan yönelicilerde tükenmişliğin önemli bir problem olmadığını ortaya koymuştur. Kadın yöneticiler, erkek meslektaşlarından duygusal tükenme alt ölçeğinden yüksek puan, kişisel başarı alt ölçeğinden ise daha düşük puan almışlardır. Yaş ile tükenmişlik arasında ilişki belirlenmiş, ileri yaşta olan yöneticilerin duygusal tükenme puanları diğer gruplardan yüksek bulunmuştur. Dally (199), 450 yönetici üzerinde yaptığı çalışmasında, resmi okul yöneticilerinin tükenmişlik düzeylerini görev yapılan okulun türü (ilkokul, ortaokul, lise) ve öğrenci sayısı açısından karşılaştırdığı çalışmasında, yöneticilerin tükenmişlik belirtilerini olumsuz benlik kavramı, düşmanlık duygusuna kapılma, yabancılaşma, geri çekilme, içine kapanma başlıkları altında incelemiştir. Ancak okul türünün ve okul büyüklüğü ile tükenmişlik arasında yüksek bir ilişki olmadığı belirlenmiştir. Maher (1980), tükenmişliği, psikosomalik hastalık, uykusuzluk, işe ve insanlara karşı olumsuz tutumlar, işe gelmeme, al kol vada ilaç kullanma, suçluluk, kötümserlik, ilgisizlik ve depresyon gibi sonuçları içeren karmaşık bir sendrom olarak tanımlanmıştır (FlRTH ve diğerleri, s.633). MASLACH ve JACKSON (1986), tükenmişlik kavramının işe vuruk tanımını yaparlarken duygusal tükenme (EE. emotional exhaustion), duyarsızlaşma (DP, depersonalizatıon), ve kişisel başarı (PA, personal

22 6 acconiplishment) eksikliğine ilişkin duyguları sınıfladıkları üç ayrı kategori ortaya koymuşlardır. Whitaker (1996), tarafından yapılan bir çalışmada yöneticiler yönetimin doğası, öğretmen problemleri ve ailelerin sorunlarıyla ilgilenmenin kendilerinde problemlere yol açtığını belirtmiştir. En çok rahatsızlık veren problemler ise birçok işi bir arada yürütme, gece toplantıları, aşırı bürokratik iş, sınırlı bütçe olanakları ve herkese karşı sorumluluk, işlerin sürekli olarak kesintiye uğraması olarak sıralanmıştır. Tüm yöneticiler işlerini daha iyi yapabilmek için daha kızla desteğe ihtiyaç duyduklarını, yarısı işlerinin daha çekici hale gelmesi için daha fazla ücret ve yardımcı personel gerektiğini, meslekte gelişme ve ilerleme fırsatlarının daha fazla olmasını istemişlerdir. Friedman (1997), İsrail de toplam 81 ilk ve orta dereceli okul yöneticisi üzerinde tükenmişlik ve stres yaratan faktörleri belirlemek için bir araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda stres yapıcı faktörler; aşırı iş yükü, görev belirsizliği, çatışma, rol performansında idari ve teknik destek yetersizliği olarak, stres yapıcı ilişkiler ise; aile ve yöneticilerle ilişkiler olarak belirlenmiş, ayrıca; yöneticiler için kaynak kullanmada karşılaşılan baskılar, kaynak bağımlılığı, insan gücü ve kaynak kullanmada gösterilen başarısızlık stres yapıcı faktörler olarak belirlenmiştir. Garden (1997), bu konuda kişilik ve meslek değişkenlerinin pek çok araştırmada birbirine karıştırıldığı görüşündedir. Ona göre; tükenmişlikle ilişkili görülen ve başkalarını önemseme ve duygusal taleplerle ikide edilen ve duygusal tip (feeling type) adı verilen grup, insan işi yapılan mesleklerde dalın çok görülmektedir. Bu karşın zihinsel taleplerle ikide edilen ve düşünen tip (thinking type) olarak adlandırılan bireyler yöneticilerde dalın fazla görülmektedir. Dolaysıyla da tükenmişlik araştırmalarının dalın çok insanlara hizmet verilen mesleklerde yapılması belli bir psikolojik tipin araştırmalara dalın fazla yol açmış olabilir. Tükenmişlik araştırmalarında, meslekler arasındaki farkları karşılaştırmalarının yanı sıra, kişilik ve meslek seçimi sırasında etkili olan etmenlerin üzerinde durmak da konuya açıklık kazandıracağı görüşündedir (Garden, 1989, s.4). Ensari ve Tuzcuoğlu (1996), yapmış oldukları Marmara Üniversitesine Bağlı Fakültelerde Görev Yapan Yönetici ve Öğretim Elemanlarının Meslekten Yılgınlıklarında (Burnout) Kişilik Özelliklerinin Rolü

23 7 adını taşıyan araştırmalarında Yöneticilerde yılgınlık, öğretim personeline göre daha azdır. Kişilik özellikleri ile yılgınlık ve türleri arasında ilişkiler vardır. Bu ilişkiler genellikle yönetici ve öğretim personelince farklı şekillerde belirmektedir. Yılgınlık demografik özelliklerden; Medeni Durum, çocuk sayısı, okuldaki esas görev, bu görevdeki hizmet süresi, bir öğretim yılında doğrudan sorumlu olduğu öğrenci sayısı değişkenlerine göre farklılık göstermektedir şeklinde sonuçlara ulaşmışlardır. Örmen (1993), Tükenmişlik Duygusu ve Yöneticiler Üzerinde Bir Uygulama isimli araştırmasında; Kişisel seviyede bazı kişilik ve özgeçmiş özelliklerinin tükenmişliğe katkıda bulunduğu. Kişinin genç, tecrübesiz, kendine güveninin yetersiz, aile bağlarının zayıf amaçlarının belirsiz olduğu durumlarda tükenmişlik ihtimalinin yüksek olduğunu, aşırı iş yükü, katı kurallar, kötü yönetim, yetki yetersizliği, meslektaşlar ve yöneticilerle çatışmaların çalışanların en çok şikâyetçi olduğu konular ve tükenmişliğin üç alt boyutuna zemin hazırlayan faktörler olduğu, Duygusal tükenme sendromunun yöneticiler için en önemli sorunu teşkil ettiği, Örgütsel tükenmişlik kaynakları açısından en önemi etkenin yöneticinin konumu olduğu tespit edilmiştir. Hulin ve Smith(1967:396-40), iş tatmini ya da tatminsizliği bakımından kadın ve erkek arasında istatistiksel bakımdan anlamlı bir fark olduğunu, kadınların daha az iş tatminine sahip olduğunu vurgulamaktadırlar King vd. (198: 10), İş tatminini etkileyen bireysel değişkenler olarak cinsiyet, yaş, medeni durum, eğitim durumu, kişilik ve işte geçirilen süre sayılabilir Scheinder ve Bowen (1985), gerçekleştirdikleri bir araştırmada iş görenlerin kesinlikle ödüllendirildiği, yeni işe başlayan iş görenlerin mutlaka eğitimden geçirildikleri, çalışma koşullarının çalışma amaçlarına uygun olduğu, örgüt yapılanmasının iş görenlerin kariyer beklentilerine karşılık verdiği, örgüt içindekilerin yüksek özelliklere sahip olduğunu düşündüklerinde yapılan değerlendirmeler kesinlikle iş tatminini artırdığı, bunun da müşteri memnuniyeti ile ilişkili olduğunu ifade etmektedirler (Scheinder ve Bowen, 199:4-5).

24 8 Balcı (1987:10), yapılan araştırmalar cinsiyet değişkeninin iş tatmininde bir etken olmasına rağmen hangi cinsin daha çok tatmin sağladığı konusunda tutarsız sonuçlar göstermektedir Işıkhan (1996: 118), yarının nitelikli insan gücünü yetiştiren kurumlarda istenilen nitelikte çıktı sağlayabilmenin ön koşulu bu insan gücünü yetiştiren akademik personelin iş tatminin sağlanmasından geçmektedir. Yapılan çalışmalarda hizmet kalitesinin yükseltilmesi, daha etkili ve verimli çalışma ortamının oluşturulması ancak karmaşık örgüt yapılarında iş tatminsizliğinin bireysel ve örgütsel nedenlerinin daha iyi anlaşılması ve gerekli önlemlerin alınmasına bağlıdır İlk kez 1974 tarihinde FREUDENBERGER tarafından tanımlandıktan sonra zamanımıza kadar farklı meslek elemanları üzerinde tükenmişlik araştırmaları yapılmıştır. Araştırmalar genellikle tükenmişliğin daha çok görüldüğü, mesleği gereği diğer insanlara hizmet veren ve onlarla yüz yüze çalışan kişiler üzerinde yapılmıştır. Tükenmişlik ve onu ortaya çıkaran değişkenler MASLACH ve JACKSON (1978) tarafından avukatlar üzerinde, MASLACH ve PINES (1979) tarafından çocuk bakıcıları üzerinde, SILBERT (198) tarafından polisler üzerinde, Mc CARTHY (1985) tarafından psikiyatri hemşireleri üzerinde STORLlE (1979) ve DOLAN (1987) tarafından hemşireler üzerinde araştırılmıştır (SUCUOĞLU, KULOĞLU 1996, s.45). Tükenmişliğin yoğun olarak incelendiği bir diğer meslek grubu ise öğretmenlerdir. Öğretmenlerde görülen tükenmişlik ve ilgili değişkenler; Mc GUIRE (1979, s.5), BLASE (198, s.1), GREENGLASS ve BURKE (1985, s.15), Mo (1991, s.3), SEIDMAN ve ZAGER (1991, s.05), FREIDMAN (1993, s.1035) tarafından araştırılmıştır. Öğretim düzeyine ve branşa ilişkin tükenmişlik araştırmalarında ise; GOLD (1984, s.1009) ilk ve ortaokul öğretmenlerinde, ROCK (1988, s.167) halk okulları öğretmenlerinde, FARBER (1984, s.35) taşradaki okullarda çalışan öğretmenlerde, BYRNE (1991 a, s.583; 1991 b, s.197) lise ve üniversite öğretmenlerinde, HODGE, JUPP ve TAYLOR (1994, s.65) matematik ve fizik öğretmenlerinde tükenmişliği incelemişlerdir. KRUGER, BERNSTEIN ve BOTMAN (1995, s. 191), duygusal problemleri olan çocuklar ve ergenlerin kısa süreli olarak kaldıkları ve tedavilerinin yapıldığı bir merkezde çalışan 16 ekipteki psikolojik danışmanlar

25 9 üzerinde yaptıkları araştırmada ekipteki arkadaşlık ile tükenmişlik arasındaki ilişkiyi incelenmişlerdir. Sonuçta aynı ekipteki üyeler arasındaki arkadaşlığın kişisel başarı ile olumlu, duygusal tükenme ile olumsuz bir ilişki gösterdiğini bulmuşlardır. Ekip içerisindeki espiri şaka ve eğlencenin kişisel başarı ile olumlu bir ilişkisi olduğu, bir ekip üyesi ile iş konusundaki tartışmanın ise tersine bir şekilde duyarsızlaşma ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Türkiye de tükenmişlik ile ilgili olarak yapılan çalışmalar 5-6 yıl önce başlamış olup, henüz sayıları da azdır. Maslach tükenmişlik envanteri, ERGİN (199, s.143) ve ÇAM (199, s.155) tarafından Türkçeye uyarlanmış, geçerlilik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Türkiye de de tükenmişliğin en çok incelendiği meslek grupları yine insanlarla yüz yüze ilişkide bulunularak ve onlara hizmet verilerek çalışılan meslek grupları olmuşlardır. Tükenmişlik, ÇAM (199, s.155) tarafından hemşirelerde, ERGİN (199, s.143) tarafından doktor ve hemşirelerde, MİNİBAŞ (199) ve GİRGİN (1995) tarafından ilkokul öğretmenlerinde, (5 RMEN (1993) tarafından banka yöneticilerinde, BAYSAL (1995) tarafından lise ve dengi okul öğretmenlerinde, SUCUOĞLU ve KULOLU (1996, s.44) tarafından özürlü çocuklarla çalışan öğretmenlerde, TÜMKAYA (1997) tarafından ilkokul, ortaokul ve lise öğretmenlerinde, ALTINTAŞ (1997, s.94) teknik öğretmenlerde, TÜMKAYA (1997, s.101) üniversite öğretim elemanlarında, GÖKÇAKAN ve ÖZER (1997, s.96) Doğu Karadeniz Bölgesindeki ilerde görevli öğretmen çeşitli değişkenler de dikkate alınarak incelenmiştir. TORUN (1995) telefon operatörleri, öğretmenler, satış elemanları, trafik polisleri ve laborantlar üzerinde yaptığı araştırmalarda tükenmişlik ile aile yapısı ve sosyal destek arasındaki ilişkileri incelemiştir. Halen İNANÇ ve GÜRÇAY (1997) tarafından yardım mesleklerinde tükenmişliğin ölçülmesinde kullanılacak bir ölçme aracının geliştirilmesi çalışmalarına devam edilmektedir. Tükenmişliği etkileyen değişkenler ile ilgili araştırma sonuçları cinsiyetin tükenmişlikle ilgili önemli bir değişken olduğunu, duygusal tükenmenin kadınlarda, kişisel haşarı duygusunu erkeklerden daha fazla yaşadıklarını ortaya koymuştur (ERGİN, 199, s.151 MASLACH-JACKSON, 1985, s.837). Cinsiyet değişkeni ile ilgili diğer çalışmalarda da erkeklerde duyarsızlaşma yönünde tükenmişliğin kadınlardan daha fazla olduğunu göstermektedir (MASLACH-JACKSON. 1981, s. 100: GREENGLASS-BURKE, 1988, s.193). Yaş değişkeni ile ilgili araştırmalar, yaşandıkça duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma Yönündeki tükenmişlik ve kişisel başarısızlık şeklinde tükenmişliğin azaldığını ortaya koymuştur (ÇAM, 1989, s. 193).

26 10 Tükenmişlikle ilgili diğer bir değişken olan medeni durum değişkeni üzerinde yapılan araştırmalar; duyarsızlaşma yönünde tükenmişliğin ve duygusal tükenmenin bekarlarda evlilerden daha fazla olduğunu ortaya koymuştur (MASLACH-JACKSON, 1985, s.838; CONSTABLE-RUSSEL, 1986, s.0; ERGİN, 199, s.151). İşteki çalışma süresi değişkeni ile ilgili yapılan araştırmalar, tükenmişliğin daha çok yeni işe başlayanlarda ortaya çıktığını göstermiştir (ERGİN, 199, s.15; MASLACHJACKSON, 1981, s.99). Duygusal tükenme, duyarsızlaşma yönünde tükenmişlik; işte çalışma süresi yeni olanlarda daha fazla, kişisel başarısızlık şeklindeki tükenmişlikte ise; kişisel başarı duygusu en Fazla olanlar en eskileri olup onları sırasıyla orta grup ve yenileri izlemektedir (ERGİN, 199, s.153). İş ortamı değişkeni ile ilgili yapı km araştırmalarda tükenmişlik sendromu ile ilgili bazı değişkenlerin etkileri incelenmiştir. Meslekten ve ortamdan memnuniyetin diğer bir deyişle bireysel değişkenlerin çok, ortamla ilgili değişkenlerin önemli olduğu sonucunu vermiştir (ÇAM s. 159). Tükenmişlikle ilgili diğer bir değişken olan iş doyumu konusunda yapılan araştırmalarda meslekten memnun olmayanlarda duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma yönündeki tükenmişlik puanlarının en yüksek olduğu ve başarılılık hissini en fazla mesleğinden memnun olanların yaşadığı belirlenmiştir (ÇAM, 1989, s. 134). Kişilik özelliklerinin de tükenmişlikle ilgili değişkenler olduğu ortaya konulmuştur (NAGY-DAVIS, 1985, s.1319; GARDEN, 1989, s.3).

27 Araştırmanın Amaçları 11 Bu araştırma kapsamında eğitim camiasında çalışan kişilerin iş anlayışları, işe yükledikleri anlamlar, iş doyumu ve tükenmişlik gibi işin yarattığı reaksiyonların yanı sıra -ki bunlara mikro değişkenler denebilir- ünvanlar, çalışılan kurumlar, bireyin sosyo-ekonomik yapısı yaşadığı bölgenin gelişme düzeyi, yaşam doyumu gibi makro özelliklerle bir arada incelemek amaçlanmıştır. Söz konusu hedef, araştırmanın kuramsal yapısı ve yöntemiyle ilgilidir. Araştırmanın pratik yararları açısından da hedefleri vardır. Bu öncelikle, eğitim alanında çalışan personelle ilgili kapsamlı çalışmaların bulunmamasının ortaya çıkardığı bazı ihtiyaçlarla ilgilidir. Buna göre, eğitim alanında reformların düşünüldüğü bir dönemde, bu reform kapsamında iş ortamlarında meydana gelebilecek değişikliklerin etkenleri doğrudan doğruya çalışanlarda görülecektir. Bu reformların başarıya ulaşması, bireylerin onları benimsemesiyle mümkün olabilir. Öte yandan, bireylerin işleriyle ilgili tutum ve düşünceleri, halen yaşamakta oldukları sorunlar ve nedenleri bilinmeksizin bazı düzenlemeleri yapmanın olanağı yoktur. Kısaca belirtmek gerekirse, bu alanda yapılacak araştırmanın, eğitim alanında çalışan personeli tanımak ve onların işle ilgili psikolojik özelliklerini betimlemek, hem çalışan kesimlerin ihtiyaçlarının ortaya konması, hem de konuyla ilgili düzenlemeler yapacak olanların, kişileri ve sorunları tanıması yönünden iki yönlü bir işleve sahiptir. Konya ili orta öğretim kurumları öğretmen ve idarecilerinin; 1 ) Tükenmişlik ve iş doyumu profillerini ortaya çıkarmak? ) Tükenmişlik ve iş doyumu ile nasıl başa çıkılmalıdır? 3 ) Hangi durumlarda duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarıya maruz kalınmaktadır? Hangi durumlarda iş doyumu sağlanmaktadır/sağlanamamaktadır? 4 ) Tükenmişlik ve iş doyumları arasında bir anlam bütünlüğü var mıdır?

28 1 Yukarıda ki dört kavramın cevabını araştırmak amacıyla, Konya il ve ilçeleri genelinde rastgele örneklem seçim metodu ile 71 adet orta öğretim kurumunda, 937 öğretmen ve 170 okul idarecisi üzerinde: Maslach ve Jackson (1981) tarafından geliştirilen Maslach Tükenmişlik Envanteri (Maslach Burnout Inventory), Hackman ve Oldham (1980), tarafından geliştirilen iş doyumu ( Job Satisfaction) ölçeği (Akt: Izgar, 003) ve on altı adet demografik sorudan oluşan anket çalışması uygulanmıştır. Elde edilen verilen Selçuk stat ve spss programlarında değerlendirilmiştir. Duygusal tükenme, kişisel başarısızlık, duyarsızlaşma şekillerinde ortaya çıkan ve fiziksel, duygusal, zihinsel boyutlu bir sendrom olarak tanımlanan tükenmişlik (burnout) ve iş doyumu kavramları yardım mesleklerinde yaygın olarak görülmektedir. İnsanlarla yüz yüze ilişki içinde yürütülen bir yardım mesleği olan eğitimcilik mesleğinin uygulayıcıları olan öğretmen ve idareciler, tükenmişliğe neden olabilecek pek çok sorunu yaşamaktadırlar. Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde yapılan yeni çalışmalara öğretmenlik mesleğinde yaşanan sorunların tespit edilip, bunların giderilmesi yönünde ortaya konacak öneriler mesleğin gelişimine önemli katkı sağlayacaktır. Bu nedenlerden dolayı, çalışmanın 1. bölümünde, tükenmişlik ile ilgili temel kavramlar, literatür taraması yapılmıştır.. bölümde iş doyumu kavramları, literatür taraması yapılmıştır varyans analizleri, çeşitli test istatistikleri verilmiştir. 3. bölümde varyans analizleri, çeşitli test istatistikleri verilmiştir 4. bölümde. tükenmişlik ve iş doyumunu etkilediği düşünülen demografik sorular arasında ki ilişki incelenmiştir. Son olarak 5. bölümde ise sonuç ve öneriler verilmiştir. Günümüzde iş ortamında karşılaşılan temel problemlerden birisi de tükenmişliğin dışa vurumu olan yönetici ve çalışanların moral, motivasyon ve etkinliklerinin azalması ile verimliliğin düşmesi hususudur. Örgütün devamlılığının sağlanması ve verimliliğin artırılması için de tükenmişliğin nedenleri ile alınması gereken tedbirler önem arz etmektedir.

29 1.TÜKENMİŞLİK Tükenmişlik Hakkında Temel Kavramlar Tükenmişlik kavramı ilk olarak 1974 yılında Freudenberger tarafından tanımlanmış ve son 0 yıldır farklı iş alanları ile ilgili olarak birçok araştırma yapılmıştır. Freudenberger (1974), tükenmişliği başarısızlık, yıpranma, enerji ve güç kaybı veya insanın iç kaynakları üzerinde, karşılanamayan istekler sonucunda, ortaya çıkan bir tükenme durumu olarak tanımlamıştır. Maslach ve Jackson (1981), tükenmişliği; insanda ortaya çıkan fiziksel bitkinlik, uzun süren yorgunluk, çaresizlik ve umutsuzluk duygularının yaptığı işe, hayata ve diğer insanlara karşı gösterdiği olumsuz tutumları kapsayan fiziksel ve zihinsel boyutlu bir sendrom olarak tanımlamışlardır. Cherniss (1980), tükenmişliği; insanın aşırı stres ya da doyumsuzluğa yaptığı işten soğuma biçiminde gösterdiği bir tepki diye tanımlar ve aşırı bağlılığın sonucu olarak ortaya çıkan bir rahatsızlık olarak görür. Cardinell (1981), tükenmişliği daha geniş bir anlamda irade ederek; insanın hayatında ortaya çıkan ciddi bir rahatsızlık belirtisi; orta yaş krizi olarak tanımlanıştır. Bu bağlamda alanda yapılan çok sayıda araştırmanın, birçok insanın otuz beş elli yaşlar arasında yaşamak zorunda olduğu, kariyer ve statü kazanmak isteği başta olmak üzere, sosyal içerikli bazı problemler nedeniyle bunalıma girdiğini ortaya koyduğunu ifade etmiştir. Günümüzde kabul gören en yaygın tükenmişlik tanımı Maslach ve arkadaşları (Maslach 198; Maslach ve Jackson 1981; Maslach ve Pines 1980) tarafından yapılan ve tükenmişliği üç boyutlu bir kavram olarak algılayan tanımdır. Bu tanımda tükenmişlik; işi gereği sürekli olarak diğer insanlarla yüz yüze çalışan kişilerde sıklıkla ortaya çıkan üç boyutlu bir sendrom olarak kabul edilmektedir; Bu üç boyut duygusal tükenme (Emotional exhaustion), duyarsızlaşma (depetrsonaiization) ve kişisel başarıda düşme hissi (diminished personal accomplishment) olarak adlandırılmıştır Duygusal Tükenme Çalışanların kendilerini yorgun ve duygusal yönden aşırı yıpranmış hissetmelerini, diğer bir deyişle kişinin işinde aşırı yüklenmiş olma duygularını tanımlar. (Özer 1998) Enerji eksikliği ve bireyin duygusal kaynaklarının bittiği

30 14 hissine kapılması biçiminde ortaya çıkar. Bu duygusal yorgunluğu yaşayan kişi, hizmet verdiği kişilere geçmişte olduğu kadar verici ve sorumlu olmadığını düşünür. Gerginlik ve engellenmişlik duygularıyla yüklü olan birey için ertesi gün yeniden işe gitme zorunluluğu büyük bir endişe kaynağıdır. ( Cordes ve Dougherty 1993; Torun 1995 ). Bu duruma yakalananlar kendilerini, yeni bir güne başlayabilmek için gerekli enerjiden yoksun hissederler. Duygusal kaynakları tamamen tükenmiştir. Tekrar doldurmak için yeni kaynak bulamazlar (Örmen 1993) Duyarsızlaşma İşi gereği karşılaştığı diğer insanlara ve işine karşı geliştirilen soğuk, ilgisiz, katı hatta insani olmayan tutum tükenmişlik sendromunun ikinci ayağı olan duyarsızlaşmayı oluşturur. Dozu gittikçe artan bu negatif reaksiyon çeşitli, şekillerde ortaya çıkar. Kişi karşısındakine aşağılayıcı ve kaba davranır; onların rica ve taleplerini göz ardı eder (Cordes ve Dougherty, 1993). Çalışanların hizmet verdikleri kişilere birer insan yerine nesne gibi davranmaları ile kendini gösterir. Bu durumdaki iş görenler etkileşimde bulundukları kişilere ve çalıştıkları örgüte karşı mesafeli, umursamaz ve alaycı bir tavır takınırlar. Küçültücü bir dil kullanma, insanları kategorize etme, katı kurallara göre iş yapma ve başkalarından sürekli bir kötülük geleceğini sanma duyarsızlaşmanın diğer belirtileri arasındadır ( Torun 1995 ). Kişi gerekli yardım ve servisi sağlamada başarısız olur. Diğer insanların hayatından çıkıp kendisini yalnız bırakmasını içten arzu eder Örmen 1993 ). Bu durumdaki kişi diğer insanlara karşı saygısız ve küçük düşürücü davranabilir Düşük kişisel başarı hissi Kişisel başarı, kişinin işindeki yeterlik ve başarı duygularını tanımlar. Kişisel başarısızlık ise, kişinin kendisini işinde yetersiz ve başarısız olarak değerlendirmesini ifade eder. Bu aşamada kişi kişisel olarak başarısızlık duyguları ile doludur. Başkaları hakkında geliştirdiği olumsuz düşünce tarzı, kişinin kendisi hakkında negatif düşünmesine yol açar: Kişi bu düşünce ve yanlış davranışları ile kendisini suçlu hisseder. Kendisini kimsenin sevmediğine dair bir duygu geliştirir. Kendisi hakkında başarısız hükmünü verir. İşte bu noktada tükenmişliğin üçüncü aşaması olan düşük kişisel başarı hissi ortaya çıkar ( Örmen 1993 ). Bireylerin kendileri ile ilgili değerlendirmelerinin olumsuz bir nitelik kazanmasının sonucu olarak, işinde ve işi gereği karşılaştığı kişilerle ilişkilerinde