Ödül Başvuru İçin Bildiri Tam Metni

Transkript

1 Ödül Başvuru İçin Bildiri Tam Metni Bildirinin Adi Sunum Türü KONUŞMANIN MÜZİĞİ VE EMOSYON Sözel Bildiri Numarasi S-48 Sonuc Kabul Oturum Adı SÖZEL BİLDİRİMİ OTURUMU 9 Bildirinin Sunulacagi Tarih 11/25/2014 Bildirinin Sunum Saati 15:00-16:00 Bildirinin Sunulacagi Yer/Salon MAIA IV Not: Ekteki bildiri metni, kongre sunumunda kullanılacak olan odyovizüel materyalleri içermemektedir. Metinde sözü edilen konuşma müziği kayıtları da sunum sırasında dinletilecektir. 0

2 Konuşmanın Müziği ve Emosyon Şükrü Torun* *Anadolu Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Kognitif Nöroloji Ünitesi, Eskişehir, Türkiye Özet Amaç: Seslerin fonolojik, semantik ve sintaktik kurallar çerçevesinde birbirine eklenmesiyle oluşan konuşmanın prozodik yapısı, emosyonel anlam oluşturmada önemli bir bileşendir. Bu çalışmanın amacı, konuşma seslerinin oluşturduğu melodilerin birer müzik parçası olarak emoosyon oluşturma potansiyelini değerlendirmektir. Gereç ve Yöntem: Farklı dillerde ve çeşitli emosyonlar içeren konuşma örnekleri MIDI (Musical Instrument Digital Interface) formatına dönüştürülerek bir enstrümanla çalınmış melodiler şeklinde kaydedildi. Orijini belirtilmeksizin, özel bir müzik eğitimi almamış 40 gönüllü katılımcıya dinletilen konuşma müziklerinin uyandırdığı emosyonel etkiler GEMS-9 (Geneva Emotional Music Scale-9) ile puanlandı. Bulgular: Konuşmalardan elde edilen melodilerin hiçbiri, dinleyici grubunda GEMS-9 da yer alan emosyonlardan hiçbiri için genel olarak kabul edilen 2 puan sınırını geçemedi. Sonuç: Sözel boyut içermeyen konuşma melodileri bir müzik parçası olarak dinlendiğinde, dinleyicide herhangi bir emosyon oluşturmada yetersiz kalmaktadır. Anahtar kelimeler: Konuşma, müzik, emosyon Giriş Birer iletişim aracı olarak konuşma ve müziğin temel yapısal elemanı sestir. Sesler müzikte notalarla, konuşmada ise fonemlerle (harf) sembolize edilir. Konuşma ve müzik, seslerin fonolojik, semantik ve sintaktik kurallar çerçevesinde yinelenip birbirine eklenmesiyle belirli bir ritmik ve tonal yapıya kavuşur. Dilin müziğini ya da müziğin dilini oluşturan ritmik ve tonal yapı, emosyonel etkileşimin temelidir. Müzik parçalarının dinleyenlerde hoşlanma, hüzün, gerilim gibi çeşitli emosyonlar uyandırması, eskiden beri bilinen bir olgudur. Konuyla ilgili 1

3 literatürü gözden geçiren kapsamlı çalışmalar müzik ile emosyon arasındaki bağlantıyı gösteren çok sayıda kanıtın varlığını ortaya koymaktadır (1). Son yıllarda sözel bilgi içermeyen vokal ifadelerin (konuşmanın prozodisi, konuşmanın müziği) dinleyende oluşturduğu emosyonel anlam algısına yönelik araştırmalar da yoğunlaşmaktadır. Bu araştırmaların önemli bir bölümü müzik ve konuşma prozodisinin ortak emosyonel beyin mekanizmalarınca işlendiğini varsayan bir yaklaşım sergilemektedir. Bu yaklaşıma göre; müziğin ve konuşma prozodisinin oluşturduğu emosyonel anlam ses şiddeti, perde yüksekliği değişimleri, hız (tempo), duraklamaları ve tekrarları da içeren ritmik gruplaşmalar ve tını (ses rengi) aracılığı ile taşınmakta ve dinleyicide oluşturdukları emosyonel algılar benzer gelişimsel ve nöral temellerden kaynaklanmaktadır (2,3,4). Diğer yandan, müziğin emosyonel algısı ile konuşma prozodisinin emosyonel algısının birbirinden bağımsız çalışan farklı modüler sistemlerde işlendiğini öngören görüşler de giderek daha fazla dikkat çekmektedir (5,6). Konuşma melodisinin emosyonel yansımaları konusunda farklı görüşler söz konusu iken, formal müziğin emosyon oluşturma gücüne ilişkin genel bir fikir birliği vardır. Ortak değerlendirmelere göre; beyin genellikle müziğin yinelenen tempo ve perde özelliklerini spesifik emosyonlarla bağdaştırır. Bu bağdaştırmalar çerçevesinde beyinde gerçekleşen işlem akışları, ilk kez dinlenen başka bir kültüre ait müzik karşısında bile çeşitli emosyonlar oluşturabilir (7). Konuşma melodisisi-emosyon ilişkisine yönelik araştırmalar çoğunlukla akustik ipuçlarından yola çıkarak konuşmaya duygu yükleme becerisini (8,9) ya da konuşmanın taşıdığı duyguyu fark edebilme yeteneğini ölçmektedir (10,11). Başka bir deyişle; emosyonel prozodi çalışmaları genellikle konuşmayı dinleyenin hissetiği/gösterdiği emosyona değil, konuşmanın/konuşanın ortaya koyduğu emosyonu çözümleme/anlama yetisine odaklanmaktadır. Bu çalışmanın amacı, ilk kez bu araştırmada uygulanan dönüştürme işlemleri ile elde edilen konuşma müziğinin dinleyenlerde emosyon oluşturabilme potansiyelini değerlendirmektir. 2

4 Gereç ve Yöntem Farklı dillerde, farklı cinsiyetlerdeki bireylerce yapılan ve çeşitli emosyonlar içeren dört farklı konuşma örneği, audio-midi dönüştürücü bir program aracılığı ile enstrümanla çalınabilir müzikal bir form olan MIDI (Musical Instrument Digital Interface) formatına çevrildi. Elde edilen MIDI kayıtlar, insan sesine en yakın enstrümanlardan birisi olan klarnetle çalınmış melodiler şeklinde Müzik 1, Müzik 2, Müzik 3 ve Müzik 4 adıyla yeniden kaydedildi. Konuşma seslerinin oluşturduğu bu müzikler uygun akustik koşullarda; herhangi bir nörolojik bozukluğu bulunmayan, algıyı ve emosyonel durumu etkileyebilecek herhangi bir ilaç kullanmayan ve kayda değer formal bir müzik eğitimi almamış gönüllü üniversite öğrencilerinden oluşan katılımcılara orijini belirtilmeksizin dinletildi. Müziklerin dinleyende oluşturduğu duygulanımların ölçümü, müziğe özgü emosyonların ölçümünde kullanılan Cenevre Emosyonel Müzik Ölçeklerinden biri olan GEMS-9 versiyonu ile gerçekleştirildi (12). Deneklerden; müzikleri dinlerken melodinin ne ifade etmek istediğine değil, kendilerine ne hissettirdiğine önem vermeleri ve hissttikleri duygunun yoğunluk düzeyini beş dereceli likert ölçeğinde puanlamaları istendi (Tablo. 1). Skor ortalamaları arasındaki fark tek yönlü varyans analizi ile değerlendirildi. Tablo. 1. GEMS-9 Emosyon Türleri ve Emosyon Yoğunluğu Puanlama Sistemi Dinlediğiniz her bir müzik parçasının (Müzik 1, Müzik 2, Müzik 3 ve Müzik 4) size hissettirdiği/sizde oluşturduğu duyguların yoğunluğunu tabloda yer alan 9 farklı duygulanım türü için 1-5 arasında derecelendirerek değerlendiriniz: Hiçbir şey hissetmedim: 1 puan, Çok az: 2 puan, Orta düzeyde: 3 puan, Oldukça belirgin: 4 puan, Çok yoğun: 5 puan Emosyon (Duygulanım) Türü Duygulanım Yoğumluğu GEMS 1-Merak, şaşkınlık, hayret duygusu GEMS 2-Manevi, mistik duygular, aşkınlık hissi GEMS 3-Güç, kuvvet, zafer duygusu, enerjik hissetme GEMS 4-Şefkat, sevecenlik, sevgi, aşk duygusu GEMS 5-Nostaljik, rüya hali gibi, melankolik duygular GEMS 6-Sakinlik, dinginlik, huzur, yatışmışlık duygusu GEMS 7-Mutluluk, neşe, sevinç, canlılık eğlence duygusu GEMS 8-Hüzün, acı, üzüntü duygusu GEMS 9-Gerginlik, tedirginlik, kaygı sinirlilik

5 Bulgular Çalışma yer alan gönüllü grup, yaşları arasında (ortalama yaş=21.4±1.85), 40 kişiden (20 kadın, 20 erkek) oluştu. Konuşmalardan elde edilen müzik parçalarının (Müzik 1, Müzik 2, Müzik 3 ve Müzik 4) katılımcı grubunda oluşturabileceği olası 9 farklı emosyonel etki (bkz. Tablo.1) için hesaplanan ortalama emosyonel müzik skorlarından hiç birisi, bir emosyon oluşturma gücü açısından minimum yeterlilik düzeyi olan 2 ve üzeri ne ulaşamadı (Tablo. 2). Tablo. 2. Ortalama Emosyonel Müzik Skorları Her Bir Emosyon İçin Ortalama Emosyonel Müzik Skoru Emosyonlar Müzik 1 Müzik 2 Müzik 3 Müzik 4 GEMS ± ± ± ±0.41 GEMS ± ± ± ±0.51 GEMS ± ± ± ±0.47 GEMS ± ± ± ±0.28 GEMS ± ± ± ±0.40 GEMS ± ± ± ±0.62 GEMS ± ± ± ±0.39 GEMS ± ± ± ±0.22 GEMS ± ± ± ±0.17 Toplam 1.403± ± ± ±0.170 Müzik 1 Müzik 2 Müzik 3 Müzik 4 Total N X Mean X Variance St. Dev Std.Err

6 Dört farklı konuşmadan üretilen dört müzik parçasının, GEMS-9 da yer alan 9 farklı emosyona uygun duygulanımlar oluşturma gücü bakımından anlamlı bir farklılık göstermediği izlendi (Tablo. 3). Tablo. 3. Konuşma Müziklerinin Emosyon Oluşturma Gücü Bakımından Karşılaştırması Standard weighted-means analysis ANOVA Summary 9 Source SS df MS F P Treatment (between groups) (>0.05 n.s) Error Total Tartışma ve Sonuç Bu çalışma; konuşmanın -tüm prozodik bileşenlerini kapsayarak- müzik aletleri ile seslendirilebilir bir ara yüze dönüştürülmesi ve elde edilen müzik parçasının bir enstrümanla seslendirilerek müzikal emosyon oluşturma gücünün değerlendirilmesi gibi bir dizi yeni yaklaşım içermesi nedeniyle konuşma-müzik ve emosyon ilişkilerine yeni bakışlar getirebilecek özellikler taşımaktadır. Müziğin belirgin emosyonel etki gücüne sahip olduğu gerçeği, gerek günlük yaşantılarımızda, gerekse bilimsel araştırmalarda açıkça ve yaygın olarak ortaya konulmuştur (13). Akustik uyaranlara yanıt olarak oluşan emosyon, yalnızca müzikle değil, konuşma prozodisi ile de uyarılabilen ve iletilebilen bir bilişsel ögedir (14). Prozodi; konuşmanın sözel içeriğinden bağımsız olarak, ses perdesi değişimleri ile biçimlenen entonasyon (melodi) ve vurgu ve zamanlama ile biçimlenen ritm tarafından belirlenir. Birçok araştırmada olduğu gibi, Juslin ve Laukka nın yaptığı ve vokal ifadeyle ilgili 104, müzikle ilgili 41 çalışmayı kapsayan bir metaanalizde de konuşmada ve müzikte emosyon aktarımı için kullanılan akustik ipucu örüntülerinin benzerliğine dikkat çekilmektedir (15). Bu benzerlikten yola çıkılarak; emosyonel işlemlerle ilgili nöronal mekanizmaların alana özgü değil, genel amaçlı olduğu ve emosyonel 5

7 yanıtların -müzik ya da konuşma formunda olup olmadığına bakılmaksızınakustik girdinin özellikleri çerçevesinde oluşturulduğu da sıklıkla öne sürülen bir değerlendirmedir. Ancak, çalışmamızda elde edilen bulgular yaygın olan bu değerlendirmeyi desteklememekte ve konuşmayı taşıyan akustik bileşenlerin oluşturduğu müziğin emosyon oluşturma potansiyelinin oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Bulgularımız, konuşma müziğine emosyonel yanıt oluşturma işlemlerinin formal müzik emosyonu işlemlerinden daha farklı periferik ve santral mekanizmalarla yürütülüyor olabileceğini düşündürmektedir. Bu düşünceyi tartışmaya başlarken öncelikle işitme, perde algısı ve emosyonel yanıt ilişkilerine kısaca bakmak yaralı olacaktır: Sesler, harmonik olduğunda (spektral periyodik/periyodik dağılım içinde) ya da düzenli olarak yinelenen akustik yapıya sahip (zamansal periyodik) olduğunda işitilir. İşitilen sesle ilgili perde algısını bu periyodik frekanslar (temel frekans) sağlar. Bir müzik aleti ya da insan vokal yolu tarafından üretilen sesler, periyodik olmayan çevresel seslere (beyaz gürültü) oranla daha güçlü bir perde algısı oluşturur. Ses perdesi algısına yönelik santral işlemleri inceleyen yeni fmri çalışmaları, temporal korteksin perdeye duyarlı bölgelerinde ses perdesi yanıtlarının yürütülebilmesi için kararlı harmoniklerin yani temel ses frekansı ve katlarının varlığına gereksinim olduğunu göstermektedir (16). Bu bilgi, ses perdesi algısında spektral ipuçlarının önemini gösteren daha önceki çalışmalarla (17, 18) uyumludur. Müzikal periyodik sesler frekans alanında temsil edildiğinde, güç daha çok temel frekans harmoniklerine (temel ses ve katlarına) yoğunlaşır. Bu nedenle, konuşma sesleri çevresel seslere göre, formal müzik sesleri de konuşma müziği seslerine oranla çok daha geniş bir spektrumda periyodik kararlı harmonik sesler içerir. Çalışmamızda konuşma seslerini dönüştürerek elde edilen müziğin periyodik harmonik kararlılık bakımından daha güçsüz olduğu, bu nedenle perde algısı ve buna bağlı emosyon üretiminin yetersiz kaldığı söylenebilir. Müziğin ve konuşma müziğinin emosyonel kodlarının çözümlenmesinde ve melodik farkındalık işlemlerinde yer alan nöronal kaynaklar, birbirine zıt olmayan 6

8 ancak yer yer oldukça farklı rollere sahiptir. Müzik işlemlerini gerçekleştiren modüler yapıda yer alan alt sistemlerden bazıları yalnızca müziğe özgü emosyonel işlemler yaparken, bazıları da işitsel girdilerin tümü için kaynak ayrımı yapmayan bağımsız ortak işlemciler konumundadır. Emosyonel işlemler boyutunda müzik ve konuşma arasındaki benzerliğin daha çok, emosyonel anlamı olan ses dizilerini olmayanlardan ayırmaya yaradığı; emosyonun içeriğini belirleme işlemlerinin ise iki alan arasında dikkate değer farklılıklar gösterdiği düşünülebilir. Bazı çalışmalar, bu düşünceyi destekler nitelikte veriler sağlamaktadır. Melodik aralık değişkenliğini ve ikili zamansal değişkenliği temel alarak, ardışık heceler ya da sesler arasındaki melodik ve ritmik zıtlıkların (kontrastların) emosyonel anlamını inceleyen çok yeni bir araştırmada da konuşma ve müzik işlemleri arasında daha önce bilinmeyen bazı yeni farklılıklar ortaya konulmuştur (19). Bu yeni verilere göre, müzikte ve konuşmada emosyon ileten ipuçları farklıdır. Formal müzik; harmoni (uyum) ve tonal hiyerarşi gibi kendi yapısına özgü boyutlar içermektedir. Emosyon uyandırıcı etkileri güçlü olan bu müzikal özelliklerin konuşma seslerince yeterli düzeyde oluşturlamayacağı açıktır. Bu bağlamda, çalışmamızda doğrudan konuşma seslerinden oluşturulan müziğin emosyon uyandırıcı etki yetersizliği, beklenmesi gereken bir sonuç olarak görülmelidir. Konuşma sırasında kullanılan ses perdesi değişiklerinin müziğe oranla, Hz. gibi çok daha dar bir aralıkta yer alması ve vurgu, hız ve şiddet çeşitliliğinin daha sınırlı olması da konuşma melodisinin emosyonel gücünü müzikten daha zayıf kılan diğer etmenler olarak değerlendirilebilir. Yeni sinirbilim çalışmaları da beyin mekanizmaları açısından dil ve müzik arasındaki en belirgin farklılığın temel ses birimlerinin diziliminde ve anlamlandırılmasında rol alan bilişsel işlem süreçleriyle ilgili olduğunu düşündürmektedir. Bu çerçevede; dil-konuşma-müzikbeyin-emosyon ilişkileri, farklı dizayn edilmiş çalışmalarla yeniden gözden geçirilmeye değer görünmektedir. 7

9 Kaynaklar 1. Juslin PN, Sloboda JA. Music and emotion: Theory and research. New York: Oxford University Press, McMullen E, Saffran J. R. (2004). Music and language: A developmental comparison. Music Perception, 2004; 21: Detsch D, Henthorn T, Dolson M. Absolute pitch, speech, and tone language: Some experiments and a proposed framework. Music Perception 2004;21: Patel AD, Peretz I, Tramo M, Labrecque R. Processing prosodic and musical patterns: A neuropsychological investigation. Brain and Language 1998; 61: Ayotte J, Peretz I, Hyde K. Congenital amusia: a group study of adults afflicted with a musicspecific disorder. Brain 2002; 125: Peretz I, Coltheart M. Modularity of music processing. Nat Neurosci 2003; 6: Balkwill LL, Thompson WF. A cross-cultural investigation of the perception of emotion in music: Psychophysical and cultural cues. Music Perception 1999; 17: Pell MD. The temporal organization of affective and non-affective speech in patients with right-hemisphere infarcts. Cortex 1999; 35 (4): Sidtis DVL, Pachana N, Cummings JL, Sidtis JJ. Dysprosodic speech following basal ganglia insult: Toward a conceptual framework for the study of the cerebral representation of prosody. Brain and Language 2006;97: Cvejic, E., Kim, J., Davis, C., Prosody off the top of the head: prosodic contrasts can be discriminated by head motion. Speech Commun. 52 (6), Rao KS, Koolagudi SG, Vempada RR. Emotion recognition from speech using global and local prosodic features. International Journal of Speech Technology 2013; 16 (2): Zentner Lab. Erişim tarhi: 24 Mart Available from: Husain G, Thompson W F, Schellenberg GE. Effects of musical tempo and mode on arousal, mood, and spatial abilities: Re-examination of the Mozart effect. Music Perception 2002; 20: Juslin PN, Laukka P. Impact of intended emotion intensity on cue utilization and decoding accuracy in vocal expression of emotion. Emotion 2001; 1: Juslin PN, Laukka P. Communication of emotions in vocal expression and music performance: Different channels, same code? Psychological Bulletin 2003; 129: Norman-Haignere S, Kanwisher N, McDermott JH. Cortical Pitch Regions in Humans Respond Primarily to Resolved Harmonics and Are Located in Specific Tonotopic Regions of Anterior Auditory Cortex. J. Neurosci 2013; 33(50):

10 17. Houtsma AJM, Smurzinski J. Pitch identification and discrimination for complex tones with many harmonics. J Acoust Soc Am 1990; 87: Shackleton TM, Carlyon RP. The role of resolved and unresolved harmonics in pitch perception and frequency modulation discrimination. J Acoust Soc Am 1994; 95: Quinto L, Thompson WF, Keating FL. Emotional communication in speech and music: the role of melodic and rhythmic contrasts. Front. Psychol 24 April 2013 doi: /fpsyg