tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

2 TMMOB MAKINA MÜHENDiSLERi ODASI OCAKIM7 YAYIN NO: 121 BASKI: Yoma Boa VıymSumy* Ltd. ŞU. T«t ANKARA

3 39.KISIM TtPtK BAĞLANTILARIN MONTAJI Makinalarda en yaygın olarak kullanılan bağlantı çeşidi vidalı bağlantılardır, bu tip bağlantı makina parçalan arasındaki bütün bağlantıların % 15 ~ 20 sini meydana getirir; yatak üniteleri ve dişli düzenleri % 5 ~ 10 unu meydana getirir. Bir ünitenin veya bütün makinanın performansı, büyük ölçüde bu tip bağlantıların ve parçaların montaj kalitelerine bağlıdır. Bir aktarma sisteminde dişli ile milin eksenleri hizalı değilseler bu eksenel kaçıklığa ve diş boyunca yetersiz bir kavramaya neden olur. Eğer bir mil ucuna presle geçirilen rulmanda yeterli girişim sağlanamamışsa veya daha kötüsü bir miktar boşluk bulunuyorsa rulmanın iç bileziği mil üzerinde dönmeye başlar, bu da hem rulmanın hem de milin şiddetle aşınıp arızalanmasına yol açar. Eğer cıvata ve somunlar uygun şekilde sıkışünlmazlarsa hizalama kusuru ortaya çıkar ve bu da civatanın kesilmesine (veya kopmasına) yol açar. Böyle bağlantı ve birleşenlerin montajında, bu birleşenlerin, üniteler ve bütün makina içerisindeki performanslarını garanti eden çeşitli koşulların yerine getirilmesi son derece büyük önem taşır Rulman Ünitesi Montajı Modern mekanizma ve makinalarda bilyalı ve makaralı rulmanlar çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bir rulmanın montajında iki girişimli geçme sağlanmalıdır: iç bileziğin mile dış bileziğin gövdedeki yuvaya geçirilmeleri. Bu geçmeler çeşitli çalışma koşullarına göre bir ölçüye kadar farklılık gösterirler, tç bileziğin bilya veya makara kanalı düzgün bir şekilde aşınır; dış bileziğin kanalı ise küçük bir kesitle çok şiddetli olarak aşınır. Bilyalı rulmanın pres geçmesinde iç bilezik dışa doğru esnerken (genleşirken) dış bilezik içe doğru sıkışır. Bu, bilyalarla bilya kanatlan arasındaki boşluğu azaltır. Eğer her iki bilezik girişimli geçme ile monte edilirleree bilyalar sıkışabilirler, eğer her iki bilezik boş luklu geçme ile monte edilirlerse bu kez mil kusurlu şekilde yerleştirilmiş olur. Buradan da açıkça anlaşılacağı gibi iç bilezik mile girişimli geçme ile monte edilmeli, dış bilezik ise gövdeye çalışma sırasında hafifçe dönmesine olanak verecek küçük bir boşlukla geçirilmelidir. Bir üniteye birçok rulman monte edildiğinde, rulmanlarda hizalama kusuru meydana gelmesi ve bilyalann sıkışmaları olasılığını ortadan kaldırmak için dış bileziklerin radyal ve eksenel doğrultularda kendi kendilerini hizalamaları olanağı sağlanmalıdır. 514

4 Rulman bileziklerine çeşitli tiplerdeki malafalarla pres geçme yapılır. Burada uyulması gereken koşul şudur; rulman bir gövdeye pres-geçme yapılıyorsa pres kuvveti doğrudan doğruya dış bileziğin dip yüzüne etkimelidir, rulman bir mile pres-geçme yapılıyorsa kuvvet doğrudan doğruya iç bileziğin dip yüzüne etkimelidir. (e) (b) Şekil Rulmanların pres geçmeleri için yararlanılan olanaklar, a- kovan; b-malafa; c- tezgah malafa presi. Bu tip operasyonlarda; kovanlar (Şekil - 303a), malafalar (Şekil b) ve tezgah malafa presleri (Şekil -303c) yaygın olarak kullanılırlar. Bu aletler, montajda hizalama kusurlarını ve kaçıklıktan, aynı zamanda rulmanların hasar görmelerini önlerler. Rulman presle geçirildikten sonra yalpa yapıp yapmadığı ve serbestçe dönüp dönmediği kontrol edilir. Eğer bu kontrollar olumlu sonuçlanırsa, yeterince radyal boşluk bulunduğu ve bilyalann sıkışmayacağı anlaşılır. Taban bütelerinin montajında eksenel kaçıklık kontrol edilir. Eğer bir rulman önce yağ banyosunda 80 ~ 100 C a kadar ısıtılıra mile çok kolaylıkla monte edilebilir. Bu, montajı önemli ölçüde kolaylaştırır. Konik makaralı rulmanların montajında bileziklere ayn ayn pres-geçme yapılır. Koni (iç bilezik), makaralar ve makara tutucu (kafes) ile birlikte mile presle geçirilir, kovan (dış bilezik) gövdeye preste geçirilir. Radyal boşluğu ayarlamak için koni veya kovan, bir ayarlama vidası yahut ayarlama somunu ile eksenel yönde hareket ettirilir, veya bu iş için uygun kalınlıkta sac parçalarından yararlanılır. Rulmanın çalışma alanını toz ve neme karşı korumak ve yağlama yağını içeride alıkoyabilmek için rulman örtü veya koruyucu ile kaplanır, böylece montajı tamamlanmış olur. Sürtünmeli yatakların montajında (bütün burç halinde) gömlekli-laynerli-kapakh kovan halinde); bunların yerleştirme ve geçmeleri yapılır, mil monte edilir, bundan sonra eğer gerekiyorsa yataklar ayarlanır. Bütün burç halindeki yataklar, gövdeye soğuk halde iken pres-geçme yapılırlar. Eğer burç monte edilirken gövde bir miktar ısıtılma veya burç oda sıcaklığının altında soğutu- 515

5 lursa, burcun montajı dönüşü engelleyecek şekilde yapılmış olur, esasen özellikle et kalınlıkları ince olan burçlar monte edildiklerinde deliklerin yeniden işlenmeleri gerekir. Kapaklı kovan halindeki sürtünmeli yataklar monte edilirken bunlar önce mil muylularına geçirilir, sonra makinaya monte edilirler. Birkaç yerinden yataklanan bir mile bağlı burçlarnn ve kovanlı yatakların normal çalışabilmeleri için bunların çok iyi hizalanmış olmaları gerekir. Bu hizalama, genellikle bir mastar veya test malafaayla kontrol edilir Dişli Montajı Entegre milli veya bir mil üzerine geçirilmiş dişlilerin gövdelere montajı; dişlinin mile montajı, milin dişli Ue birlikte gövdeye montajı ve dişlilerin birbirlerine oturmalarının ayarlanması olmak Üzere birkaç aşamada yapılır. Dişliler (dişlilerin durumlarına ve çalışma koşullarına bağlı olarak) millerin muylularına soğuk halde iken, ya boşluklu geçme veya girişimli geçme ile; ya el ile veya bir çakma presinin malafasından yararlanılarak geçirilirler. Eğer dişliler çok büyük ebatlı iseler, montajı kolaylaştırmak için ya dişliler ısıtılır veya miller soğutulur. Dişlilerin birbirlerini normal kavramaları için, çeviren ve çevrilen dişlilerin millerinin gövdede doğru bir şekilde konumlandırılmaları gerekir, yani, bu millerin eksenleri aynı düzlem içerisinde ve birbirlerine paralel olmalı, bunların merkezden -merkeze uzaklıkları belirtilen tolerans sınırlan içerisinde bulunmalıdır. Basit düz dişlilerle kurulan dişli düzenlerinde, tolerans sınırlan içerisinde kalmak koşuluyla merkezden merkeze olan uzaklığın artması, kavrama kusuruna neden olmaz, ancak dişliler arası boşluğunu arttırır. Bunun sonucu olarak da dişler birbirlerine çarparak çalışır ve normal ömürlerinden önce aşınırlar. Bazı dizaynlarda, mil yataklarının mesnetlerini (kovanlarını) gövde üzerinde ayarlayarak millerin pozisyonları bir ölçüye kadar kontrol edilebilir. Dişlilerin uygun şekilde kavrayıp kavramadıkları, diş kavrama hattı ile saptanır. Bu hattı elde etmek için dişliler, uygun bir markalama boyasıyla boyanır ve birbirlerini kavramış halde çalıştırılırlar. Orta hızlarda çalışan dişlilerin kavrama hatları, bölüm dairesinin her iki tarafında eşit uzaklıklarda uzanmalı ve dişin çalışma boyunun en az % ini kapsamalıdır. Yüksek hızda çalışan dişlilerde bu, en az % olmalıdır. Konik dişli düzenlerinde, dişlilerden birini veya her ikisini kendi mili üzerinde kaydırarak dişli kavraması ayarlanabilir. Dişler arası boşluğu; boşluk mastanyla, kurşun levha ile veya markalama boyasıyla kontrol edilebilir. Belli kalınlıklarda boşluk doldurma sacları kullanılarak aynı modüllü dişlerin kesitlerinin tek bir düzlem içerisinde birbirlerini kavramaları sağlanabilir. Bu sağlandığında dişli kavrama hattı ve boşluk miktarı, imalat teknik şartlarına uygun hale gelmiş olur. Sonsuz vida-dişli çiftlerinde özellikle dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır; sonsuz vida ve sonsuz vida eksenleri uygun şekilde yerleştirilmelidir, dişler arası boşluğu doğru olmalıdır, diş kavrama hattı gerekli koşullan yerine getirmelidir. Dişler arası boşluğu, sonsuz vida dişlisi sabit tutulduğunda sonsuz vidanın oynama miktarına göre tesbit edilir. Kavrama hattı, dişin çalışma boyunun en az % ini kapsamalıdır. 516

6 39.3. Vidalı Bağlantıların Montajı Vidalı bağlantıların montaj kaliteleri şunlara bağlıdır: civata ve somunların sıkıştırılma şekillerine, civata ve somunların dip yüzlerinin ve aynı zamanda bunların altlarındaki yuva veya çıkıntıların alınlarının yüzey kalitelerine ve gönyeliliklerine. Somunun hizaaz olması civatanın kesilmesine ve kopmasına dahi sebep olabilir. Civatah bağlantdann montajında, civata kafası veya somun, bağlanmakta olan parçalara dokununcaya kadar civata veya somun el ile vidalanır. Bundan sonra civata veya somun, diğer taraftan yeteri kadar çıkma sağlanıncaya kadar anahtarla yavaş yavaş sıkıştırılır. Anahtar sapının boyu civata çapının 15 katından fazla olmamalıdır. Bu, civata veya somunun dişleri sıyrılmadan sıkıştırılmalarını sağlar. Eğer bir dikdörtgen şekilli kapak veya başka bir parçayı çok sayıda civata tutuyorsa, somunlar belli bir sıraya göre sıkıştunlmalıdır; ortadan başlanmak ve değişik bir düzenle bir sağdaki, bir onun simetriğindeki soldaki somun olmak üzere bütün somunlar ortadan dışa doğru sıkış tanlmalıdır. istenilen sıkılıkta bağlantılar elde etmek için çok çeşitli somun sıkma metotları vardır: civata (veya saplama) mn uzama miktarını ölçerek sıkma, somunun dönüş açısını ölçerek sıkma, tork anahtanyla* sıkma. Saplamalar parçaya vidalanırken serbest uca biri kontra olmak üzere iki somun vidalanır veya istenilen sıkılığı sağlayabilen özel saplama anahtarları kullanılır. Vidalı bağlantıların montajında saplamalar ve somunlar için elektrikli anahtarların kullanılması çok daha verimli bir metottur. : Tork anahtarı: Belli uzunlukta bir sapı ve bu sap üzerine monte edilmiş bir gösterge ibresiyle, kalibre edilmiş kadranı bulunan, civata veya somun sıkıştırılırken sapa etkiyen kuvvetin yarattığı torku kadran üzerinde gösteren anahtar, özellikle hassas civata veya somun sıkma işlerinde kullanılır. Bir diğer tip tork anahtarında da istenilen tı-rk önceden ayarlanır ve civata veya somun sıkma torku bu ayara gelince anahtar sustssı boşa çıkar, yani ayarlanılan değerden fazla sıkma yapılamaz (Ç.N.) 517