Publication Data: ISSN Copyright 2004 Yavuz Unat.

Transkript

1 Publication Data: Unat, Yavuz, Mustafa İbn Ali el-muvakkît ve İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi, EJOS, VII (2004), No. 10, ISSN Copyright 2004 Yavuz Unat. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the author.

2 Mustafa İbn Ali el-muvakkît ve İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi Yavuz Unat 1 Mustafa İbn Ali el-muvakkît Mustafa İbn Ali el-muvakkît el-konstantînî el-hanefî el-rumî (ölümü 1571/979) on altıncı yüzyılda Osmanlıların yetiştirdiği önemli coğrafyacı ve astronomlardandır. Tesyîr el-kevâkib el-semâ iyye li-sa d el-devlet el-şerifet el-süleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki Yıldızların Hareketi) adlı eserinin sonunda lakabının Müslihüddin olduğu kayıtlıdır. Mustafa İbn Ali nin hayatı hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Muhtemelen Mirîm Çelebi nin öğrencisidir. On altıncı yüzyılın başlarında İstanbul da doğmuş ve muhtemelen 1560 tan sonra Müneccimbaşı Yusuf ibn Ömer yerine müneccimbaşı tayin edilmiştir. Uzun zaman İstanbul da Yavuz Sultan Selim Câmii nde muvakkitlik yapmış ve mîkât ilminin yanı sıra coğrafyayla da ilgilenmiştir. Bu görevinden ötürü Sultan Selim Muvakkiti ya da Selimî lakaplarıyla tanınır. Müslihiddin ya da Koca Saatçi lakabıyla da bilinir. Daha sonra başmüneccim olmuş ve Müneccimbaşı Mustafa Çelebi adıyla meşhur olmuştur de ölünce başmüneccimliğe ünlü astronom Takîyüddîn ( ) atanmıştır. Mustafa ibn Ali, yapıtlarının çoğunu Türkçe kaleme almış ve Türkçe nin bilim dili olması için gayret göstermiştir. 1 Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı Doçenti. Makalede yer alan küresel astronomiye ilişkin matematiksel formülleri inceleyen ve değerlendiren Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mesut Elibüyük e ayrıca teşekkür ediyorum.

3 YAVUZ UNAT Daha çok muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgileri derlemiştir. Yazdığı eserlerin bir kısmı da medreselerde okutulmuştur. 2 Osmanlılarda Coğrafya ve Mustafa İbn Ali el-muvakkît Osmanlılarda coğrafya çalışmaları, on dokuzuncu yüzyıla kadar iki ekol çerçevesinde yürütülmüştür: 3 1. Medresede yetişen bilginlerin temsil ettiği Doğu tarzı coğrafya ekolü; 2. Denizcilerin ve medrese çevresi dışında kişilerin temsil ettiği Batı Avrupa daki kartografyaya ve keşiflere dayanan coğrafya ekolü. Medreselilerin coğrafyaya ilişkin eserleri de iki ana grupta ele alınabilir: 4 1. İslâm coğrafya geleneğine dayanan eserler. 2. Geniş bir kitleye hitap eden eğlendirici ve edebî türdeki eserler. Bunlar Kazvînî nin ( ) Acâib el-mahlûkât ve Garâ ib el- Mevcûdât (Acayip Yaratıklar ve Garip Varlıklar) ve İbn el-verdî nin (ölümü 1349) Harîdat el- Acâib ve Ceridât el-garâ ib adlı eserlerinin serbest çevirilerine, diğer coğrafya kitaplarından alınan pasajların ilavesiyle yazılmış olan Türkçe çevirilerdir. Helenistik bilim mirasından etkilenen İslâm coğrafya geleneğinin en önemli örneği Fatih in emriyle Trabzonlu Amirutsez (ölümü 1475) tarafından yapılmış olan Batlamyus un (M.S. 150 yılları) Coğrafya sının çevirisidir. 5 2 Aydüz, Salim, Mustafa b. Ali Muvakkit, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, YKY, Cilt 2, İstanbul 1999, s ; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Cevat İzgi, Cemil Akpınar, İhsan Fazlıoğlu, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, OALT, 2 Cilt, İstanbul 1997, ; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, A. Hamdi Furat, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, OCLT, 2 Cilt, İstanbul 2000, s OCLT, Cilt I, s. XXXV-XXXVI. 4 OCLT, Cilt I, s. XXXVI. 5 Rumca adı Amirukis olan ve 15. yüzyıl başlarında Trabzon da doğan Georgius Amirutzes in (ölümü 1475) hayatına ilişkin en derli toplu bilgi Yunan Ansiklopedisi nde (Enkylopedikon Lexicon) bulunmaktadır. Buradaki bilgiyi özetleyerek veren Deismann, Amirutzes in Fatih in teyze oğlu olduğunu söylemekle birlikte buna ilişkin hiçbir kaynak göstermez. Amirutzes filoloji, felsefe ve özellikle de ilahiyatta ün kazanmıştır. Aristotelesçidir de Trabzon imparatoruyla birlikte Mehmet II. ye esir düşerek, bir rivayete göre padişahla Hıristiyanlık inançlarına dair bir tartışmadan sonra Müslüman olmuş ve 1475 yılında İstanbul da ölmüştür yıllarında Fatih, Bizans tan kalan kitaplar arasında Batlamyus un Coğrafya sını bulmuş ve bu eserin Arapça ya çevrilmesini Amirutzes e emretmiştir yılının yazını bu eser üzerinde çalışarak geçiren Amirutzes ve oğlu Mehmed, hem kitabı Tercüme-i Kitâb-ı Batlamyûs bi l-arabiyyeti fî Tafsîl el-âklîm el-ma rifet-i bi l-coğrafyâ adıyla Arapça ya çevirmişler hem de muhtemelen Rumca ve Arapça isimlerle yazılmış olan dünya haritasını Fatih e takdim etmişlerdir. Ancak bu harita mevcut değildir. Batlamyus un Coğrafya sının Arapça çevirisi, Ayasofya Kütüphanesi nde iki nüsha olarak 2610 ve 2596 numaralarda kayıtlıdır. Ayasofya 2610 da kayıtlı nüsha, Fatih döneminde istinsah edilmiş orijinal nüshadır. Eserin başında bir Dünya haritası bulunmaktadır. Giriş kısmında harita çıkarma yöntemine ilişkin kısa bir bilgi yer alır. Metinde 54 harita ve şehirlere ilişkin enlem ve boylam tabloları yer 2

4 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Fatih ayrıca Ebû Zeyd el-belhî (ölümü 934), İbn Havkal (977 de sağ) ve el- İstahrî (951 de sağ) gibi klasik İslâm coğrafyacılarının eserlerini de istinsah ettirmiştir. 6 Osmanlılarda bilimlerin tasnifi ile ilgili eserlerde coğrafya yer almamış ve tasnif dışı bırakılmıştır. Bu tür eserlerden Taşköprülüzâde nin ( ) Miftah el-sa âde si ve Erzurumlu İbrahim Hakkı nın ( ) Tertîb-i Ulûm u (Bilimlerin Düzeni) dışında coğrafyaya yer veren eser görülmemektedir. 7 Miftahu s-sa âde de ise coğrafya, astronominin bir dalı olarak, Tertîb-i Ulûm da da cüz iyât içinde verilmiştir. 8 Bunun bir nedeni, Osmanlı bilim geleneği içerisinde coğrafya konularının astronomi ve tarihle paralellik göstermesidir. Diğer taraftan, coğrafya kitapları bazen de edebî eserler içerisinde bile değerlendirilmektedir. Bu nedenle, coğrafya kitapları, geleneklere bağlı kalınarak daha çok pratik sorunların çözümünü kolaylaştırmak amacıyla yazılmıştır. 9 Osmanlılarda medreselerdeki coğrafya çalışmaları yanında Batı etkisinde kalan bilginlerin temsil ettiği coğrafyacılık da ilk zamanlardan beri varolmuştur. Bunlar arasında, Tunuslu İbrahîm el-kâtibî (1413 te sağ) ve İbrahîm el-mürsî (1461 de sağ) yer alır. Osmanlılarda Batı tarzı coğrafyacılığın öncüsü ise Pirî Reis tir (ölümü 1553 civarı). Hacı Ahmed Tûnusî (1559 da sağ) ve Seydî Ali Reis in (ölümü 1563) eserleri ve Ali Macar Reis in (1567 de sağ) Atlas ı bu ekolün örnekleri arasında bulunur yüzyıl İslâm ve Batı coğrafya geleneklerinin yan yana bulunduğu bir dönemdir ve yıllarındaki Girit savaşları sırasında Batı tarzı coğrafya anlayışı ağırlık kazanmıştır. 17. yüzyılda Katip Çelebi (ölümü 1657) Doğu da coğrafya konusunda yazılanların yetersiz olduğunu görmüş ve Batı haritacılık ve coğrafya kaynaklarını incelemiştir. Avrupalıların coğrafî bilgileri sayesinde dünya denizlerine hakim olduklarını fark ederek Mercator un (ölümü 1594) Atlas Minor unu Mehmed İhlâsî nin yardımlarıyla Türkçe ye çevirmiş almaktadır. Batı da ise Batlamyus un Coğrafya sının Yunanca dan Latince ye tercümesi, 1409 da Giacomo d Angelo (Jacobus Angelus) tarafından yapılmış, ilk basılı nüshası 1475 yılında Hermann Liechtenstein tarafından çıkarılmıştır. Haritalı ilk Coğrafya ise Lapis tarafından Bologna da 1477 yılında yayımlanmıştır; (bkz. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Geliştirilmiş IV. Basımı Hazırlayanlar: Aykut Kazancıgil, Sevim Tekeli, İstanbul 1982,s ; OCLT, Cilt I, s ). 6 İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, Cilt II, Tabî î İlimler, İstanbul 1997, s İzgi, 1997, s İzgi, 1997, s Parmaksız, Mehmet, Hüseyin Rıfkı Tâmânî nin El-Medhâl fi l-coğrafya Adlı Eseri Üzerine Bir Araştırma, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002, s OCLT, Cilt I, s. XXXIX. 3

5 YAVUZ UNAT (Levâmî el-nûr) ve Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak Cihannüma yı yazmıştır. 11 Mustafa İbn Ali el-muvakkît 16. yüzyılda yaşamıştır. Coğrafya eserlerine baktığımızda geleneksel İslâm coğrafyasına bağlı kaldığını görmekteyiz. Bilindiği gibi İslâm Dünyası nda yazılan coğrafya kitapları birkaç türdür: 1. Sûret el-arz tarzı coğrafya eserleri; Çok sayıda harita içerirler; fizikî ve siyasî coğrafya konularının yanı sıra devrin sosyal ve iktisâdî hayatından, ziraatından, ticaretinden, etnolojisinden, şehir arasındaki mesafesinden ve yollarından bahsederler. Harezmî (yaklaşık ), Ebû Zeyd el-belhî, el-istahrî, İbn Havkal ve el-makdisî nin eserleri bu tarzdadır. 2. Kitâb el-buldân tarzı coğrafya eserleri; sadece ülkeler ve şehirlerden bahsederler. Edebî coğrafya da denilir. Bu tarz coğrafya kitaplarında harita bulunmaz ve fizikî coğrafya bakımından zayıftırlar. Hişâm İbn el-kelbî (ölümü 819) ve el-câhiz (ölümü 869) ile başlamış, el-yakûbî (ölümü 905) ile devam etmiş ve İbn el-fakîh (ölümü 903 ten sonra) ile zirveye ulaşmıştır. 3. el-mesâlik ve l-memâlik tarzı coğrafya eserleri; Sûret el-arz ve Kitâb el-buldân tarzı coğrafya eserleri arasında yer alırlar. Daha çok yollardan, ülkelerden ve mesafelerden bahseden bu tarz eserlerin bazılarında haritalar da bulunur. 4. Acâib el-mahlûkât tarzı coğrafya eserleri; kozmoğrafya, zooloji ve coğrafya karışımı eserlerdir. En önemlileri, Zekeriyyâ Kazvinî nin (ölümü 1283) Acâib el-mahlûkât ı ve İbn el-verdî nin (ölümü 1349) Harîdat el- Acâib ve Farîdat el-garâib idir. 5. Yer adlarından bahseden alfabetik eserler; en meşhurları Ebû Ubeyd el-bekrî nin (ölümü 1064) Mu cemu mâ İsti cam ve Yâkût el- Hemevî nin (ölümü 1229) Mu cem el-buldân adlı eserlerdir. 6. Seyahatnâmeler; en önemlileri arasında, Süleyman Tâcir (851 de sağ), İbn Fazlân (921 de sağ), İbn Cübeyr (ölümü 1217) ve İbn Battûta (ölümü 1368) sayılabilir. Mustafa İbn Ali el-muvakkît in eserleri harita içermeyen ve coğrafî hesaplara yönelik eserlerdir ve el-mesâlik ve l-memâlik ve Acâib el-mahlûkât tarzında kaleme alınmışlardır. İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd, el-mesâlik ve l- Memâlik tarzındadır ve 100 şehrin İstanbul a uzaklığını ve çeşitli coğrafî değerlerini verir. Tuhfe el-zamân ve Harîde el-avân ise Acâib el-mahlûkât tarzındadır. 11 OCLT, Cilt I, s. XL. 4

6 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Mustafa İbn Ali el-muvakkît in Coğrafya Eserleri 1. Hallu Dâ irati Mu addil el-nehâr (Meridyen Dairesinin Durumu) (T): 27 Aralık 1531 tarihinde Yavuz Sultan Selim Camii muvakkidi iken tamamlanmış ve Sadrazam Ayas Paşa ya ithaf edilmiştir. Meridyen dairesinin çıkartılması ve bu daire ile yapılan işlemleri içerir. 2. İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) (T): 1525 yılında yazılmış ve Kânûnî ye sunulmuştur. Çin ile Fas arasındaki yüz şehrin İstanbul a kuş uçumu uzaklığı, en uzun ve en kısa günü gibi astronomi ve coğrafya ile ilgili konulardan bahseder. 3. Kifâyet el-vakt lî-ma rifet el-dâ ir ve Fazlihî ve el-semt, Kifâyet el- Vakt bî-ma rifet el-dâ ir ve Fazlihî ve Semevât (Semt ve Fazlihî Daireleriyle Zamanın Kifâyeti) (T): Eser eski bir astronomi aleti olan Rubu Tahtası nın üstüne gökyüzünün izdüşümünün çizildiği bir yüzü olan Rub u Mukantara adı verilen astronomi aletinin özelliklerinden ve kullanılmasından bahseden bir risâledir yılında kaleme alınmıştır. Risâle-i Mukantarâ Selimî Risâle-i Mukantarât ya da Risâle-i fî Mukantarât adları ile de tanınmaktadır. 12 Bu risâlenin sonunda bazı şehirlerin boylam ve enlemleri verilmiştir (Tablo 1). 13 Şehirler TABLO 1 Mustafa İbn Ali el-muvakkît in Değerleri 14 Günümüz Değerleri ϕ λ ϕ λ Derece Dakika Derece Dakika Derece Dakika Derece Dakika İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke OALT, Cilt I, s Mustafa İbn Ali el-muvakkît, Kifâyet el-vakt lî-marifet el-dâîr ve Fazlihi ve el-semt, Süleymaniye, Tırnovalı, 1229; Kifâyet el-vakt bî-ma rifet el-dâ ir ve Fazlihî ve Semevât, Süleymaniye, Hüsrev Paşa 259, varak 76-85; Risâle-i Mukantarâ Selimî, Hüsrev Paşa 259, varak ϕ enlem ve λ boylam olmak üzere. 15 İ lâm el- İbâd da İstanbul un enlemi 41 derece 15 dakika olarak verilmiş (Süleymaniye, Kılıç Ali Paşa, 682/8, varak 55a). 16 İ lâm el- İbâd da Şam ın boylamı 70 derece 33 dakika olarak verilmiş (Kılıç Ali Paşa, 682, varak 55a). 5

7 YAVUZ UNAT 4. Tuhfe el-zamân ve Harîde el-avân (Zamanın Armağanı ve Çağın İncisi) (T): 1525 tarihinde tamamlanmıştır. Astronomi, coğrafya ve kozmoloji ile ilgili konuları içerir. Gökküre ve yıldızlar, denizler, dağlar, nehirler, yedi iklim ve meşhur şehirlerden bahseder. Gök kürelerinin ve yıldızların niteliklerini bildirdikten sonra, denizleri dağları, nehirleri, su kaynaklarını ve şehirleri tanıtır. Mustafa İbn Ali, bu eseri yazarken Çağminî nin (ölm. 1221) Mulahhas fî l-hey e sinden (Kısa Astronomi), Demirî nin ( ) Hayât el-hayavân ından (Hayvanların Hayatı) ve Kazvînî nin ( ) Acâ ib el- Mahlûkât ından yararlanmıştır. Eserin giriş kısmında yer alan kozmolojiye ilişkin kısımlarında Müslümanların geleneksel ve dinsel kozmolojisine ağırlık verilmiştir. 5. Risâle fî Ma rifat el-sâ ât (Saat Tayini) (A): Saat tayini üzerinedir. 6. Tertîbu Teshîl el-mikât (Mikâtın Kolaylaştırılma Tertibi) (T): Güneş, Ay ve yıldızlar aracılığı ile zamanın, özellikle de namaz vakitlerinin belirlenmesi bilimi olan İlm-i Mikât a (Zaman Ölçümü Bilimi) dairdir. Tarihi belli değildir. Osmanlılarda Astronomi ve Mustafa İbn Ali el-muvakkît Osmanlı Devleti nin kuruluşundan (1299) Fatih Sultan Mehmet in ( ) tahta çıkmasına (1451) kadar geçen sürede pozitif bilimler Osmanlılarda pek ilgi görmemiştir. Matematik ve astronomi alanlarında Osmanlı Devleti nin en önemli dönemi, Fatih zamanında Türkistan dan İstanbul a davet edilen Ali Kuşçu (ölümü 1474) ile başlamış ve Fatih Sultan Mehmed in ölümünden sonra bir süre daha pozitif bilimlere gösterilen ilgi sürmüştür. Ne var ki, Osmanlılar İstanbul u fethettikten sonra Batı ile teması sonucu Batı da başlayan Rönesans hareketlerinden etkilenmesi beklenirken, tam tersine, astronomi alanında önemli bir gelişme olmamış, eskiye bağlı kalınmakta ısrar edilmiştir. Osmanlı astronomi çalışmalarında, Uluğ Bey in Semerkand da kurduğu Semerkand Gözlemevi nde yetişen bilim adamlarının büyük rolü bulunmaktadır. Gözlemevi nin bir süre müdürlüğünü yapan Kadızâde nin ( ) Türkistan da yetiştirdiği iki öğrencisi sonradan Osmanlı Devleti ne gelerek matematik ve astronomi bilimini yaymışlardır. Bunlardan biri Fethullah Şirvanî (ölümü 1486) diğeri de Ali Kuşçu dur. Şirvanlı olan Fethullâh Şirvânî ise Semerkand da tahsiline başlamış ve daha sonra Kastamonu ya gitmiştir. Candaroğlu İsmail Bey in ilgisini çekmiş ve burada kelam, mantık, astronomi ve matematik okutmuştur. Kastamonu yu 1462 de Osmanlı hakimiyetine alan Fatih ten de saygı ve iltifat gören Fethullah Şirvanî, Anadolu da matematik, geometri ve astronomi bilimleri öğretimini başlatmış olan Osmanlı bilginlerindendir. Onun en önemli eseri, hocası Kâdîzâde Musa Paşa nın Şerh el-mulahhas fî l-hey e (Astronomi 6

8 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Seçkisine Şerh) adlı eserine yazdığı Hâşiye Alâ Şerh el-mulahhas lî Kâdîzâde (Kâdîzâde nin Astronomi Seçkisine Şerhi ne Hâşiye) adındaki Arapça haşiyedir yılında tamamlanmış ve Fatih e ithaf edilmiş olan bu eser Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Osmanlı bilimini ve astronomisini en fazla etkileyen kişi Ali Kuşçu dur. Hangi ilde ve tarihte doğduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, 15. yüzyılın ilk çeyreğinde Maverâünnehir bölgesindeki Semerkand da doğduğu kabul edilmektedir. Semerkand da Uluğ Bey de dahil olmak üzere, Kadızâde-i Rûmî ve Gıyâsüddin Cemşid el-kâşî (?-1429) gibi dönemin önemli bilim adamlarından matematik ve astronomi dersleri alan Ali Kuşçu Semerkand Gözlemevi nin müdürü olan Kadızâde-i Rûmî nin ölümü üzerine Gözlemevi nin başına geçmiş ve Zîc-i Uluğ Bey in (Uluğ Bey Zîci) tamamlanmasına yardımcı olmuştur. Ancak, Uluğ Bey in ölümü üzerine Ali Kuşçu Semerkand dan ayrılmış ve Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ın yanına gitmiştir. Daha sonra Uzun Hasan tarafından, Osmanlılar ile Akkoyunlular arasında barışı sağlamak amacı ile Fatih e elçi olarak gönderilmiştir. Fatih, Ali Kuşçu ya İstanbul da kalmasını ve medresede ders vermesini önermiş ve Ali Kuşçu elçilik görevini tamamladıktan sonra İstanbul a dönerek Ayasofya ya müderris olarak atanmıştır. Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi nin programlarını hazırlamış, astronomi ve matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul un enlem ve boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu nun medreselerde matematik derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafından da izlenmiştir. Ali Kuşçu nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih e sunulduğu için Fethiyye adı verilen astronomi kitabıdır (1473). Diğeri ise bir matematik kitabı olan Muhammediyye dir yüzyılda Osmanlılar en büyük astronomi bilgini hiç kuşkusuz Takîyüddîn dir ( ). Takîyüddîn in matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok alanda araştırmaları vardır. Özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları oldukça önemlidir. Takîyüddîn, Şam da doğmuş, Mısır a gitmiş, daha sonra İstanbul a gelmiş ve Müneccimbaşılığa (baş astrolog) atanmıştır. Kaynakların bildirdiğine göre III. Murat İstanbul da bir gözlemevi kurdurmak isteyince, Takîyüddîn bu işle görevlendirilmiş ve Tophane de bu yüzyılın Dünya çapında, en önemli gözlemevlerinden birini kurmuştur (1575). Bu gözlemevinde 16. yüzyılın en mükemmel gözlem araçları inşa edilmiştir. Yapılan araştırmalar bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları ile Tycho Brahe nin ( ) Danimarka kralı Frederic II nin himayesinde 17 Bu eserler için bkz. Demir, Remzi ve Yavuz Unat, Ali Kuşçu ve el-muhammediyye, el- Fethiyye ve Risâle Fî Hall Eşkâl el-mu addil li l-mesîr Adlı Eserlerinin Türk Bilim Tarihindeki Yeri, Düşünen Siyaset, Sayı 16, Ankara 2002, s

9 YAVUZ UNAT Hven de 1576 yılında inşasına başlanan gözlemevindeki (Uranienborg Gözlemevi) gözlem araçları arasında tam bir paralelizm olduğunu göstermiştir. Örneğin, her iki gözlemevinde de duvar kadranı, sextant gibi gözlem araçları inşa edilmiştir. Bu gözlemevinde oldukça başarılı çalışmalar yapılmış ancak Osmanlılarda bir çığır açamamıştır. Çünkü, gözlemevinin kurulmasına hizmeti geçmiş olan hükümdarın hocası Saadettin Efendi nin Padişah ın yanında öneminin artmasını çekemeyenler Gözlemevi ni ona karşı kullanmak istemişler, 1577 yılında görülen kuyruklu yıldızı ve 1578 de ortaya çıkan veba salgınını fırsat bilenler, bir gözlemevinin kurulduğu her yerde felâketlerin birbirini kovaladığını, Uluğ Bey in ölümünü de örnek göstererek kanıtlamaya çalışmışlardır. Padişah da bu baskılar sonucunda gözlemevinin yıkılmasını emretmiş ve Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa 1580 yılında bütün gözlem araçlarıyla birlikte bir gecede gözlemevini yerle bir etmiştir. Mustafa İbn Ali el-muvakkît, on altıncı yüzyılda İstanbul da Yavuz Sultan Selim Câmii nde muvakkitlik 18 yapmış ve ilm-i mikât üzerinde çalışmıştır. Başmüneccim olmuş ve 1571 de ölünce başmüneccimliğe Takîyüddîn atanmıştır. Astronomiye ilişkin çalışmaları daha çok muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgilere ilişkindir. Eserlerinde daha çok çeşitli astronomik aletlerin yapılışı kullanılışı hakkında bilgiler vermiştir. Bu aletler şunlardır; Rub-i Âfâkî, Rub el-maktû, Rub-i Müceyyeb, Müceyyeb-i Âfâkî, Rub-ı Mukantarât, Usturlap, Zât el-kürsî ve Küre. Bunların dışında yazmış olduğu Tesyîr el-kevâkib el-semâ iyye li-sa d el-devlet el-şerifet el- Süleymâniyye takvim konusuna, Risâle fî İstihrâci Ru yet el-hilâl Hilâl in görünüşü konusuna ilişkindir. Kuramsal olarak yazdığı eserler ise daha önce coğrafya eserleri arasında söz konusu ettiğimiz Tuhfe el-zamân ve Harîde el- Avân ve Risâle fî İlm el-felek adlarını taşır. Ancak bunlar üzerinde henüz araştırma yapılmamıştır. Diğer taraftan Tuhfe el-zamân ve Harîde el-avân ın giriş kısmındaki bilgiler incelendiğinde Müslümanların geleneksel ve dinsel kozmolojisine ağırlıklı olarak işlediği anlaşılmaktadır. 18 İslâm astronomisinin amaçlarından birisi, ibadet vakitlerinin tam olarak belirlenmesi ve namazın tam vaktinde ve Kıble yönünde kılınabilmesine olanak sağlamaktır. 6. yüzyıldan itibaren bu konuda uyulması gereken bilimsel esaslar ortaya konulmuş ve bazı küçük değişikliklerle günümüze kadar geçerliliğini korumuştur. 9. yüzyılda, her boylam derecesi veya yılın her bir günü için bu amaçla çeşitli tablolar hazırlanmıştır. İbadet vakitlerinin belirlenmesi amacı ile Emeviler döneminde ( ) Muvakkithaneler açılmış ve bu işi yapan kişiye muvakkit adı verilmiştir. Bu yapılarda bu iş için çeşitli astronomik araçlar da yer alıyordu. Muvakkithanelerde kullanılan başlıca araçlar, kadran, usturlap, sekstant, kum saati, güneş saati ve mekanik saatlerdir. Muvakkithaneler, hem astronomi eğitimi veren hem de basit bir gözlemevi vazifesini gören kurumlardı. Muvakkitlerin atamaları müneccimbaşı tarafından yapılırdı. Bu kurumlar Cumhuriyet in ilanı ile başmuvakkitlik adı altında yeni bir kuruma devredildi ve 1952 yılında da kapatıldı. Osmanlılarda ve İstanbul daki muvakkithaneler için bkz., Aydüz, Salim, İstanbul da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler, İstanbul, Ekim 2004, Sayı 51, İstanbul 2004, s

10 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Mustafa İbn Ali el-muvakkît in Astronomi Eserleri 1. Ferah-Fezâ (Ferah Arttıran) (T): Kendi icadı olan Rub-i Âfâkî adlı bir aletin kullanılmasıyla ilgilidir. Kanunî nin sadrazamı Maktul İbrahim Paşa ya ithaf edilmiştir. 2. Kifâyet el-kanû fî l- Amel bi l-rub el-maktû (Rub el-maktû nun Kullanılmasında Yararlı Bilgiler) (A): Sıbt el-mardinî nin ( ) İzhâr el-sırr el-muvadda adlı eserinin özetidir. 3. Risâle fî l- Amel bi l-rub el-müceyyeb (Rub-ı Müceyyebin Kullanılması) (A): Rub-i Müceyyeb in kullanılışından ve özelliklerinden bahseder. 4. Risâle-i Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî (Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî Risâlesi) (T): Müceyyeb-i Âfâkî adlı astronomik aletin kullanılışına dairdir da yazılmıştır. 5. Risâle el-meserrât fî İlm el-mîkât (Risâle-i Meserrât fî İlm el-mîkât, Mikât İlminde Sevinçler) (T): Rub-ı Mukantarât adlı aletin kullanımına ilişkindir. 6. Risâle-i Usturlâbî Selîmî (Usturlab Risalesi) (T): Usturlabın çeşitlerinden ve kullanımından bahseder tarihinde yazılmıştır. 7. Risâle fî l- Amel bi Zât el-kürsî (Zât el-kürsî nin Kullanılması) (T): Risâle fî l-âlât el-müsemmâ Zât el-kürsî adıyla da tanınan bu eser 1549 yılında yazılmıştır. 8. Teshîl el-mikât (Mikâtın Kolaylaştırılması) (T): Risâle-i Rub -i Müceyyeb, Vâfiyat el-evkât ve Mir ât-ı Kâ inât adlarıyla da tanınır. İlki 1529 yılında olmak üzere beş ayrı redaksiyonu olan bu eser Rub-i Müceyyeb in kullanılışından, nehirlerin genişliğinin ve kuyuların derinliğinin ölçülmesi gibi konulardan bahseder. Eserin Teshîl el- Mikât dan başka diğer redaksiyonları şunlardır; Teshîl el-mikât, Tertîbu Tashîl el-mikât, Teshîl el-mikât ve Ta yin el-evkât, Vâfiyat el- Evkât. 9. Tesyîr el-kevâkib el-semâ iyye li-sa d el-devlet el-şerifet el- Süleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki Yıldızların Hareketi) (T): 1558/7-1592/3 tarihleri arasında Arabî ve Rumî senelerin ve ayların başlangıç zamanlarını, şemsî ve kamerî seneler ve Güneş in burçlardaki hareket takvimi cetvellerle verilmektedir. 10. Risâle-i Küre-i Selimî (Risâle-i Küre-i bî-türkî) (T): Küre aletini tanıtan bir risâledir. 11. Risâle Mukantarât (Mukantarât Risâlesi) (T): 1528 de yazılmıştır. Mukantarât adı verilen astronomi aletinin kullanılması hakkındadır. 12. Risâle-i Rub -ı Müceyyeb (Rub-ı Müceyyeb Risâlesi) (T): Gökcisimlerinin yüksekliğinin ölçülmesi konularından bahseder. 13. Risâle fî İlm el-felek (Astronomi Risâlesi) (T) 9

11 YAVUZ UNAT 14. Risâle fî Ma rifet el-sa a Ba d Ahz el-irtifâ (Yükseklikle Saat Tayini) (T) 15. Risâle fî İstihrâci Ru yet el-hilâl (Hilâlin Görünmesi Risâlesi) (T) 19 İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) yılında Türkçe yazılmış ve Kânûnî ye sunulmuştur. Çin ile Fas arasındaki yüz meşhur şehrin İstanbul a kuş uçumu uzaklığı, en uzun günü (etval-i nehâr), en kısa günü (aksar-ı nehâr), Kıble sapması (inhirâf-ı Kıble), meridyen (nısf el-nehâr) yüksekliği, Güneş in doğuş ve batış dereceleri hakkında astronomik ve coğrafi bilgiler verir. 21 Eserin çeşitli kütüphanelerde 30 kadar nüshası bulunmaktadır. Bunlardan en eskisi 1569/1570, en yenisi ise on sekizinci yüzyıl tarihlidir. Bu çalışmada, Süleymaniye Kılıç Ali Paşa 682/8, Süleymaniye Halet Efendi 366/1 ve Süleymaniye İzmir 492/5 nüshaları kullanılmıştır. Kılıç Ali Paşa nüshasının yazım tarihi 15 Şevval 1202 (19 Temmuz 1788) olarak kayıtlıdır. Halet Efendi nüshasında yazım tarihi yer almamaktadır. OCLT de bu nüshanın yazım tarihi Hicri on birinci yüzyıl (Milâdi on yedinci yüzyıl) olarak verilmiştir. İzmir nüshasında da yazım tarihi kayıtlı değildir. OCLT de bu nüshanın istinsah tarihi olarak ise Hicrî on ikinci (Milâdi on yedinci/on sekizinci yüzyıl olarak verilmiştir. 22 Eserin girişinde Mustafa İbn Muvakkît amacını şu şekilde verir: Halk arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona kaç aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı bilinmez Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir seçip ki bazı ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her şehir de yedi iklimin kaçıncı ikliminde olduğunu ve İstanbul şehri ile doğru çizgi takdiri ile uzaklığı arası ne miktar mîl olduğunu beyan ettim. 19 Yukarıda bahsedilenler dışında şu eserlerin de Mustafa İbn Ali el-muvakkît in olması muhtemeldir; Risâle-i Rub-ı Müceyyeb, Risâle-i Mukantarât, Risâle-i Amel-i Usturlab, Risâle fî Rub el-mukantarât, Risâle-i Ceyb-i Rub el-dâire ve Risâle fî el-amel bi el-rub el-müceyyeb; bkz; Aydüz, Salim, 1999, s Kılıç Ali Paşa, 682/8, 54a-71b (metinde Kılıç Ali Paşa olarak geçecektir); İzmir, 492/5, 52a- 63b (metinde İzmir olarak geçecektir); Süleymaniye Halet Efendi 366/1, 1a-28a (metinde Halet Efendi olarak geçecektir);. 21 OALT, Cilt I, s ; OCLT, Cilt I, s ; Bağdatlı İsmail Paşa, İzâh el-maknûn, Cilt I, İstanbul , s. 103; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Cilt III, İstanbul , s OCLT, Cilt I, s

12 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Boylam Başlangıcı Boylam başlangıcına ilişkin olarak Muvakkît iki görüş olduğundan söz eder. Birinci görüşe göre boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları dır. 23 İkinci görüşe göre ise boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları nın 10 derece batı sahilidir. 24 Ancak kendisinin hangi değeri benimsediğine ilişkin bir bilgi yoktur. Muvakkît in Kifâyet el-vakt lî-ma rifet el-dâ ir ve Fazlihî ve el-semt in sonunda ve İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd da verdiği şehirlerin boylam ve enlemleri değerleri Tablo 2 de ve boylam değerlerinin günümüzde kabul edilen boylam değerleri arasındaki farkı Tablo 3 te görülmektedir. TABLO 2 ŞEHİRLER λ (MUVAKKÎT) λ (GÜNÜMÜZ) FARK Derece Dakika Derece Dakika Derece Dakika İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke TABLO 3 ŞEHIRLER λ (KANARYA ADALARININ 10 0 BATI FARK SAHILINE GÖRE) 25 Derece Dakika Derece Dakika İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke Kanarya Adaları nın konumu; ı Kuzey enlemi, ı Batı boylamı. 24 Sözü edilen yer, yaklaşık ı Batı boylamına denk gelmektedir. 25 Muvakkît in verdiği değerden ı çıkarılarak elde edilmiştir. 11

13 YAVUZ UNAT Tablo 2 ve 3 ten görüldüğü üzere, örneğin İstanbul un günümüzdeki boylam değerine Kanarya Adaları nın boylam değerini ekleyelim; sonuç; ı ı = ı olacaktır. Muvakkît in boylam değeri ile arasındaki fark ise; ı = ı olur. Bundan Kanarya Adaları nın 10 derece batı sahilini çıkardığımızda ise sonuç ı olur. Yani hata payı ı dir. Aynı yöntemle Şam ın boylamının hata payı yaklaşık ı, Mekke nin boylamının hata payı ise ı olacaktır. O halde boylam başlangıcı olarak Kanarya Adaları nın 10 derece batı sahili alınmış olmalıdır. İki Şehir Arasındaki Mil Miktarının Bulunması Başlangıç Meridyeni İstanbul B ϕ i c D ϕi λ i A a λ d L Şekil 1 b ϕd Şam (Dımaşk) C ϕ d E Ekvator Muvakkît, boylam ve enlem bilindikten sonra iki şehir arasındaki mil miktarının bilinebileceğini söyler. Bu miktarın ise iki şehir arasındaki düz çizgi miktarı (kuş uçumu) olduğunu belirtir. Bunun için örnek olarak İstanbul ve Dımaşk ı yani Şam ı alır ve diğer şehirlerin de bu örnekle bulunabileceğini bildirir. Yöntemi küresel astronomi hesaplarına dayanmaktadır ve Sinüs Teoremi kullanılmıştır. Değerlerin sinüsü ise bizim kullandığımız on tabanlı sisteme göre değil de altmış tabanlı sisteme göre alınmıştır. 26 Şekil 1 de, ϕ i İstanbul un enlemi, λ i İstanbul un boylamı, ϕ d Şam ın enlemi, λ d Şam ın boylamı ve L boylam farkı olsun: 27 ϕ i = ı ; 26 Herhangi bir ondalık sinüs değerini altmışlık sinüse dönüştürmek için şu işlemler uygulanır: Meselâ; sin 10 0 = 0,173 dür. Bunu Altmışlık sinüse çevirmek için; 1) 60 x 0,173 = 10,38; 2) 10,38 10 = 0,38; 3) 60 x 0,38 = 22,8; 4) 22,8 22 = 0,8; 5) 60 x 0,8 = 48; öyleyse 10 0 nin almışlık sinüsü; ı 48 ıı dir (küsuratlar ihmal edilmiştir). Altmışlık sinüslerde çarpma ve bölme işlemi de onluk sisteme göre farklıdır. Öncelikle altmışlık sinüs derece, dakika ve saniyeler, küsurlu hale getirilerek çarpma ve bölme işlemi yapılır. Çıkan sonuç 60 a bölünür ve tekrar derece, dakika ve saniye biçimine, yukarıda bahsedilen yöntemle getirilir (Altmışlık sistemin esas alındığı bu tür işlemlere ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. King, David, On The Astronomical Tables of The Islamic Middle Ages, Islamic Mathematical Astronomy, London 1986, II, s ; Demir, Remzi, Takiyüddîn de Matematik ve Astronomi, Ankara 2000, s. 7-28). 27 Bu makalede, yay dönüştürmelerinde Battânî nin zîci kullanılmıştır (bkz. Al-Battânî, Opus Astronomicum, Latince ye çeviren: Carolo Alphonso Nallino, Cilt II, Milano 1907, s ). 12

14 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD λ i = 60 0 ; ϕ d = ı ; λ d = 70 0 ; L = λ d - λ i = 10 0 dir. Buradan; sin L = ı 8 ıı 90 - ϕ d = ı = ı sin (90 - ϕ d ) = ı 59 ıı sin L x sin (90 - ϕ d ) = ı 17 ıı yay [sin L x sin (90 - ϕ d )] = ı 54 ıı 90 - yay [sin L x sin (90 - ϕ d )] = ı 6 ıı sin ı 6 ıı = ı 46 ıı sin ϕ d = ı 58 ıı sin sin ϕ d { 90 - yay[ sin L sin(90 - )]} = ϕ d ı 51 ı yay sin sin ϕ d { 90 - yay[ sin L sin(90 - )]} = ϕ d ı ϕ i yay sin sin ϕ d { 90 - yay[ sin L sin(90 - )]} = ϕ d ı sin { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} ı = ı sin ı = ı 59 ıı d sin ϕ i yay sin = ı 46 ıı x ı 59 ıı = ı 9 ıı sinϕ d { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )} d 13

15 YAVUZ UNAT yay ı 9 ıı = ı ı = ıı 56 1/3 x ıı = 661,91 mil (düz çizgi ile, Şam İstanbul arasındaki mesafe) 28 Muvakkît in yöntemini inceleyelim. yay (sin L x cos ϕ) = θ 1 olsun. İkinci adım; olacaktır. Sonra, sinϕ yay = θ 2 cosθ 1 bulunur. Sonraki adımda formül, ϕ i θ 2 = θ 3 şekline dönüşecektir. yay (cos θ 1 x cos θ 3 ) = θ 4 olsun θ 4 = θ 5 Böylece bir yerin İstanbul a mil olarak uzaklığı; olacaktır. θ 5 x 56 1/3 Ancak günümüzde boylam başlangıcı farklı olduğundan Muvakkît in boylam değerleri ile uyuşmaz. Aynı işlemi günümüz değerlerini kullanarak yapalım; ϕ i = ı ; λ i = ; ϕ d = ı ; λ d = ; ϕ m = ı ; λ m = ı dır. Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark L di = λ d - λ i = ı ve Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark 28 Muvakkît bu değeri 628 mil olarak verir. 14

16 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD L mi = λ m - λ i = ı olur. Bu değerleri kullanarak işlemler sürdürülürse, düz çizgi ile Şam- İstanbul arasındaki mesafe 645,016 mil; düz çizgi ile, Mekke-İstanbul arasındaki mesafe 1431,7970 mil olarak bulunur. Bu değerler Muvakkît in bulmuş olduğu değerlere yakın değerlerdir. Tablo 4 de, Muvakkît in vermiş olduğu enlem ve boylam değerleri (bkz. Tablo 1) ve yöntemi kullanılarak bazı şehirlerin İstanbul a mil olarak uzaklığı hesap edilmiştir. Tablo 5 ise, sadece Türkiye de bulunan şehirlerin İstanbul a kuş uçuşu uzaklığı Muvakkît in verdiği değerlerle karşılaştırılmıştır. Metinde Muvakkît mil değeri olarak şunları söylemektedir: Ve mîl tarifinde vaki olan doğru söz ve İslâm şeriatında geçerli olan mil dört bin (4000) zira adır. 1 zira a = 50 santimetre olarak alırsak 1 mil = 2 kilometre olur. Metinde Muvakkît 1 derecelik yayı 56 1/3 olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır. Bu değer Memûn ( ) zamanında yapılan 1 derecelik yayın değeridir. Bu değer esas alındığında 1 mil 1973,22 metreye eşit çıkmaktadır. 29 Öyleyse Muvakkît bu değeri esas almış olmalıdır. TABLO 4 Şehirler İstanbul a Kuş Uçumu Uzaklık Muvakkît in Bulduğu Değerler (mil) Edirne Sofya 220,5 198 Semendire 326,5 245 Bursa 61,5 85 Manisa 223,5 183 Konya 328,5 312 Amasya 460,7 427 Şam Mekke 1387, Muvakkît in Yöntemiyle Elde Edilen Değerler (mil) Bkz. El-Fergânî, The Elements of Astronomy, Textual Analysis, Translation, Critical Edition & Facsimile by Yavuz Unat, Edited by Şinasi and Gönül Alpay Tekin, Harvard University, Harvard 1998, s. 13, 22; Barani, Syed Hasan, Muslim Research in Geodesy, Al-Bîrûnî Commemoration Volume, Iran Society, Calcuta 1951, s Bu değerler, Muvakkît in yöntemi ve yine onun verdiği enlem ve boylam değerleri esas alınarak elde edilmiştir. 15

17 YAVUZ UNAT TABLO 5 Günümüz Değerleri (km) Şehirler İstanbul a Kuş Uçumu Uzaklık Muvakkît in Değerleri (mil) (km) 31 Bursa 61, Kütahya Konya 328, Aksaray Kayseri Ankara 226 1/ Bolu 287, Kastamonu 360, Amasya 460, Sinop 306, Samsun Sivas 520, Tarsus Antalya 350, Manisa 223, Trabzon 554, Erzincan Diyarbakır Edirne İnebolu Kıble Yönü Tayini Kıble Sapmasının Bulunması Namaz kılarken Kâbe ye yönelmek N Müslümanlarca önem taşımaktadır. Bu nedenle İslâm astronomlarının çoğu P Kâbe nin ya da Mekke nin yönü üzerine α M ϕ eğilmişler ve küresel astronomiyi ve trigonometriyi kullanarak Kıble nin yönünü ϕ m belirmek amacıyla çeşitli yöntemler A B geliştirmişlerdir. Matematiksel ifadeyle herhangi bir yerin Kıble si Mekke ile o yerin enlem ve boylamlarının trigonometrik fonksiyonudur. Şekil 2 de P herhangi bir yeri, M Mekke yi, N kuzey kutbunu, AB Şekil 2 ekvatoru göstersin. P ve M den geçen meridyenler sırasıyla NPA ve NMB dir. P ye göre Kıble ise P ve M boyunca çizilen çizgi ile tanımlanır ve PM çizgisi ile NPA meridyeni arasındaki α açısı Kıble Sapması (Kıble İnhirafı) olarak adlandırılır. ϕ bulunulan yerin enlemi, 31 Hesaplar 1 Arap mili = 1973,22 metre kabul edilerek yapılmıştır. 16

18 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD ϕ m Mekke nin enlemi, L boylamlar arasındaki fark olsun. α açısını veren modern formül şöyledir: Başlangıç Meridyeni 0 60 Şam B ϕ d c ϕ d λd D sinϕ cos L cosϕ tanϕ m α = arc cot sin L A α a λm L Şekil 3 b ϕm Mekke C ϕ m E Ekvator İslâm astronomları tarafından verilmiş olan çözümler bu değere çok yakındır. 32 Muvakkît in yöntemi şöyledir: Şekil 3 de, ϕ d Şam ın enlemi, λ d Şam ın boylamı, ϕ m Mekke nin enlemi, λ m Mekke nin boylamı ve L boylam farkı olsun. Bulunmak istenen değer α dır. ϕ d = ı ; λ d = 70 0 ; ϕ m = ı ; λ m = ı ; L = ı dir. sin L = ı 29 ıı 90 - ϕ m = ı sin (90 - ϕ m ) 33 = ı 30 ıı sin L x sin (90 - ϕ m ) = ı 13 ıı 32 Unat, Yavuz, Kıble Tayini ( Kıble maddesi içerisinde), İslâm Ansiklopedisi, TDV, Cilt 25, İstanbul 2002, s ; İslâm astronomlarının bu konudaki yöntemleri için bkz: Gökmen, Fatin, Kıble, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, Eskişehir 1997, s ; King, David, Mikât, The Encyclopaedia of Islam, Cilt VII, Leiden 1993, s ; King, David, Kıbla, The Encyclopaedia of Islam, Cilt V, Leiden 1979, s ; King, David, al-khalîlî s Qıbla Table, Journal of Near Eastern Studies, Cilt 34, Sayı 2, 1975, s ; Dizer, Muammer, İslâm Dininin Astronomi İle İlişkisi, Diyanet Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, Ankara 1979, s sin (90 - ϕ m ) = cos ϕ m. 17

19 YAVUZ UNAT yay [sin L x sin (90 - ϕ m )] = ı 51 ı 90 - yay [sin L x sin (90 - ϕ m )] = ı 9 ıı... I sin ϕ m = ı 24 ıı sin I = {90 - yay [sin L x sin (90 - ϕ m )]}= ı 40 ıı sin ϕ m sinϕm ı = = sin I sin { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} m ıı sin ϕ 0 m ı ıı yay = sin I.. II II + (90 - ϕ d ) = sin sinϕ { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} m m + (90 ϕ ) d = sin = ı 2 ıı ı = ı 2 ıı. III sin III = ı 17 ıı sin I x sin III { 90 - yay [sin L (90 ϕ )]} yay sin { 90 - yay [sin L (90 ϕ )] } m sin sin sinϕ m + (90 ϕ ) d { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} = ı 28 ıı sinϕ m m sin + (90 ϕ ) sin m d { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} = ı 46 ıı. IV 90 IV = ı 14 ıı sin (90 IV) = ı 42 ıı 90 I = ı 51 ıı sin (90 I) = ı 46 ıı sin(90 I) sin α = = sin(90 IV ) m 18

20 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD sin {yay [sin L sin(90 -ϕ )]} sin {90 - yay {yay [sin L sin(90 -ϕ m )]} sin sin sin α = ı 27 ıı m sin ϕ m + (90 ϕ ) d { 90 yay[sin L sin(90 ϕ )]} α = Kıble sapması = yay ı 27 ıı = ı Muvakkît in bu yöntemini kosinüsü de kullanarak kısaltalım. sin (90 - ϕ ) = cos ϕ sin L x sin (90 - ϕ ) = sin L x cos ϕ olur yay [sin L x cos ϕ ]. Buna θ 1 diyelim. Öyleyse; sin θ 1... Ι m sinϕ yay sinθ 1 = θ2... II θ 2 + (90 ϕ d ) = θ 3... ΙΙΙ yay (sin θ 1 x sin θ 3 ) = θ 4... ΙV değerleri elde edilir. Böylece Kıble sapması; cosθ 1 sin α = cosθ olarak bulunur. Bu yöntem Bîrûnî nin ( ) Tahdîd Nihâye el-emâkin adlı eserinde Kıble sapmasını belirlemek için kullandığı yönteme benzemektedir. 34 Şekil 4 de, KMZQ Mekke nin meridyeni, M Mekke nin zeniti, ZMK Mekke nin yükseklik dairesi, GLJ Mekke nin ufku, MPL Mekke nin meridyeni 4 34 David King e göre Bîrûnî nin Kıble sapması formülü sinα sinθ cosθ 3 1 = biçimindedir sinθ 4 (Şekil 4). Burada θ 1 = sin L x cos ϕ m ; θ 2 = ; θ3 = ϕ θ 2 ; θ 4 = cos θ 3 x cos θ 1 dir. cosθ 1 θ 1 gündüz yayı uzunluğu; θ 2 Mekke nin ufkuna göre düzeltilmiş bölgesel enlem; θ 3 enlem düzeltimi ve θ 4 iki yer arasındaki mesafedir (ayrıntılı bilgi için bkz. King, 1979, s. 86). 19 ϕ m

21 YAVUZ UNAT olsun. SZPN herhangi bir şehrin meridyeni, Z şehrin zeniti, P ekvatorun kutbu, MHJ kutbu F olan büyük daire olsun. Burada PN = ϕ, PL = ϕ m, MPZ = L, SK = α dır. Sinüs Teoremi ni kullanırsak aşağıdaki eşitlikleri elde ederiz; 35 sin MP sin MH 0 sin MHP cosϕm sin 90 = = cosϕm sin L = cos PFL sin MPH cos PFL sin L cos PFL = θ 1 sin PFL sin PLF = sin sin PL PFG cosφ sin sinϕ sinϕ = sin PL = PF = θ m m 37 2 sinθ1 sin cos G (90 - ϕ) + θ 2 = (ΖΝ PN) + PF = ZP + PF = ZF = θ 3 38 sinθ 0 FZ sin HF 3 sin = = sinθ 3 sinθ1 = cos G = θ 4 sin HJ cos G sin HJ S H M K cos G sin PFL 0 0 sin 90 cosθ 4 sin 90 = = cosgn cos θ sin SK SK = 90 0 GN 1 Z olduğundan J I L P F N G olur. Buradan, cos GN = sin SK Q Şekil 4 cosθ sin SK = sinα = 1 elde edilir. 40 cosθ 4 Bu yöntemle Muvakkît in vermiş olduğu enlem ve boylam değerlerini kullanarak aşağıdaki değerleri elde ederiz (Tablo 6): TABLO 6 35 King, 1979, s Bîrûnî, θ 1 olarak sin L x cos ϕ m cos PFL yi kullanmıştır (King, 1979, s. 86). 37 Bîrûnî, θ 2 = ϕ m olarak kabul etmiştir (King, 1979, s. 86). cosθ 1 38 ZF + FN = 90 dır. Bîrûnî, FN yi θ 3 olarak kabul etmiştir (θ 3 = ϕ - θ 2 ); (King, 1979, s. 86). 39 Bîrûnî ye göre θ 4 = cos θ 3 x cos θ 1 dir (King, 1979, s. 86). 40 sinθ 3 cosθ1 Bîrûnî de sin α = dır. sinθ 4 20

22 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Şehirler Muvakkît in Verdiği Kıble Açısı Muvakkît in Yöntemiyle Bulunan Kıble Açısı Hesaplar Arası Fark Günümüz Değerlerine Göre Kıble Açısı 41 İstanbul Edirne Sofya Bursa Manisa Konya Amasya En uzun ve En kısa Günler, Doğuş ve Batış Gerçek Değerlerle Farkı İ lâm el- İbâd da yüz şehrin İstanbul a uzaklığının ve Kıble sapmasının yanı sıra en uzun, en kısa günlerinin miktarları ve doğuş ve batış dereceleri de verilmiştir. Yine Muvakkît in örneğinden yola çıkarsak bu değerlerin hesapları şöyledir: Buradan; ϕ i = ı ; λ i = 60 0 ; ϕ d = ı ; λ d = 70 0 ; Ekliptiğin eğimi = ε = 23,5 0 1 saat = 15 0 dir. tan ϕ d = ı 47 ıı sin ε = ı 29 ıı sin (90 sin ε) = cos ε = ı 41 ıı tan ϕ d x sin ε = ı 7 ıı 41 Kıble Açısı, Kabe nin bulunduğu nokta, bizim bulunduğumuz nokta ve kuzey kutbu arasında oluşan küresel üçgenin trigonometrik çözümünün açı cinsinden ifadesidir. Tablodaki bu değerler adresinden alınmıştır. 21

23 YAVUZ UNAT tanϕd sin ε 0 ı = tanϕ d tanε = cosε 0 ı { tanϕ tan ε} = 16 yay 44 d ıı (Nısf el-fadla) ı = ı = Gün Yayının Yarısı (Nısfu kavs el-nehâr) 2 x ı = ıı 0 ıı s ı = = En Uzun Gün 24 s 14 s ı = 9 s ı = En Kısa Gün bulunur. O halde En Uzun Gün; [ yay{ tan tan } 90] 2 ε + ϕ d 15 En Kısa Gün; 24 s 2 [ yay{ tan tanε} + 90] ϕ d 15 şeklinde hesap edilmiştir. En uzun günde doğuş ve batışa gelince; ϕ i = ı ; λ i = 60 0 ; ϕ d = ı ; λ d = 70 0 ; Ekliptiğin eğimi = ε = 23,5 0 ; L = λ d λ i = 10 0 ; 0 ı İstanbul un Meridyen Doğuşu = { } yay tanϕ tanε + 90 = dır. i 22

24 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Doğuş; 0 ı [ yay{ tanϕ tanε} + 90] = 116 L + 44 d { L + [ yay{ tan ϕ tanε} + 90] } { yay{ tanϕ tanε} + 90} d i = ı ı = ı Batış; 0 ı [ yay{ tanϕ tanε} + 90] = 122 L + 25 i { L + [ yay{ tan ϕ tanε} + 90] } { yay{ tanϕ tanε} + 90} i d olarak bulunur. = ı ı = ı 1 saat Göğün Üç Çeşit Hareketi P (Zenit) dolanımın ekseni Nadir Ekvator (Ufuk dairesi) Şekil 5 Yatay Hareket Mustafa ibn Muvakkît göğün (feleğin) üç çeşit hareketinden söz eder. 1) Dikey (dûlâbî, perpendicular) hareket. 2) Yatay (rehûvî, horizontal) hareket. 3) Eğik (hama ilî, oblique) hareket. Dikey hareket, Dik Küre (Right Sphere) de denilen ekvatorun dikey hareketidir. Hareket kuşağı Atlas Feleği dir. Ekvatorun kutupları burada bulunanların ufkundan geçer. Yani zenit noktası ekvator üzerindedir (Şekil 5). Dolayısıyla buradaki yerler ekvator üzerindedirler ve buralarda gece ve gündüz 12 saattir. Yatay hareket, ekvatorun yatay hareketidir. 23

25 YAVUZ UNAT Ufuk dairesi P (ekvatorun kuzey kutbu) Ekvator dairesi ufuk dairesine intibak eder. Yani zenit noktası ekvatorun kuzey kutbudur (Şekil 6). Dolayısıyla bu yerlerde altı ay gündüz, altı ay gece olur. Nadir dolanımın ekseni Ekvator Zenit Şekil 6 Dikey Hareket P Zenit dolanımın ekseni Eğik hareket, dikey ve yatay hareket arasında olan yerlerdeki harekettir. Bu yerlerde ekvator zenitten eğimlidir (Şekil 7) ve gece ve gündüz değerleri de eşit değildir. Ekvator Nadir Ufuk dairesi Şekil 7 Eğik Hareket Şehir TABLO 7: ŞEHİRLERE İLİŞKİN BİLGİLER İklimi İstanbul a Uzaklığı (mil) En Uzun Günü (saat - derece) En Kısa Günü (saat - derece) Kıble Sapması (derece) 42 İstanbul (Kostantiniye) G + 42 Bursa (Burûsa) 5 61, ,5 G + 43 İznik (İznîk) 5 52, G + 41 Kütahya (Kütâhya) ,5 9 3,5 G + 40 Karahisar (Karahisâr) 5 200, G + 32,5 Konya (Konyâ) 5 328,5 14 9,5 9 5,5 G + 32 Aksaray (Aksarây) ,5 9 5,5 G + 28 Kayseri (Kayserî) G + 24 Ankara(Ankûrî) / Bolu (Bolî) 5 287, G Şehrin bulunduğu konuma göre, Kıble nin konumu esas olarak alınarak - Batı, + Doğu yönünde ve G, Güney, K, Kuzey yönünde olmak üzere. 24

26 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD Kastamonu 5 360, G + 22 (Kastamoni) Amasya (Amâsya) 5 460, G + 19 Sinop (Sînob) 5 306, G + 18 Samsun (Sâmsûn) G + 18 Sivas (Sîvâs) 5 520, G + 16 Tarsus (Tarsûs) ,1 G + 28 Halep (Haleb) ,5 9 8,5 G + 17,5 Trâblus el-şâm G + 29 Şam (Dımaşk) ,5 9 11,5 G + 29 Gazze , G + 43 El-Kudüs-ü Şerîf ,5 9 13,5 G + 45 Cezire-i Kıbrıs G + 30 Antalya (Antâlya) 4 350, G + 36 Manisa (Magnîsâ) 5 223, G + 47 Rodos (Rûdûs) G + 46 Dimyat (Dimyât) G + 53 Reşîd 3 605, G + 55 İskenderiye 3 589, Mısır (Mısr) G + 53 Medîne-i Münevver , Mekke-i Şerife ,5 13 4, ,5 -- Seyyâ min el-yemen (?) ,5 13, K - 13 Senâ min el-yemen K Aden min el-yemen ,5 12 9, K - 5 Suhar (Suhâru Kasîd-i , K - 42 Ummân) Hazemi K + 78 Kebbi (Kebbe hat elüstüva) , K- 45 Trabzon (Trabûzûn) 5 554, G + 10 Erzincan (Erzincân) ,5 9 G + 10 Diyarbakır (Diyâr-ı ,5 9 5,5 G + 6,5 Bekr, Âmid) Şirvan (Şirvân) G - 21 Hemedan (Hemedân) ,5 14 5,5 9 1 G - 21 İsfahan (İsfahân) , G - 42 Musûl Bağdat (Bağdâd) ,5 9 11,5 G -14 Tebriz (Tebrîz) ,5 9 5,5 G - 18 Şiraz (Şirâz) ,5 G - 53,5 Hürmüz ,5 13 8,5 10 6,5 G - 79 Buhara (Buhârâ) , G - 50 Semerkand G - 53 Derbend (Bâb el , G Gözlemci meridyen üzerindedir. 44 Gözlemci meridyen üzerindedir. 25

27 YAVUZ UNAT Ebvâb) (?) Tiflis (Tiflîs) 5 968, G - 15 Esmender (?) ,5 8 6,5 G - 11 Kufe 6 464,5 15,5 8,5 G + 17 Bulgâr G - 19 Armeniya el-rûs , G - 17 Cezire-i Tûlî (?) Özkend (Uzkend min , G - 6 el-tâtâr) Hattin ,5 8 10,5 G - 62 Karrakân (Karrâkarm) ,5 8 6,5 G - 18 Mansûra min el-sind , ,5 10 2,5 G - 84 Multân min el-sind ,5 10 1,5 G - 80 Kandehar (Kandihâr , ,5 12 G - 74 min el-hind) Kun-chou (Konûh Dâr-ı , G - 89 Melik el-hind) (?) Seylan (Serendîb, , K - 70 Sikaldîb, Seilan) Kua-chou (Kûfû min el , K - 87 Sind) Kuang-chou (Hâncû , ,5 11 3,5 K - 87 min el-sînd, Kuangfu, Kanton) Medîne-i Yecûc , Medîne-i Mecûc Çorlu (Çorlû) 5 46,5 15 ½ 8 14,5 G + 43 Edirne , G + 40 Makalkara (Magalgara, Malkara) 5 88,5 11 ½ 8 10 G ,5 Gelibolu (Gelîbûlî) 5 86,5 15 ½ 8 ½ G + 45 Filibe G + 45 Sofya 5 220, G + 46 Semendire (Smederova) 6 326, G + 46,5 Ak-kirmân (Akermann) G + 27,5 Sarajevo (Serây) 8 501,5 15 8,5 8 6,5 G + 50 Üsküp (Üskûb) G + 50,5 Siroz (Sirûz) 5 300, G + 52 Selânik G + 58 Midilli (Midillü) G + 53 Sakız ,5 9 5,5 G + 55 Atina (Atînâ) ,5 9 6,5 G + 68 Eğriboz G + 63 Avlonya (Avlûniye) G + 60,5 Bâlya-bâdra (Bâllûbadire) G

28 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ LÂM EL- İBÂD FÎ A LÂM EL-BİLÂD İnebolî G + 62 Rûmyûb (?) 5 617, G Venedik (Venedîk) 6 713, G + 60,5 Sirtebiyye (ya da 5 741, G - 65,5 Pirtebiyye) (?) Ceneviz (Cenevîz) 6 885, G - 67,5 Trablusgarb ,5 9 13,5 G + 78 Mehedia (Mehdiyye fî 3 990, G + 78 Afrîkiye) Tunûs fî Afrîkiye 4 973, G + 77,5 Kurtuba Dâr-ı Melik-i ,5 14 5,5 9 9,5 G + 79 Endülüs Marrâkeş fi l-magrib , ,5 9 4,5 G + 85 Toledo (Tulaytula fî ,5 9 2 G + 81 Endülüs) Fez (Fâs Dâr-ı Melik-i , Magrib) Tandja (Tance) ,5 9 13,5 K + 86 Susa (Savs-ı Aksa fî Barbar) (?) K + 78 İ lâm el- İbâd fî A lâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Şehirleriyle birlikte yedi iklimin Allah ına şükürler olsun. Allah İslâm a ibadet edenlere, iki Kıble nin 47 sahibi, (göğün) kutupların(ın) ve direklerin(in) sahibi Allah a ibadet edenlerin imamı Hz. Muhammed e dua edenlere uzun ömür versin. Bilgi ehli kimselere ve tavâf edenlere giz uzak olamaya ki, halk arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona kaç aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı bilinmez. Zira iki mesafe kast edip vaki olan uzaklıktan ziyade zikreder ve bazısı da bu yolu tahmin ve takdir vasıf eder. Ve bu sebepten halkın en zayıf kulu ve Allah a ve doğru yola muhtaç olan el-hâkân el-selimî Câmi si muvakkidi Mustafa İbn Alî niyetlendim ki, Padişah, alemin koruyucusu, göğün zenginliği, merhametli sultan, adil hakanların en yücesi, emrinde çalışanlara ikram eden, Arapların ve Acemlerin hakanı, kabiliyetli sultan, günahların zulmün karanlıkları üzerinde parlayan Ay ışığının ümmeti, iyilik ve güzelliğin armağanını yaratıklara anlatan, iki alemdeki bilimlere hürmet eden, nimet ihsan eden, ilim sahiplerinin bilimlerine başvuran Sultan ibn Sultan Süleyman Hân ibn Sultan Selim Hân Hazretlerinin devlet sıkıntılarına değersiz bir şekilde armağan ve hediye olması için Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir seçip ki bazı ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her 45 Doğu ve Batı yönünde olup olmadığına ilişkin bir kayıt yok. 46 Gözlemci meridyen üzerindedir. 47 Beyt-i Muazzam ve Beyt-i Makdis. 27