TÜRK EDEB YATININ M TOLOJ K KAYNAKLARI

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2388 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1385 TÜRK EDEB YATININ M TOLOJ K KAYNAKLARI Yazarlar Prof.Dr. Özkul ÇOBANO LU (Ünite 1-4) Prof.Dr. Nimet YILDIRIM (Ünite 5) Dr. Dursun Ali TÖKEL (Ünite 6) Doç.Dr. Gönül TEK N (Ünite 7-9) Yrd.Doç.Dr. Mehmet Can DO AN (Ünite 10) Editörler Prof.Dr. Ömür CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Adem KOÇ ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Gülcan Ergün Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Mit, Mitoloji ve Edebiyat... 2 M T NED R?... 3 M TLER N KAHRAMANLARI... 3 M TLERDE ZAMAN KAVRAMI... 4 M TLERDE MEKAN KAVRAMI... 5 M TLER N ÇER VE TASN F... 6 Köken ve Yarat l fl Mitleri... 6 Eskatoloji Mitleri... 7 M TLER N fiekl... 8 M TLER N filev... 9 M TLER N CRA BA LAMI M TOLOJ NED R? Antik Ça da Mitoloji Anlay fl ve Yorumlama Yollar Modern Ça da Mitoloji Anlay fl ve Yorumlama Yollar M TOLOJ VE EDEB YAT L fik S NASILDIR? Sözlü Edebiyat-Mit liflkisi Yaz l Edebiyat-Mit liflkisi Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Türk Mitolojisinin Orta Asya Kökenleri TÜRK M TOLOJ S N N ORTA ASYA DA YARATILIfi BA LAMI Co rafya Unsuru nsan Unsuru Toplum Unsuru TOPLAYICI-AVCILIK- LKEL BAHÇE TARIMI DÖNEMLER NDE TÜRK M TOLOJ S AVCI-ÇOBANLAR DÖNEM NDE TÜRK M TOLOJ S Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Türk Mitolojisinin Kültleri ve Türk Dünyas ndaki Çeflitlenmeleri TÜRK M TOLOJ S N N KÜLTLER VE ÇEfi TLENMELER ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri Gökyüzünde Bulunan Tanr lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri Yeryüzünde Bulunan Tanr lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri Yeralt nda Bulunan Tanr lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri Türk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri Gök Gök Ejderi Y ld r m, Gök Gürlemesi, fiimflek Yer Ana, Yeryüzü Dünya n n fiekli Da A aç Yeralt Türk Mitolojisinde Antropogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri A aç Ana/Ata Hayvan Ata/Ana Da Ana/Ata Türk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve Çeflitlenmeleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Türk Halk Kültürü ve Mitoloji KÜLTÜR NED R? HALK KÜLTÜRÜ NED R? HALK NANCI NED R? EFSANE NED R? Türk Halk Kültüründe Teogonik Unsurlar Nelerdir? Gökyüzünde Bulunan Tanr lar, Kutsal Ruhlar ve Ola anüstü Güçler Yeryüzünde Bulunan Tanr lar, Ola anüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar Yeralt nda Bulunan Tanr lar, Ola anüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar Türk Halk Kültüründe Kozmogonik Unsurlar Nelerdir? Halk Kültüründe Samanyolu Halk Kültüründe Günefl ve Ay Halk Kültüründe Gök Kufla Halk Kültüründe Dünyan n fiekli Halk Kültüründe Deprem Halk Kültüründe Yerleflim Yerinin Kökeni Halk Kültüründe Mevsim Dönüflümü, Tekrarlanan Zaman Halk Kültüründe Ateflin Kökeni

5 çindekiler v Halk Kültüründe Bitkiler Halk Kültüründe Hayvanlar Türk Halk Kültüründe Antropogonik Unsurlar Nelerdir? Halk Kültüründe nsan n Türeyifli Halk Kültüründe A aç Ana/Ata Halk Kültüründe Hayvan Ana/Ata Türk Halk Kültüründe Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ran Mitolojisi ve Ana Temalar RAN M TOLOJ S ran Mitolojinin Ana temalar Âb: Su Ahura Mazda Asumân: Gök Atefl Ateflkede Camasp Câm-i Cem Ehrimen Elburz Heft: Yedi Hefthân: Yedi Makam mflâspendân: Kutsal Ölümsüzler ranvîc Îzed: Tanr Kâf: Kaf Da Kâve Keyûmers Mihr Mu Nahîd Nevrûz Pîr-i Mu ân Sîmor Surûfl fiebdîz Yeldâ Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças ÜN TE

6 vi çindekiler Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE 8. ÜN TE Eski Türk Edebiyat nda Mitolojik ve Efsanevî Kifliler ESK TÜRK EDEB YATINDA M TOLOJ K VE EFSANEVÎ K fi LER ÖNEML M TOLOJ K K fi LER Bijen Cemflîd Dahhâk Dârâ Efrâsiyâb Feridun H z r Hüsrev skender Kahraman Keyhüsrev Nemrud Nûflirevân Rüstem Siyavufl Zâl Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-I YAKINDO U M TOLOJ S, SÜREKL L K VE D VAN fi R KLAS K TÜRK EDEB YATINDA M TOLOJ K MOT FLER-I Leylî Zülf/Ömür Zülf/Y lan Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-II KLAS K TÜRK EDEB YATINDA M TOLOJ K MOT FLER-II Günefl Kartal

7 çindekiler vii Âb- Hayat Temmuz Hatem-i Tay Simurg/Anka Hümâ Hüdhüd Misk Ud- Kumârî Fîl-i Mengelûsî Yemen Akiki Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-III KLAS K TÜRK EDEB YATINDA M TOLOJ K MOT FLER-III Mani rem Ba Beyt-i Ma mûr Kubbetü s-sahrâ ve Mescidü l-aksâ Tâk- Kisrî Elburz Gûl/Gûlyabanî Periler Yebruhussanem Pervane lm-i Kimya lm-i Zîc lm-i Sihir ve lm-i T ls m (Hârût ile Mârût) lm-i Kimya lm-i T b lm-i Fâl, Satranç, Kumar Çeng Mitolojik lkbahar Festivalleri-H drellez Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Modern Türk Edebiyat nda Mitoloji TANZ MAT DÖNEM EDEB YATI NDA ÇEV R FAAL YET VE M TOLOJ LG S SERVET- FÜNÛN EDEB YATI VE M TOLOJ NEV-YUNÂNÎL K VEYA BAHR- SAFÎD HAVZASI NI ARAYIfi ÜN TE 10. ÜN TE

8 viii çindekiler M LLÎ EDEB YAT HAREKET VE TÜRK M TOLOJ S CUMHUR YET DÖNEM EDEB YATI NDA M TOLOJ YE BA LI ARAYIfiLAR nk lâb n Mitolojiyle Efsanelefltirilmesi Türkçülükle Belirginlefltirilen Türk Mitolojisi Hümanizm Merkezli Söylemler ve Mitoloji Yunan Kaynakl Hümanizm Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük

9 Önsöz ix Önsöz Kültürlerin tarih öncesi maceras n anlatan mitoloji; çekici ama zor, ilginç ama tehlikeli bilim dallar ndan biridir. Çekici ve ilginçtir çünkü yaz ile bafllat lmak durumunda olan tarih araflt rmalar ndan çok daha eski dönemlere, varl n bugün için bilimsel olarak ispatlanamayan ilk evrelerine kadar, uçsuz bucaks z bir kronolojiyi ilgilisinin önüne serer. Zor ve tehlikelidir zira insanl n medeniyet ad na üretebildi i her ne varsa, teknolojiden sosyal bilimlere dek tüm üretim süreçlerine k lavuzluk eden hayal gücü nün serüvenini, tarihin karanl k labirentlerinde tutarl verilerle izlemeyi amaçlar. Mitoloji, modern zamanlarda dilsel, kültürel ve siyasi s n rlarla düflünme zorunlulu u bulunan günümüz insan n, tüm bu flartlanm fll klar parçalayarak flaflk nl a sürükleyebilir. Yeryüzünün ilk andan itibaren bütün insanl a eflit biçimde paylaflt rd do al hayat ve yaflam koflullar etraf nda örülmüfl inanmalar, davran fl kal plar ve de er yarg lar ; insanl n binlerce y ll k uzun koflusu s ras nda öylesine flafl las bir geliflim gösterir ki her biri as rlar ifade eden anlam katmanlar ile oluflmufl kültür külçeleri halinde karfl m za ç k verir. Kültür ve sanat n tüm dallar gibi edebiyat da mitolojinin verimli vadisinden olabildi ince beslenir. Dünyadaki köklü edebiyat geleneklerinin tamam, do up gelifltikleri co rafyalar n kültürel dinamikleri üzerine infla edilmifllerdir. Hayat n form kazand bafll ca co rafyalardan biri kabul edilen Orta Asya ve bir medeniyetler befli i oldu u kuflku götürmeyen Anadolu da üzerinde yaflayan insan topluluklar na her zaman cömert davranm flt r. Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar n eksiksiz biçimde bir araya getirmek her ne kadar mümkün de ilse de ana hatlar yla ortaya koymaya çal flt m z bu kitap, edebiyat eserlerimize farkl bir gözle bakabilme yetisi kazand rmay hedeflemektedir. Kitapta bulunan mit, mitoloji, edebiyat-mitoloji iliflkisi; Türk mitolojisinin Orta Asya kökenleri; mitolojik kültler ve çeflitlenmeleri; Türk halk kültürü ve mitoloji bafll kl ünitelerle Türk mitolojisi hakk nda teorik bir alt yap kurulmaya çal fl lm fl, klâsik ça lar boyu al flverifl içerisinde bulundu umuz ran ve Yak n Do- u mitolojilerini ele alan ünitelerle de mitolojinin klâsik edebiyat metinlerimize yans malar ndan örnekler verilmifltir. Mitoloji ve mitoloji ilgisinin süreklili ini ise Modern Türk edebiyat ndaki mitolojik aray fllar özetleyen son ünitemiz somut biçimde ortaya koymaktad r. Yararl olmas dile iyle Editörler Prof.Dr. Ömür CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Adem KOÇ

10 1TÜRK EDEB YATININ M TOLOJ K KAYNAKLARI Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Mit kavram n tan mlayabilecek, Mitlerin özelliklerini aç klayabilecek, Mitlerin çeflitlerini tan mlayabilecek, Mitoloji kavram n aç klayabilecek, Mitoloji çal flmalar ndaki araflt rma e ilimlerinin temel özelliklerini tan mlayabilecek, Mitoloji ve edebiyat iliflkisini aç klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Mit Mitoloji Mitoloji çal flmalar Edebiyat ve Mitoloji iliflkisi çindekiler Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar Mit, Mitoloji ve Edebiyat M T NED R? M TLER N KAHRAMANLARI M TLERDE ZAMAN KAVRAMI M TLERDE MEKAN KAVRAMI M TLER N ÇER VE TASN F M TLER N fiekl M TLER N filev M TLER N CRA BA LAMI M TOLOJ NED R? M TOLOJ VE EDEB YAT L fik S

11 Mit, Mitoloji ve Edebiyat M T NED R? Mit kelimesinin içeri i çok genifl bir alan kapsayabilen niteliktedir. Mit terimi, basit, hayali hatta uydurma ve yalan anlam na gelen bir içerikten son derece do ru ve kutsal bir öykü ye kadar çok genifl bir alan içermektedir. Mit s radan ve gündelik hayatta yer alan herhangi bir fleyden çok daha a r ve ciddi olgu ve konulara kadar pek çok fleyi kapsamaktad r. Mit (myht) kelimesinin kökeni, Yunancada anlat veya hikâye anlam na gelen mythos tur. nsan davran fllar ve inan fllar için model teflkil eden, hayata anlam ve önem kazand ran, dolay s yla insan n kendi hayat n ve etkinliklerini anlamland rmas n sa layan ve ço u zaman bir yarat l fl n öyküsünü anlatan geleneksel olarak yaflad klar toplumlarca kutsal ve gerçek kabul edilen anlat lara mit (myht) ad verilir. Mit kutsal bir öyküyü, bafllang çtaki yeryüzünün hatta kâinatin bafllang c n ve kökenini anlat r. Bu tarih olarak adland rd m z zaman n da ötesinde her fleyin yarat ld bir ilk bafllang ç zaman d r. Mitler ya bütün kâinat n veya onun yaln zca küçük bir parças n n, diyelim ki bir kufl veya a aç cinsinin, bir insan davran fl n n, bir sosyal kurumun nas l olufltu unu ve kökeninin ne oldu unu anlat r. Bir baflka ifadeyle, mitler ço- u zaman bir yarat l fl n öyküsüdür. Bir fleyin nas l yarat ld n veya nas l var olmaya bafllad n anlat rlar. Mitler ilkellerin evren ve dünya içindeki yerlerini, davran fl biçimlerini belirleme çabalar na yard mc olurlar. Mit, tanr lar n bir hikayesi, dünyan n bafllang c n n, yarat l fl n, temel olaylar n dini bir öyküsüdür. Mitler, sonucunda konu edindi i bütün ilgili bölümlerle do an n ve kültürün yarat ld ve hâlâ devam eden düzeninin verildi i tanr lar n örnek ve model davran fllar d r. Bu ba lamda, bir mit, bir toplumun dini de erlerini ve normlar n ifade etmekte ve do rulamaktad r. Mit örnek al nacak davran fl flekillerini sunmakta, kullan fll amaçlar yla ritüelin yararl l na tan kl k etmekte ve kültün kutsall n kurmaktad r. M TLER N KAHRAMANLARI Mitlerdeki kahramanlar veya kifliler ola anüstü özelliklere sahip tanr, tanr ça, yar tanr gibi tanr sal varl klard r. Mitler, ço unlukla bu ola anüstü ve tanr sal varl klar n kâinat n bafllang ç zaman nda yarat c etkinliklerini ortaya koyar. Bu tanr sal ola anüstü güçlerin yapt klar n n kutsall n veya do aüstü olma özelli ini gözler önüne sererek kâinat n topyekün bir yokluk veya kaos denilen bir kargafla halinden nas l bildik ve tan d k evren düzenine (kozmos) dönüfltü ünü anlat rlar. lkel: Avrupa merkezci kültürel geliflme kuram na göre okuma-yazmas olmayan topluluklar. Norm: K ymet ölçüsü. Kült: Yüce ve kutsal olarak bilinen varl klara, nesnelere karfl gösterilen sayg, onlara tap n fl, inanç örüntüsü. Kaos: Kargafla. Kozmos: Evren.

12 4 Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar Rit/Ritüel: Din, tap nma, büyü veya erginlenme ve geçifl törenleriyle ilgili geleneksel ifllem. Tören: Birçok ritin herhangi bir vesileyle bir araya gelmesi sonucu kurallara uygun bir biçimde, dinsel ya da toplumsal amaçlar için düzenlenen toplant. Diakronik: Art süremli. Senkronik: Efl süremli. Bu ba lamda, mitler, kutsal ya da ola anüstü olan güç veya güçlerin dünyaya çeflitli zamanlarda yapt klar heyecan verici, de iflip dönüfltürücü ve yarat c ak nlar n n tasvir edildi i öykülerdir. Mitlerin bu kendine has mant içinde, dünyay da gerçek anlamda kuran ve onu bugün içinde yaflad m z bildik tan d k yeryüzü haline dönüfltüren bu kutsal veya tanr sal güçlerin ak n ve bu ak nlarda yapt klar d r. Kutsal n ve tanr sal ola anüstü güçlerin dünyaya ak n sadece dünyay flekillendirmekle kalmaz, onda var olan en baflta insan olmak üzere erkeklik, diflilik gibi cinsiyetten milliyetlere kadar bütün temel ve evrensel kavramsallaflt rmalar flekillendiren de, hep onlard r. Mitlere göre, insan ve evren bugünkü durumunu ola- anüstü tanr sal varl klar n söz konusu müdahaleleriyle edinmifltir. Mitlerin temel karakterleri veya kahraman insano lu de ildir. Ancak mitleri gerçeklefltiren tanr sal, ola anüstü karakter veya kahraman insan tav r ve davran fllar sergiler. Mitlerin, yaflad klar kültürlerde gerçek hikâye oldu una inan l r. Bu tür toplumlarda mitler flu özellikleri gösterirler: a. Mit, tanr sal ve ola anüstü varl klar n eylemlerinin öyküsüdür. b. Mitlerde anlat lan bu öykü, kesinlikle gerçek ve kutsal olarak kabul edilir. c. Mit, her zaman için bir yarat l fl ve köken le ilgilidir. Bir fleyin nas l hayata geçti i ya da bir davran fl n, bir kurumun, bir çal flma biçiminin nas l yarat lm fl oldu unu anlat r. Bu nedenle de mitler, insana özgü her anlaml eylemin örnek tiplerini (modellerini) oluflturur. ç. Hem gerçek hem de kutsal kabul edilen bir öykünün anlatt klar, onlara gerçek ve kutsal olarak inananlar taraf ndan örnek al n p takip edilmesi gereken bir model olarak düflünülür. Dahas gerçek ve kutsal olan bu inan fl ve davran fl biçimleri sosyal bir ferman (social charter) niteli ine bürünerek o sosyal ve toplumsal yap daki davran fl ve düflünüfl biçimlerini etkileyip yönlendirici bir konuma yükselir. d. nsan, miti bilmekle nesnelerin köken ini bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmay ve onlar istedi i gibi yönlendirip kullanmay bu bilgiyle baflarabilece ine inan r. Bu bilgi, d fltan ve soyut bir bilgi olmay p mitin bir tören havas içinde anlat lmas veya kan t n oluflturdu u törenin (ritüelin) gerçeklefltirilmesiyle, tören (rit) biçiminde yaflanan bir bilgi söz konusudur. e. nsan, mitlerin anlatt klar n kan tlad na inan lan ritüeller arac l yla, kendisine, yeniden an msat lan ve yeniden gerçekleflme aflamas na getirilen olaylar n kutsal, coflku verici gücünün etkisine girmek amac yla bu törenleri yaflar. Bu özelliklerinden de, aç kça görülüyor ki, mitler yaflad klar toplumlarda yer alan ve gerçek olduklar na inan lan inançlard r. Öteden beri, mitlerin dinî bir sistemin bir parças olarak ritüelin hareketle anlatt fleyleri kelimelerle anlat r. Hem mitler hem de ritüellerin birlik beraberlik ruhunu yüceltmek ve sa lamak gibi ifllevlere sahip olduklar düflüncesi oldukça eskidir. Mitler, yaflad klar bir toplum içinde ço- unlukla ritüel olarak uygulama fleklinde törenlerde anlat larak canland r l rlar. M TLERDE ZAMAN KAVRAMI Mitlerin yer ald anlat lardaki zaman kavram hiç sona ermeyen ve ermeyecekmifl gibi görünen âdeta daimi süreklilik gösteren bir flimdiki zamand r. Bir baflka ifadeyle geçmifl, flimdi ve gelecekte olmak gibi olaylar ard ard na gelen zaman dilimlerine yerlefltirerek anlayan ve aç klayan art süremli (diakronik) anlay fl mitlerde yer almaz. Mitlerde olaylar birbirleriyle efl süremli (senkronik) olarak alg layan dolay s yla hepsini flimdi ye ve flimdiki zamana ba layarak aç klayan zaman yer al r.

13 1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat Mitlerdeki bu zaman anlay fl na göre geçmifl flu ana tafl nabilecek bir flimdi dir; asla geri getirilemeyecek bir zaman olarak düflünülmez. Bu flimdiki zamanda yap - lan bir törende geçmiflte yaflam fl kutsal kahramanlar n ve tanr lar n yapt klar anlat l r ve bu yolla o zamanki kutsal enerji flimdiye aktar l r. Buna ba l olarak gelecek de flimdi ile belirlenen bir zaman n parças d r. Mitlerde bu anlamda geçmifl, gelecek ve flimdi aras nda bir efl süremlilik görülülür. Geçmiflte yaflam fl ilk atalar n veya mitsel kahramanlar n hâlâ yaflayanlara yard mc oldu una inan l r. Dahas, geçmiflte yaflayan mitsel kahramanlar yaflayanlar n tabiatla, tanr larla ve di er kutsal ruhlarla iliflkilerinde de onlara yard mc olduklar düflünülür. Törenler veya ayinler yoluyla tekrar edilen mitler vas tas yla gerekti inde bu mitsel kahramanlara ulafl l r ve onlar n yard m istenilir. Buna karfl l k, modern insansa zaman art süremli veya kronolojik olarak düflünür. Türkler, Viyana y 1683 te kuflatm flt r ve Rus devrimi 1917 de olmufltur. Kronolojik olarak bu olaylar yaflanm fl ve bitmifltir, de iflmezler. Ancak mitlere inanan bir insan, eskiden yaflanm fl kutsal olaylar n kutsal ve gerçek hikâyelerini anlatarak bunlar tekrar yaflamaya çal fl r. Böylece mitsel kahramanlar n, tanr lar n yapm fl olduklar n tekrarlam fl oldu unu düflünür. Mitlerin hayata hakim oldu u bu toplumun insan bu yolla söz konusu mitsel olaylardaki s rr kendi zaman na tafl yaca - na inan r. Buradaki ak l yürütme flu flekilde ifller: Kökenlerle ilgili mitsel zaman güçlü bir zaman d r. Çünkü do aüstü varl k lar n etkin ve yarat c kat l m yla olup bitecek olan, olumlu yönde de ifltirilmifltir. Mitlerin ezberden okunmas s ras nda bu masals zamana yeniden dönülür, dolay s yla da an msan p yeniden canland r lan olaylara zamandafl durumuna gelinir. Dahas bu yolla tanr lar n ve benzer mitsel kahramanlar n varl na tan k olunur. Böylece insan mitleri yaflarken kutsal olmayan kronolojik özellikteki zaman n d fl na ç kar, nitelik aç s ndan farkl bir zamana hem en eski hem de sonsuza kadar yakalanabilecek olan kutsal bir zaman yaflar. Kamlar veya flamanlar bu zaman ve kutsall n av n bereketini artt rmakta, hasta olanlar iyilefltirmekte, ya mur ya d rmakta, kaybolan bulmakta, gelecekten haber vermekte kullan rlar. K saca, mitlerdeki zaman köken le ilgili oldu u için de kutsald r. Mitsel ritüeller, bafllang çtan beri öyle yap ld gerekçesiyle bir örnek üzerine kal plaflm fl bir biçimde tekrarlan l rlar. Törene kat lanlar n büyük bir ço unlu u bu bir örnek üzerine kal plaflmay titizlikle muhafaza etmeye çal fl r. Çünkü yeryüzünün kuruluflundan beri, tanr lar bafllang çta böyle yapt için, atalar m z ilk kez böyle yapt için denilerek bu mitler yap l r ve yaflan l r. Bu anlay flla mitlerde bafllang ç ve yaflanan an (flimdi) birlefltirilir. Birbirine efl ve paralel hale gelen bu iki zaman n örtüflmesine de efl süremli zaman denilir. Kronolojik: Zaman bilimsel, geçmifl, flimdi ve gelecek fleklinde olaylar zaman bak m ndan olufllar na göre s ralamak. 5 M TLERDE MEKAN KAVRAMI Mitlerde mekan kavram ikiye ayr l r. Bunlardan birincisi kutsal olanla iliflkili ve bu nedenle kutsal kabul edilen mekanlard r. kincisi ise kutsalla iliflkisi olmayan s radan ve anlams z olan bu nedenle kutsal olmayan mekanlard r. Mitlerdeki kutsal mekan, bafllang çta, yarat l flla iliflkili oldu u için çevresine de bu yönde bir anlam kazand rma ifllevine sahiptir. Böylece mit sayesinde ilkel toplum insan n n zihninde evreni ve dünyay bir düzen içinde alg lama imkan ortaya ç kar. Bu kutsal mekân merkezdedir ve di er nesneler, merkeze olan ba lant lar yla anlam kazan rlar. Merkezdeki bu kutsal sabit mekân a ba l olarak yönler belirlenir ve adland r l rlar.

14 6 Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar Axis mundi: Evrenin ekseni oldu u düflünülen hayali çizgi, Türk mitolojisinde bu eksenin yeryüzü ile Kutup y ld z aras nda oldu u düflünülür, Alt n Kaz k veya bazen de Demir Kaz k olarak adland r l r. Mekân, kutsall kla iliflkili olarak merkezî bir yap içinde alg lamaya merkez simgecili i ad verilir. Merkezî kutsal mekân anlay fl gök, yer ve yeralt n n birleflti i kutsal yer anlam ndad r. Merkezî kutsal anlay fl yerleflim yerlerinin ve tap naklar n yap s nda da ortaya ç kar. Meselâ, kutsal da, yeri ve gö ü birlefltirerek, dünyan n merkezini oluflturur. Bazen de tap nak, baflkent, saray bu çerçevede kutsal mekân olarak merkezi olufltururlar ve bir anlamda da kutsal da n yerini tutarlar. Böylece, gök ve yer kutsal kentte ve tap nakta birleflirler; dünyan n eksenini (axis mundi) de bunlar oluflturur. M TLER N ÇER VE TASN F Mitler içeriklerine göre pek çok çeflitlilik göstermektedir. Fakat onlar birbirine ba layan ba, genellikle mitlerin zaman n ilk bafllang c ndaki kararl ve belirli yarat l fl olaylar yla ilgili bilgi içermesidir. Evrenin kökeniyle ilgili tan mlar n birçok efsanevî öykülerin ana temas olmas durumu buna tipik bir örnektir. Ayn flekilde, gök ve göksel cisimlerin kökenlerini ve yarat lmalar n konu edinen kozmoloji mitlerinin mit temalar içinde a rl kl bir yere sahip olmas da dikkat çekicidir. Çünkü ilk bak flta tamamen farkl gibi gözüken takvim mitleri ve geçifl töreni ritleri gibi bir bireyin bir sosyal statüden bir baflka sosyal statüye geçmesini belirleyen do- um, ölüm ve evlilik gibi son derece kiflisel olarak gözüken törenler bile dolayl olarak o toplumsal yap n n inand evrenin yarat l fl ve benzeri köken mitleriyle iliflkili olarak ortaya ç kar. Birçok dinde evrenin yarat l fl mitleri, kültürün nas l meydana geldi i konusundaki hikayeler içinde özel bir hakimiyete sahiptir. Ancak bütün mitler içerik olarak evrenin yarat l fl n konu edinmez. Mitlerin tafl d klar çeflitli özelliklerine göre fakl s n fland rmalar yap lm flt r. Bunlar içinde en yayg n olarak kabul edilenlerden birisi, mitleri konular na göre s n fland rmad r. Konular na göre mitler iki temel gruba ve alt gruplara ayr l rlar. Köken ve Yarat l fl Mitleri Bu tür mitler, mitler aras nda en yay n olanlard r. fade ettikleri konulara ve bu konularda gösterdikleri kal plaflmalara göre alt gruplara ayr l rlar. a. Etiyolojik Mitler Mitolojik zaman aflamam fl ve yaflam tarz olarak ilkel topluluklarda çok yayg n olarak görülen mitlerdir. lkel insan n kafas nda oluflturdu u sorulara cevap vermeyi soyut ve somut her türlü varl n kökenini izah edip aç klamay amaçlayan mitlerdir. Yo un olarak Teogoni mitlerinin oluflmad tek katl bir kültüre sahip topluluklarda birincil öneme sahip olarak yer al rlar. Bununla birlikte tanr lar hakk nda Teogoni mitlerine sahip daha yo un ve karmafl k kültüre sahip topluluklarda da ikincil bir öneme sahip köken aç klay c anlat lar olarak hemen her kültürde karfl m za ç karlar. b. Teogoni Mitleri Tanr lar n ve tanr sal varl klar n kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir. Bu tür mitler, ço unlukla mitolojik zaman çabuk aflan ve tarihsel zamana dahil olan, bünyesinde yüksek ve halk kültürü tabakalaflmas oluflmufl yaz - l kültür ortam na sahip milletlerde görülürler. c. Kozmogoni Mitleri Evrenin, dünyan n ve özellikle de gök ve gök cisimlerinin nas l olufltu unu konu edinen mitlerdir. Kozmogoni mitleri, teogoni mitleriyle de iliflkili ve yer yer örtüflen bir yap da karfl m za ç karlar.

15 1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat 7 ç. Takvim Mitleri Varl k ve yokluk ancak zaman ba lam nda bir anlam tafl r. Zamansa harekete ba l olarak ölçülebilir. Bir mekan olarak Evren in varl veya var edilifli bir hareketi ve sonras n dolay s yla da zaman beraberinde getirir. Zaman n ölçülmesi insanl k tarihinin en eski zamanlar ndan beri zihinleri meflgul eden bir mesele olarak karfl m za ç kar. Bu meseleye ba l olarak zaman n ölçülmesi ba lam ndaki düflünceleri sembolik bir biçimde anlatan öyküler ortaya ç km flt r. Bunlar takvim mitleri olarak adland r l r. Türk mitolojisinde Oniki Hayvanl Takvimin Yarat l fl Miti böyle bir takvim mitidir. d. Antropogoni Mitleri nsanlar n nereden geldiklerini veya nas l olufltuklar n konu edinen mitlerdir. Türeyifl mitleri de denilen bu tür mitler, ilk insan n yarat lmas ndan, insan topluluklar n n, kabilelerin, soylar n boylar n ortaya ç kmas na kadar genifl bir alan içerir. nsan n yarat lmas nda takip edilen s ra ço unlukla, Evren in (kozmos), gök, yer, da lar, bitkiler, ormanlar ve hayvanlar n yarat lmas ndan sonrad r. Mitler insan n yarat lmas n ya tanr ya da tanr sal özelli e sahip kültürel nesne ve olgular n ilk kurucular olarak düflünülen ve mitolojide demiurg olarak adland r lan ola anüstü varl klara ba layarak anlat rlar. e. Totem Mitleri Bir boyun, soyun veya milletin yarat l fl ve kökenini bir bitki, bir hayvan gibi canl veya tafl, kaya, da gibi bir cans z nesneye ba layarak tanr -atalar kültü iliflkisini bu tür bir olguda birlefltirerek aç klamas na totem denilir. Bir toplulu un var oluflunu ve kökenini izah eden bu tür mitlere de totem mitleri denilir. Totem mitleri daha çok yaflam tarzlar toplay c l k ve ilkel avc l k, bal kç l k olan topluluklarda görülür. Bu tür topluluklar n temel özelli i aralar ndaki akrabal n kan ve kemik akrabal ndan ziyade totem akrabal olmas d r. Totem akrabal na dayal dünya görüflü totemizm olarak adland r l r. f. Kahramanl k Mitleri dealize edilen insan kahramanlar, bir misyon ile kendilerini toplumlar na adayarak onlar çeflitli felaketlerden kurtarmalar veya toplumlar ndaki çeflitli kültürel kurumlar kuran veya çeflitli kültürel davran fllara model teflkil eden kültürel kahramanlar (cultural hero) olarak mitos (mitik anlat m) ve eposun (epik anlat m) içiçe geçti i anlat larda yer al rlar. Kahramanl k mitleri do rudan do ruya atalar kültüyle iliflkilidirler. Türk mitolojisinde O uz Ka an ve Dede Korkut bu tür kahramalar olarak karfl m za ç kar. Eskatoloji Mitleri nsan ve dünyan n gelece ini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zaman anlay fl n n ortaya ç kmas geçmifl, flimdi ve gelecek alg s na ba l zaman tasar m ve kabulü beraberinde dünyan n sonu ve k yamet anlay fl n da getirmifltir. Çok nadir olarak baz ilkel kavimlerin mitolojisinde dünyan n sonu düflüncesini içeren mitler yer almaz. Bu tür birkaç topluluk d fl nda evrensel olarak dünyan n sonu ve bunun belirtileri, nedenleri gibi konular içeren mitler hemen hemen her kültürde yer al rlar. En ana hatlar yla mitlerin temel konular flu flekilde s ralanabilir: Mitler, tanr lar n, evrenin ilk insanlar n yarat l fl ve ortaya ç k fllar n n yan s ra ilk günah ; ölümün kökenini; tufan; tanr lar n insanlar nas l cezaland rd klar n ; avc l n bafllang c n ; hayvanc l n ortaya ç k fl n ; bitkilerin ilk olarak nas l ortaya ç kt n ; ateflin kökeni ve elde ediliflini; cinsel hayat n bafllang c n ; yeryüzünün ilk çiftini, ilk ailesini;

16 8 Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar âdetlerin, kurumlar n, törenlerin, teknik bilgilerin kökenlerini konu edinirler. Mitlerin ço u aç klay c özelliklere sahiptir. Bu özellikleriyle mitler bir çeflit bilim öncesi bilim niteli indedir. Aç klay c nitelikteki mitler, nas l sorusunu karfl larken, ara s ra niçin sorusuna da cevap vermeye çal fl rlar. Trickster: aldat c, hilekâr, dalavereci veya üçka tç özelliklere sahip karfl kahraman, birçok gelenekte tilki, K z lderilelerde kurt olarak karfl m za ç kar. Türk mitolojisinde önce saksa an kuflu daha sonraki dönemlerde taz yani dazlak veya kel iken masallarda Kelo lan tipine dönüflmüfl olarak karfl m za ç kar. M TLER N fiekl Mit, flekli aç dan, kutsal kaynaklar hakk nda bilinenlerin sözlü hikayesini sunan bir anlat d r. Bunun yan s ra, mitlere ait k sa ifadeler, kinayeli dokundurmalar veya telmihlerle mitsel semboller de bulunmaktad r. Hiç flüphesiz bunlar ancak kesin ve belirli bir mit anlat s ndan kaynaklan yorlarsa mit olarak anlafl labilirler. Mitsel prototipler yani ön modeller, örnek figürler ve karakterler ve tekrarlanan kahramanl klar veya yarat c davran fllar bir anlat fleklinde sözle ifade edilir. Mit bir törensel drama (canlad r lan mit), içerisinde hem sözlü hem de sözsüz araçlar n (ilahiler, dualar, ibadetler, dînî danslar) kullan labildi i ayinsel bir anlat (anlat lan mit) fleklinde meydana gelebilmektedir. Ayn flekilde mitler, dînî resimler ve iflaretler fleklinde dini sanatta da görülmektedir. Bu yaz l ve kay tl flekillere ek olarak, mitin konuflma, düflünce, rüyalar ve benzeri davran fl türleri yoluyla aktar lmas da mümkündür. Ancak, mit ler, masal (folktale), epik destan (epics) ve halk hikâyesi (romance) gibi göreceli olarak daha sabit özelliklere sahip anlat lara nazaran çok daha de iflken ve ak flkan özelliklere sahiptirler. Biraz da bu nedenle, söz konusu anlat türleri gibi d fl yap ya ait flekil özelliklerinden hareketle kolayca tan mlan p benzemezlerinden ayr lamazlar. Daha önce de iflaret edildi i gibi, Yunancada anlat veya hikâye anlam na gelen mythos sözcü ü, sözlü kültür ve edebiyat üzerine çal flanlara hemen hemen ele ald klar bütün türlerin genel özelliklerinden baflka hiçbir anlam ifade etmezler. Bu nedenle mit olarak tan mlad m z olgu, günümüzde kendine has yap ve flekil özelliklerine sahip bir anlat m türü (narrative genre) de il, yukar da s ralad m z tematik özelliklere sahip bir inan fl, davran fl ve anlat m tutumudur. Bu anlat m tutumuyla oluflturulmufl sözlü edebiyat n hemen her tür flekliyle meydana getirilmifl anlat larda mitler yer alabilir. çeri ine göre bir efsane, epik destan, f kra, türkü, bir kara hikaye, halk inanc büyüklük veya küçüklü ündeki anlat m türleri mitsel bir anlat m tutumuyla meydana getirebilir veya mit içerebilirler. Meselâ, masallarda mitleri oluflturan, insanüstü varl klar n efsanelerinin ve bafllang çlar n n anlat lar d r. Çeflitli hacim ve türlere ait öyküler bu flekil özeliklerine göre mit olarak adland r labilirler. Esasen mitlerin yaflad kültürlerde öyküler gerçek ve do ru s fatlar yla mit leri, bunlar d fl nda kalan kurgu, yalan veya yanl fl olarak adland rlan öykülerse sözlü edebiyat olarak ayr l rlar. Örne in, Kaddo dili konuflan bir Kuzey Amerika yerli kabilesi, Pawneeler yalan veya uydurma hikâyeleri, do ru ve gerçek hikâyelerden yani mit lerden ay r rlar. Pawneeler, gerçek hikâyeler aras na ilk önce ya dünyan n bafllang c ile ilgili olanlar veya ilahi, ola anüstü varl klar n yer ald hikâyeleri al rlar. Sonra da halk n canavarlardan ve felaketlerden kurtaran millî bir kahraman n büyüleyici maceralar n anlatan hikâyeler ele al n rd. Ve son olarak da insanüstü güçleri aç klayan ve t pla ilgilenenlerin dünyas yla ilgili neler yap laca n anlatan hikâyelere yer verilir. Uydurma ve yalan hikâyeler ise bir kurdun, Koyoto nun (Coyoto) aldat c, dalavereci veya üçka tç denilebilecek olan tirikst r (trickster) bir kahraman olarak sömürülerini ve maceralar n anlatan hikâyelerdir.

17 1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat 9 Bu yüzden, gerçek hikâyelerde kutsal ve do aüstü yarat klarla ilgilenilirken, di er taraftan Koyoto nun yayg n olarak görüldü ü yalan ve yanl fl hikâyelerde ise Kuzey Amerikan mitolojisinde görülen aldat c, hilekâr ve kaba bir karakter görülür. Bu ba lamda, yine Caddo konuflan Wichita dan çok önemli bir hikâye vard r. Bu hikâyede Koyoto ve rakipleri aras ndaki bir yar fl anlat l r. Yar fl gece olur ve ateflin yan nda oturan iki rakip s ras yla bir hikâye anlat r. Koyoto nun rakibi yorgunluk belirtileri gösterir ve yeni bir hikâye bulmakta gitgide daha da zorlan r. Koyoto ise repertuar s n rs zm fl gibi duraksamadan anlatmaya devam eder. En sonunda rakip yenilir ve öldürülür. Koyoto neden kazan r? Çünkü onun hikâyeleri o anda uydurulan yanl fl hikâyelerdir. Rakibi ise gökten düflen bir y ld z olarak görülür ve asl nda o gerçekten yaflanan do ru ve gerçek hikâyeler anlat r. Koyoto nun anlat lar hayali ve uydurulmufl maceralardan oluflur. Wichitalar da dünya tarihinin ilk ça n ve bafllang c anlatan hikâyeleri yani mitleri eski hikâyeler, içinde bulunduklar ça la ilgili olanlar da yeni hikâyeler olarak adland r rlar ve onlara göre do ru ve gerçek olanlar eski hikâyelerdir. Benzer flekilde Kuzey Amerika daki bir yerli kabilesi olan Oglala Dakota da, gerçekleflen do ru ve gerçek hikâyeler olarak düflünülen tarihi olaylar kabile anlat lar yani mit olarak, Koyoto ya benzer bir figürün, Iktomi nin maceralar - n ise komik anlat lar olarak birbirinden ay rmaktad r. Avustralya da, özellikle Karadjeri kabilesi aras nda yayg n olan mitsel ça ile ilgili kutsal gelenekler ve kozmolojik içerikler do ru ve gerçek olarak bilinir. Afrika da ise Hererolar aras nda kabilelere bölünen gruplar n bafllang çlar n anlatan hikâyeler tarihsel olarak do ru ve gerçek diye bilinir. Buna ba l olarak da, uydurulmufl gerçekte temeli olmayan, yalan ve yanl fl ço u zaman komik anlat lardan mitler böyle ayr l r. K saca, mitlerin fleklini belirlemede de esas ölçütün içerik, ifllev ve ba lama dayand görülmektedir. M TLER N filev Mitler insan davran fllar için örnek modeller olarak ifllev görmektedir. Mitlerin temelinde tanr lar n ve kültürel kahramanlar n yarat c, biçimlendirici etkinlikleri yatar. lke olarak bütün insan faaliyetleri ve büyük bafllang ç olaylar ndaki bütün alg lanabilir etkinlikler için örnek ve model bulmak mümkündür. Mitlere inanan bir kiflinin buradaki pay bu örnekleri ezberleyip saklamas, davran fllar nda onlar izlemesi ve bu amaçla yap lan törenlerde onlar tekrarlayarak kopyalamas gerçe inde yatmaktad r. Mitlerin say s z özel ifllevleri vard r, fakat bir genelleme yaparak onlar n davran fl için kavramsal bir temel ve pratik davran fl örnekleri sunduklar n söyleyebiliriz. Buna ba l olarak mitler bir dünya görüflü fleklinde birleflir ve bütünleflirler. Her dünya görüflü veya mitsel sistem kendi geleneksel de er ve kabulleri içinde kendine has bir mant kla yaflam n ve evrenin çok önemli yönlerini aç klamaktad rlar. Bu ba lamda, mitler, dünyan n, insan n, di er varl klar n, co rafi flartlar n oluflumunu, kayna n ve niteliklerini aç klar. Dinsel törenleri, törensel araçlar n ayr nt lar n ya da tabular n neden incelenmesi gerekti ini ortaya koyarlar. Köken aç klay c (etiyolojik) ögeler bu ba lamda mitlerin en ifllevsel unsurlar aras ndad r. Mitler sadece dünyan n, insan n, bitkilerin, hayvanlar n yarat l fl n veya kökenini de il ayn zamanda âdetlerin, kurumlar n, törenlerin de kökenini veya yarat - l fl n da konu edinirler. Dahas, bu kurumlar n, âdetlerin, törenlerin kutsall n, kutsal say lan ilk zamana ba layarak, gelenekseli destekler ve güçlendirirler. Bir Etiyolojik: Köken aç klay c.

18 10 Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar Dogma: Tart flmaya kapal, kesin ve mutlak kabul. baflka ifadeyle, törenlerin, kurumlar n ve geleneklerin bir toplum için kutsal say lmalar ancak mitlerin onlar do rulamalar yla mümkündür. Ayr ca mitler, insan n yaflamas için gerekli olan temel bilgilerin, de erlerin ve tekniklerin de ilk zamanlarda tanr lar ve tanr sal kahramanlar taraf ndan insan o luna verildi ini ya da ö retildi ini aç klarlar. Bir baflka ifadeyle, eski ça larda da ham gözlemler yoluyla elde edilen bilgiler, günümüz bilgilerinin teorik bir düflünceyle temellendirilmelerine benzer bir flekilde zaman n anlay fl ve dünya görüflü içinde yorumlan p, dinî ve mitolojik karakterdeki sistemizasyona tabi tutularak, bir nevi teorik bir bilgi perspektifi içine yerlefltirilmifllerdir. Bu bir yönüyle günümüz insan n n da, teknolojisi itibariyle daha yeni, ak lc l k aç s ndan daha tutarl, tecrübî olmak bak m ndan daha denetlenebilir ve standartlaflt rma aç s ndan ölçülebilirlikleri nedeniyle bilimsel olarak adland rd faaliyetlerinin neredeyse tamam n kapsayan zihni alg lay fl, aray fl ve anlamland r fl çal flmas insanl k tarihinin en eski devirlerinden beri süregelmektedir. Bu özelli iyle de, mitler, ilkel ilmî düflüncenin ilk belirtileridir. Bugün mitolojinin çal flma sahas içinde yer alan bu anlat lar, insanl k tarihinde gerçek veya gerçeküstü olgu ve olaylar kavramlaflt rm fl ve kendi içinde bir mant a sahip kuramsal bir yap ya oturtmufllard r. Ayr ca mitler, sözün baflta yaz olmak üzere çeflitli kay t teknolojileriyle kaydedilip saklanmas n n henüz bilinmedi i dönemlerden bafllayarak sözlü kültür ortam nda, söz konusu kavramlaflt rmalar derleyip, koruyarak yeni kuflaklara aktaran sözel bir ansiklopedi ifllevi görmüfllerdir. Mitler insana, yapmaya haz rland bir fleyin daha önce yap lm fl oldu u konusunda güvence verir. Giriflimin sonucuyla ilgili olarak kendisine yard mc olur. Mit her zaman ve sadece kendi içinde bir iyilik veya ahlak kural koyucu ve onu koruyucu de ildir. Mitin ifllevi Dünya ya, insan n varl na ve davran fllar na bir anlam verecek olan modeller koyup bunlar aç klamakt r. Bu nedenle de mitlerin insan n oluflumundaki rolü son derece önemlidir. Gerçeklik ve ona ait aflk n (tanr sal) de- erler, fikirler yavafl yavafl mitler sayesinde ortaya ç km flt r. Mitler sayesinde, Dünya, kaostan bildik kozmosa veya yeryüzüne dönüflmüfl ve bütünleflmifl, anlafl l r ve anlaml bir hale gelmifltir. Bu sürece ba l olarak mitler fleylerin nas l gerçekleflti- ini anlat rken, bunlar n kimler taraf ndan, niçin ve nas l, hangi flartlar alt nda yap ld klar n da aç kl a kavuflturur. Bu ba lamda, bütün bu aç klamalar, insan az veya çok dolays z bir biçimde ba ml k lar. Çünkü tüm anlat lanlar kutsal bir tarih oluflturmaktad r ve bunlar dinleyen ve inanan insan bu kutsal tarihin bir sonucu olarak varoluflunu idrak etmektedir. Bu idrak ve inanç bireye bir davran fl ve yaflay fl modeli de telkin eder ve ondan o flekilde yaflamas n ister. Bir baflka ifadeyle, mitler yeryüzünde çok büyük olaylar n olup bitti ini ve bu görkemli geçmiflin belli bir oranda yakalan p geri al nmaya elveriflli oldu unu sürekli bir biçimde hat rlat rlar. Kal plaflm fl törensel jestleri taklit etmenin bir olumlu yan, insan n kendini aflmaya zorlamas d r. Bu yolla insan, ola anüstü mitsel kahramanlar n veya tanr lar n yan nda yer almak zorunda b rak l r. Bu zorlamadan amaç söz konusu tanr sal kahramanlar n eylemlerini insan n da yapabilmesini sa lamakt r. Bu ba lamda, mit insan n do rudan do ruya veya dolayl olarak yücelme sini sa lar. Mit, anlat ld toplumda inanca uygundur, inanc oluflturan ve yönlendirendir. O, inan lmak üzere anlat l r. Mit, inançs zlara, bilgisizlere ve flüphe etmeye karfl cevaplar yla birlikte kendini ortaya koyar. Mitler dogman n temelidir ve ço unlukla kutsal ve törenlerle ilgilidir.

19 1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat 11 Miti bir sembol olarak de il, uzak geçmiflte yaflan lan bir gerçe in ifadesi olarak düflünen bilim insanlar da vard r. Onlara göre, mit uzak geçmiflteki bir gerçekli in anlat biçiminde yeniden yaflan lmas d r. Dahas, bu bilgi, derin ihtiyaçlar n, ahlâki amaçlar n, toplumsal tabili in karfl lanmas için haklar, hatta pratik gerekçeler nedeniyle verilir. Bu ba lamda, mitin ilkel kültürlerde vazgeçilmez bir ifllevi vard r. O da, inanc n ifadesidir, onu derinlefltirir ve erginler. Ahlâk korur, ona güç verir. Yap lan veya yap lacak olan âyinin üretkenli ine mitler kefil olur. nsano lu için örnek olacak pratik kurallar içerir. Buna göre, mit insan uygarl n n bir parças d r. O de ersiz bir anlat de il, zor elde edilen aktif bir güçtür. Mitler, entelektüel bir aç klama veya sanatsal bir canland rma olmay p ilkel inanc n ve ahlâki bilgeli in bir bildirgesi ve toplumsal yaflam n bir yönergesidir. Vücudumuzla birlikte fiziki varl m z n da dâhil oldu u d fl dünyay veya her fleyi içine alacak flekilde eflyay var k lar ve yine var oldu unu var/sayd - m z/inand m z/ bildi imiz varl k hususiyetlerine göre s n flay p tasnif ederken ak l ve dil den baflka hiçbir arac m z yoktur. Mitler iflte böylesi bir dünyan n çocuklar ve ilkel yahut ilksel veya arkaik eskilikteki zamanlar n yeryüzünde vücut bulan toplumlar n n kaosu (kargaflay ) kozmos a (kâinata) dönüfltüren düflüncenin ilk ürünleridir. Bir baflka ifadeyle söyleyecek olursak, mit veya mitler, insanlar n toplumsal yaflamlar n belirleyen temel ö elerden biri, bu insanlar n içinde yaflad klar toplumu ve dünyay alg lama flekilleridir. Bu ba lamda, her insan kendi toplumunun içindeki di er kiflilerle ve özellikle yak n oldu u gruplarla bir toplum haritas paylafl r. Kime, nerde, nas l davranaca m z bu toplum haritas na göre biliyor gibiyiz. Bu toplum içindeki insanlar böyle bir temel haritadan hareket ettikleri için anlaflabilirler ve içinde yaflad klar toplumun gereklerini yerine getirebilirler. Fakat belle- imizde tafl d m z bu toplum haritas gerçek bir haritada oldu u gibi kesin çizgilerle çizilmemifltir. Bu nedenle de, harita n n tafl d anlamlar esnektir ve de- iflime -az veya- çok aç k bir simge da arc yoluyla toplumdan insana, kuflaktan kufla a geçer. En genel anlamda kültür denilen bu simge sisteminin çal flmas na yukar da çizdi imiz toplum profili ve mitler aç s ndan bak ld nda, mitler bir toplumun en eski geleneksel toplumsal harita lar ; insana, hayata ve tabiata dair as rlar ve nesiller boyunca ifllenmifl kültürel kodlar d r. nsanl k bugün ulaflt bilgi seviyesiyle, dünyay ve yak n uzay bir bakkal dükkân n n raflar ndaki nesnelerin varl ve tanzimi içinde bilmekte ve bu varl k bilgisi, içinde do ulan kültürün e itim flartlar na göre nesillerden nesillere aktar lmaktad r. Bu varl k bilgisine do ru en eski yola ç k fl n ilk ürünleri mitlerdir. D fl dünyam zda, etraf m zda var olan her fleyin adland r l fl, s n fland r l fl, anlamland r l fl ve yüzy llar hatta bin y llar boyu devam eden tecrübelerin idrak edilmesiyle ve bunlar n aktar lmas yla oluflan ilkel bilim ve din, mitlerin temelini teflkil eder. Bu ba lamda, hiçbir flekilde dikkatimizden kaçmamas gereken husus, etraf m zdaki âlemi s n fland rmadan yaflamam z n mümkün olmad d r. Bir an için bir orman içinde toplay c l kla geçinen ilkel veya arkaik bir toplulu un buldu u mantarlar yiyerek geçinen bir ferdini düflündü ümüzde, bu konu daha iyi anlafl labilir. Bu fert yaflayabilmek için sadece mantar bulmak zorunda de ildir. O ayn zamanda zehirsiz olan yani yenilebilen mantar bulmak zorundad r. Bu ba lamda zehirli ve zehirsiz mantar kategorilerinin oluflabilmesi için veya hangi mantar n zehirli olup olmad n n bilinebilmesi için ne kadar bir süre ve ne kadar denek insan n bu ölümcül deneyin, yaflama mücadelesinin kurban oldu unu düflünebilirsiniz. Bu örnekleri salt maddi boyutu olanlar için bile sonsuz Kod: fiifre, ilke.

20 12 Türk Edebiyat n n Mitolojik Kaynaklar Determinist: Zorlay c, zorunlu k l c. Klan: Ortak bir atadan geldiklerine inanan, kendi aralar nda evlenmeyen birbirleriyle akraba birkaç büyük ailenin bir araya gelmesiyle oluflan toplumsal birlik. say da ço altmak mümkündür. Bu örneklerin ça r flt rd anlamlar içinde önemli olan, insanl k tarihinin sosyal ve kültürel anlamda bafllang c nda mitlerin ortaya ç - k fl zeminindeki psiko-kültürel ve hatta biyolojik gereklilik zeminin nas l cebreden bir zorunluluk veya determinist özelli e sahip oldu unun tart flmas z bir biçimde anlafl lmas d r. K saca, zehirli, zehirsiz, iyi, kötü, bütün bu kelimeler dünyam zda birbirinden ayr lmas çok zor olan olgular n do al kar fl kl n bir s raya koyar ve s n fland r r. Böylelikle yaflan lan tecrübe onlar anlafl labilir birer olay ve olgu haline getirirler. Bu olaylar ve olgular kelimelerle simge lefltirilirler. Yaflad m z toplumda yaflayan ve sürekli kullan lan binlerce haz r simge vard r. Bir arada yaflamak bir anlamda bu simgeleri kullanmak demektir. Topluma, toplum taraf ndan aktar lm fl ve dolay s yla üretilmifl, kullan lmaya haz r olan bu simgeler aras nda en önemlisi kelimeler dir. Dil bir simge sistemi olarak bize dünyay alg lamay mümkün k l yor. Bu ba lamda, mitler belki de en eski simge da arc klar d r denilebilir. Mitler ifade ettikleri simgeler nedeniyle, içinde yarat ld klar kültürün ideolojisini oluflturan ilkel din ve bilimin ifadesidir. Her kültür sahibi topluluk veya millet kendi varl da dâhil içinde yaflad yak n çevreyi ve yaflam sonras hayat n n devam edece i tasavvurî/sanal çevreyi anlamland r p oluflturdu unda, kültürel ideolojisi veya dünya görüflü anlam nda mitlerini ve bunlar n toplam ifadesi olarak da mitolojisini oluflturmufl oluyordu. Bir baflka ifadeyle bir toplumun kâinat ve hayat karfl s nda ald olabildi ince yal n ve kendi ne ait düflünce ve davran fl tiplerini mitleri içerir ve yönlendirir, denilebilir. Mitlerle bir milletin varl k sahnesine ç kmas ve ulusal kimli ini flekillendirmesi aras ndaki iliflki bu ba lamda daha rahatça görülebilir. Oluflmaya bafllayan bir dil etraf nda, biz zamiriyle ba lanan bir klan veya kandafl topluluk, etraf ndaki maddi veya manevi varl aç klayan mit leriyle kendi toplumsal varl n ve kimli ini idrak eder; bütün tematik de iflmelere ra men dil ve dilin ba lay c l içinde söz konusu topluluk toplumsal kimli i ni sürdürür. Türkçedeki tanr ve kut gibi kelimelerin binlerce y l içinde onca din ve dünya görüflü de ifltirmeye, yeri ve devrine göre pek çok farkl tan mlan fllar - na hatta farkl kelimelerle karfl lan fllar na ra men bir uçlar yla binlerce y l önceki anlamlar n sezdirifli sa layan varl klar, Türk toplumsal kimli inin adeta tarih ve tarih öncesine gömülü s n r tafllar gibidir. Türklerin yaflad her devirde onlara yükledikleri anlamlar açabilen bir bilgi bir yan yla Türk kültür tarihini ortaya koyar ve onun kültürel katmanlar n izah ederken di er yönüyle de bilinebilen en eski dönemden günümüze kadar gelen kültürel süreklilikleri veya ulusal kimlik infla edici özellikleri ortaya koyacakt r. nsanl k tarihinin en eski devirlerinden beri, insan topluluklar yüce sayd klar kavram, olay ve olgulara ki, bunlar atalar, ölüleri, ölüm, do um, efsane kahramanlar baflta olmak üzere kutsal olarak niteledikleri hayvanlara, da, kaya, su, günefl, ay, y ld z vb. tabiî unsurlara karfl, özü itibariyle inançtan kaynaklanan ve birbirleriyle gevflek de olsa iliflkili olarak bir davran fllar örgüsü oluflturan ve kült olarak nitelendirilen inanç ve pratikler ortaya koymufllard r. Bunlar n temelinde yatan inançlar n ifllevsel olarak yap s, kötü olarak nitelendirilenlerden korunma, iyi olarak nitelendirilen unsurlara yak nlaflma ve esirgenmeyi amaçlayan inanç ve ba l l k göstermek esas na dayal bir örnek üzerine kal plaflm fl, ritüel veya rit karakterinde olmalar d r. Bu tür ritüellerin ve dolay s yla mitlerin en yo un olarak kullan ld klar alanlardan birisi de çeflitli hastal klar n tedavisidir. Mitoloji ve halk hekimli inin iç içe geç-

21 1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat ti i bu uygulamalar köken mitlerinin anlat lmas ve bu yolla yaflam n yeniden yarat lmas fikrine dayal d r. Bu flekilde köken ve kozmogoni mitlerini anlatarak hastal klara çare bulma inanc ve uygulamas pek çok kültürde yer al r. Bu tür uygulamlara bir örnek vermek gerekirse, Hintli büyücüler hastan n yata n n yan ndaki yeri kötü ruhlardan ar nd r r ve m s r unuyla mandol resmi çizer. Mandolün çizimi esnas nda kozmogonik mitler anlat l r. Bu yolla hasta bafllang ca, kökene o kutsal zaman n, yarat l fl n enerjisine ulaflt rl r. Çizilen, mandol resmi hasta iyileflene kadar silinmez. Bu tür, tedavi amaçl, törenin ve büyünün iç içe geçti i uygulamalarda, evrenin, dünyan n yarat l fl mitlerinin, tanr sal varl klar n ortaya ç k fl n n, hastal klar n oluflmas n n, bunlara karfl ilaç yapan eski flamanlar n do uflunun ve kötü ruhlarla flaman n savafl n n anlat ld görülür. Bu yolla, ilac n köken mitinin ve hastay tedavi etmeye çal flan flaman n atas n n ruhunun büyüye ve tedaviye yard mc olmas n n sa land na inan l r. Bu ba lamda, mitsel düflünce, hastal k ve benzeri yolla zedelenen yaflam n onar lamayaca ancak kaynak ve kökenlere yap lacak bir geri dönüflle, eksiklik, yanl fll k ve hastal klardan kurtaracak olan yeniden yarat lman n sa lanaca fleklinde ifllemektedir. Söz konusu inançlar n özünü flüphesiz insan merkezli olarak, insan n ve yak n çevresindeki gerçek ve gerçeküstü varl klar n kozmos içindeki yeri ve bütün bunlar n üstünde yer alan yarat c veya yarat c larla iliflkilerini anlaml k lmak oluflturmaktad r. Böylece insanlar içinde do duklar kaosu veya kargaflay, çevrelerindeki sosyo-kültürel flartlanman n mant k düzleminde bir neden-sonuç iliflkisine dayal aç klamalarla anlaml k larak kozmosa yani bilinip anlamland r labilindi i kadar yla da olsa düzenlilik ifade eden anlam yla, kâinata dönüfltürmektedirler. Mitler, onlara inanan toplumlar n özellikle dinsel hayat nda son derece önemli bir anlam tafl rlar. Onlara göre dünyan n ve hayat n durumunun korunmas, ancak mitlerde anlat lan ilk zamanlara iliflkin olaylar n ibadet ve törenlerde yenilenmesine ba l d r. Mandol: Hint mitolojisinde dünyan n, evrenin ve tanr lar temsil eden sembolik ifade. 13 M TLER N CRA BA LAMI Mitin icra ba lam normal durumlarda bir ritüel, kullan m onaylanm fl bir davran fl biçimidir. Mit, kutsal bir davran fl flekli için meflruiyet sa lamaktad r. Ritüel zaman n bafllang c ndaki yarat c olaylar hayata döndürmekte ve onlar n o anda hemen tekrarlanmas n sa lamaktad r. Günlük yaflam n s radan gerçekli i gerilemekte ve dini draman n gerçekli i taraf ndan geçersiz k l nmaktad r. Zaman n bafllang c nda mümkün ve etkili olan fley bir kez daha mümkün hale gelmekte ve gücünü ortaya koyarak nüfuzunu olaylar üzerinde bir daha kullanmaktad r. Bir bak ma, mitin gerçek yönü, dini törenlerde ve ayinlerde bulunmaktad r. Mitten kaynaklanan ritüel, dünya düzeninin savunmas n gerektirmektedir. Mite inananlar onun ifade etti i kutsal örnekleri uygulayarak dünyan n kaosa sürüklenmesini önlenmekte olduklar n düflünmektedirler. Yarat c bir olay n örne in, zaman n bafllang c nda tanr taraf ndan yap lan bir tedavinin yeniden sahnelenmesi mitin ve ritüelin as l amac d r. Bu yolla, olay flu anki haline ve sonucuna ulaflt r l r, örne in; hasta bir kiflinin iyilefltirilmesi bir kez daha derhal baflar l r. Yine bu yolla, ilkel ça da yarat lan ve mitlerde yans t lan dünya düzeni de erini bugünün insanlar için bir örnek ve model olarak korumaktad r. Bu nedenle, mitler belli zamanlarda anlat l r ve dramatik bir tören olarak canland r l rlar. Örne in, kutsal say lan günlerde ve mevsimlerde, ibadet esnas nda, erginlenme törenlerinde, ürün al n rken ya da k tl k, kurakl k çekilirken anlat l r ve canland r l rlar. Mitlerin anlat m ve törenlerde canland r lmas belli kurallara ba -