T.C. ADNAN MENDERES ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TARH ANA BLM DALI TAR YL MLL MÜCADELE BALARINDA AYDIN SANCAI ( )

Transkript

1 1 T.C. ADNAN MENDERES ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TARH ANA BLM DALI TAR YL MLL MÜCADELE BALARINDA AYDIN SANCAI ( ) YÜKSEK LSANS TEZ HAKKI GÜRKAN GANIZ Tez Danımanı: Yrd. Doç. Dr. Günver GÜNE AYDIN 2009

2 2 T.C. ADNAN MENDERES ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TARH ANA BLM DALI TAR YL MLL MÜCADELE BALARINDA AYDIN SANCAI ( ) YÜKSEK LSANS TEZ HAKKI GÜRKAN GANIZ Tez Danımanı: Yrd. Doç. Dr. Günver GÜNE AYDIN 2009

3 3 T.C. ADNAN MENDERES ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MÜDÜRLÜÜ NE AYDIN Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Programı örencisi Hakkı Gürkan GANIZ tarafından hazırlanan Milli Mücadele Balarında Aydın Sancaı ( ) balıklı tez, tarihinde yapılan savunma sonucunda aaıda isimleri bulunan jüri üyelerince kabul / red edilmitir. Unvanı, Adı ve Soyadı : Kurumu : mzası: Yard.Doç. Dr. Günver GÜNE Adnan Menderes Üniversitesi.. Doç Dr. Bayram AKÇA Mula Üniversitesi.. Yard.Doç. Dr. Mehmet BAARAN Adnan Menderes Üniversitesi.. Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu yüksek lisans tezi, Ensitü Yönetim Kurulu nun.sayılı kararıyla onaylanmıtır. Doç. Dr. Ümit Tatlıcan Ensitü Müdürü

4 4 Bu tezde görsel, iitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiini, tez içinde yer alan ancak bu çalımaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiimi beyan ederim. Adı Soyadı : Hakkı Gürkan GANIZ mza :

5 i ÖZET Bu çalımada yılları arasında Aydın Sancaı nda Kuva-yı Milliye hareketi ve bu hareketin sosyal psikolojik, ekonomik anlamda geçirmi olduu evreler anlatılmaya çalıılmıtır. Birinci bölümde; Yunan igali öncesi Aydın Sancaı nın sosyo-ekonomik yapısı ve bölgedeki güvenlik sorunu ile ilgili bilgiler verilmitir. kinci bölümde Aydın Kuvayı Milliye sinin yılları arasındaki faaliyetleri ve bu faaliyetler içersinde kadınların ve din adamlarının etkisi belirtilmitir. Üçüncü bölümde; söz konusu dönemde Aydın Sancaı nın sosyal yapısı hakkında deerlendirmeler yapılmı, gal süresince Yunan Mezalimi nin yarattıı tahribat, iae, ekonomik ve salık alanında çekilen sıkıntılar belirtilmitir. Son olarak da Yunan igali sırasında Aydın ve çevresinde meydana gelen iç göç hareketi deerlendirilmitir Bu çalıma Aydın Sancaı nın kaynak ve bilgi konusunda u ana kadar aydınlatılmayı bekleyen yılları arası dönemine ıık tutmakta; askeri nüfus hareketleri ve Yunan igalinin bölgede bıraktıı izlerle ilgili önemli bilgiler vermektedir Anahtar Kelimeler: Aydın Sancaı, nüfus, güvenlik, Kuva-yı Milliye, Yunan gali, Yunan Mezalimi, ekonomi, salık, göç

6 ii ABSTRACT n this study, we tried to narrate the movoment of the Nationalist Forces between 1919 and 1920 and the social, psychologic and economic stages of this movement In the fırst chapter, we informed about the socio-economic structure of Aydın Sanjak and the regional security before Greek occupation. n the second chapter, the activites of Aydın Notionalist Forces between 1919 and 1920; the role and the influence of the women and religious people in this movement were dwelt on. n the third chapter, we evaluated the social structure of Aydın Sanjak before mentioned period; informed about the destruction of Greek Cruelty during the occupatiaon; indicadet the difficulties in health, economy an feeding. Finally we evaluated the inner migration around Aydın during Greek Occupation This study, with regord to source and information, enlightens and gives us important knowledge abaout military, population and the tracks of Greek Cruelty in the region during the period between 1919 and 1920, which hasn t been researched by now Key Words: Aydın Sanjak, population, security, The Nationalist Forces, Greek Occupation, Greek Cruelty, economy, health, migration

7 iii ÖN SÖZ lk çalardan itibaren önemli bir yerleim merkezi olan Aydın, tarih boyunca bu önemini korumu, 20. Yüzyıla gelindiinde bir Osmanlı Devleti Sancaı olarak tarım ve ticaret açısından gelikin ve çeitli etnik kimlikleri bünyesinde barındıran bir yerleim yeri olarak dikkat çekmitir. Fakat Osmanlı Devleti nin 19. Yüzyılda devam eden önlenemez çöküü, büyük Avrupa devletlerinin Anadolu üzerindeki emperyalist emelleri neticesinde ve I. Dünya Savaı sonrası imzalanan Mondros Mütakeresi ile birlikte Yunan igali altına girmi ve yılları arasında Aydın Sancaı bu igal dönemini yaamıtır. Biz de ele aldıımız çalıma da Aydın Sancaı nın yılları arasındaki Yunan igalinin Aydın Sancaı ndaki etkilerini incelemeye çalıtık. Söz konusu tarihsel dönemde Aydın Kuva-yı Milliyesi nin askeri faaliyetleri ve bu faaliyetlerle ilgili analizler, dönem içersinde halkın sosyal, ekonomik ve psikolojik olarak yaamı olduu sıkıntılar çalımamızın ana unsurlarını tekil etmektedir. Tez çalımamızda mevcut ikinci el kaynaklar ve gazeteler dıında, ariv belgelerinden de mümkün olduunca yararlanılmıtır. ATASE, Babakanlık Osmanlı Arivi ve Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü Arivi nin yanı sıra Kızılay Arivinden Aydın ın sosyal tarihi ile ilgili belgelerin ilk kez bir akademik çalıma olarak tezimizde kullanılmı olduunu da burada belirtmek isterim. Tez çalımamın yapılması aamasında bilgisi ve eitim tecrübesiyle büyük yardımını gördüüm, Çalıma konum ile ilgili elindeki her türlü malzeme ve kaynaı benimle paylaarak tez çalımama büyük katkı salayan deerli hocam Yard. Doç. Dr. Günver Güne e teekkürü bir borç bilirim. Ayrıca tez çalımam sırasında benden yardımlarını esirgemeyen ADÜ Fen- Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm Bakanı Yard. Doç. Dr. Mehmet Baaran, maddi manevi benden yardımlarını esirgemeyen Rukiye Çelik, Çaatay Akdoan ve aileme sonsuz teekkürler. Hakkı Gürkan Ganız Aydın 2009

8 iv ÇNDEKLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖN SÖZ...iii ÇNDEKLER...iv TABLOLAR LSTES...viii KISALTMALAR...ix GR...1 I. BÖLÜM...4 YUNAN GAL ÖNCES AYDIN SANCAI NIN SOSYAL VE EKONOMK YAPISI Genel Durum Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaı, Gizli Antlamalar Mondros Mütarekesi Yunanistan ın Durumu Paris Barı Konferansı ve Yunan stekleri zmir in igali ve Yunan gali nin Genilemesi Aydın Sancaı Aydın smi Yüzyılda Aydın Sancaının Sosyal ve Ekonomik Yapısı Yunan gali Öncesinde Aydın da Sosyoekonomik Göstergeler Nüfus Sayımına Göre Aydın Sancaının Sosyal Yapısı Mondros Mütarekesi Öncesi Aydın Sancaında Sosyal ve Ekonomik Göstergeler Yunan gali Öncesi Aydın da Asayi Ve Güvenlik Zeybekler ve Efeler Yerli Rumların Yarattıı Güvenlik Sorunları gal Öncesi Aydın Sancaı nda Rum Çetelerinin Takınlıkları...48 II. BÖLÜM...52

9 v AYDIN SANCAI NDA YUNAN GAL SIRASINDA SVL TEMELL DREN FAALYETLER ( ) Aydın da Yunan gali Öncesi Sosyal Gruplar Arasındaki likiler zmir in gali Sırasında Aydın Sancaındaki Politik Ve Askeri Durum zmir in gali nin Aydın da Yarattıı Toplumsal Etki Ve Heyecan Yunan gali Karısında Aydın da Kitlesel Direni Çabaları Yunan galinin Genilemesi Ve Yunalıların Aydın a Davet Edilmesi Aydın ın Yunanlılar Tarafından gali Aydın Sancaında Kuva-yı Milliye nin Örgütlenmesi Kuva-yı Milliye Kavramının Açıklanması ve Aydın Sancaı Aydın ın gali le Birlikte Kuva-yı Milliye nin Oluması Tümen in Çine ye Çekilmesinin Kuva-yı Milliye Oluumuna Katkısı Çine Halkının Milli Mücadele Fikrine nandırılması Yörük Ali ve Kıllıolu Hüseyin Efeler ve Dier Efelerin Milli Mücadele ye Kazandırılması Yörük Ali ve Kıllıolu Hüseyin ve Dier Efelerin Milli Mücadele ye Kazandırılmasının Etkileri Aydın da Kuva-yı Milliye nin cra Ettii Muharebeler Malgaç Baskını Nazilli nin Geri Alınması ve Nazilli Heyet-i Milliyesi nin Kurulması Erbeyli Baskını Aydın ın Yunanlılardan Geri alınması Tellidede Muharebesi ve Kızılçay Pusu olayı Aydın Muharebeleri Aydın ın Yunanlılarca Tekrar gali Tümen in Komutası Altında Gerçekleen Kuva-yı Milliye Tekilatlanması Çine Heyet-i Milliyesi nin Kurulması Söke Heyet-i Milliyesi nin Kurulması Koçarlı Heyet-i Milliyesi nin Kurulması Mula daki Kuva-yı Milliye le Olan likiler Denizli Kuva-yi Milliyesi ve Aydın Sancaı Nazilli Heyet-i Milliyesi nin Tekilatlanması Nazilli Kongreleri...95

10 vi 2.7. Demirci Mehmet Efe nin Milli Mücadeleye Katılması Demirci Mehmet Efe ile Yörük Ali Efe Arasındaki Anlamazlık Düzenli Ordular Kuruluncaya Kadar Aydın da Kuva-yı Milliye nin Dier Hadiseleri Kök Cephesi nin Kurulması ve Dier Efelerin Oluturduu Cepheler Dier Hadiseler Milli Mücadele de Aydınlı Din Adamları ve Faaliyetleri Aydın ve Çevresinde Kurtulu Savaı na Katılan Din Adamları Çine Müftüsü Ahmet Zühtü Efendi (Önder) Karacasu Müftüsü Mustafa Hulusi Bozdoan Müftüsü Hasan Tahir Efendi Esad leri Hoca Mehmet Emin Efendi (Korkut) Hacı Süleyman Efendi Yunan gal Döneminde Aydınlı Kadınlar Yunan gal Döneminde Aydınlı Kadınların Faaliyetleri Aydınlı Kadınların Milli Mücadele ye Katkısı Çete Aye nin Milli Mücadele ye Katkısı III. BÖLÜM YUNAN GALNN AYDIN SANCAI NDA YARATTII TAHRBAT VE SOSYAL YAPIDA YAANAN DEMLER ( ) Sosyal Bir Facia: Aydın Sancaı nda Yunan Mezalimi Yunan Mezaliminin Halk Üzerinde Yarattıı Psikolojik ve Manevi Tahribat Öldürme, Tecavüz ve Yaralama Olayları Aydın Kazası ve Çevresi Nazilli Kazası ve Çevresi Söke Kazası ve Çevresi Germencik ve Çevresi Çeitli Bahanelerle Yapılan Tutuklamalar Gasp ve Yamalama Yakma ve Yıkma Faaliyetleri Aydın Kazası ve Çevresi...147

11 vii Nazilli Kazası ve Çevresi Söke Kazası Ve Çevresi Germencik ve Çevresi Resmi Raporlara Göre Ortaya Çıkan Tahribatın Dökümü Aydın Sancaı nda Yunanlılar Tarafından Yapılan Mezalimin Uluslar arası Alanda Tescili Uluslar arası Tahkik Heyeti ve Aydın Sancaı Aydın da Kuva-yı Milliye nin ve Halkın ae, Ekonomik ve Salık Sorunları Aydın da ae Sorunu ve Bu Sorunu Çözme Çabaları Yunan gali Sırasında Kuva-yı Milliye nin ve Aydın Halkının Yaadıı Ekonomik Sorunlar Aydın da Yunan gali Sırasında Halkın Ve Kuva-yı Milliye nin Salık Sorunları için Çözüm Arayıları Yunan gali Dönemi nde Müslüman Türkler Açısından Sosyal Yaam ve Aile Olgusu Yunan galinin Aydın Sancaı nda Neden Olduu Göç Hareketi Aydın da Yunan gali le Balayan lk Göç Dalgası ve Halk Üzerindeki Tesiri Menderes in Öte Yakasına Göç Hareketi Denizli stikametine Göç Hareketi Muhacirlerin Karılatıı Zorluklar ve Buna Kaı Alınan Önlemler Yunan Kuvvetlerinin Muhacirlere Karı Kötü Davranıları Muhacirlerin Göç Ettii Yerlerde Barınma, Salık Beslenme v.b. Konularda Çekmi Olduu Sıkıntılar SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM...226

12 viii TABLOLAR LSTES Tablo Nüfus Sayımına Göre Aydın Sancaı...20 Tablo 2. Aydın Sancaı nda Ekili Alanlar ( Dönüm )...21 Tablo Yüzyılın Sonunda Aydın Sancaı nda Nüfus...23 Tablo 4. Aydın Sancaı nda 1912 Tarihine Göre Etnik ve Dini Grupların Daılımı...26 Tablo 5. Aydın Sancaı nda Hükümetin Denetiminde Olup Vergiye...30 Tablo 6. Aydın Sancaı nda Yaayan Cemaatlere Ait badet Yeri ve Mektepler...32 Tablo 7. Aydın Sancaı nda yaayan Cemaatlere Ait badet Yeri ve Mektepler...33 Tablo 8. Aydın Sancaı nda Halkın Tasarrufunda Bulunup Vergi Vermek Zorunda Olan...35

13 ix KISALTMALAR age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agt. : Adı geçen tez ATASE : Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı AÜTTE : Ankara Üniversitesi Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü bk. : Bakınız c. : Cilt Çev. : Çeviren BOA : Babakanlık Osmanlı Arivi DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi DTCF : Dil Tarih Corafya Fakültesi Haz : Hazırlayan Nu : Numara SBS : Sosyal Bilimler Enstitüsü s. : Sayfa, Sayı ss. : Sayfa sayısı Kızılay Ar. : Kızılay Kurumu Arivi TTE Ar. : Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü Arivi TTK : Türk Tarih Kurumu vd. : Ve devamı YAE : Yörük Ali Efe Koleksiyonu

14 1 GR 1. Aratırmanın Amacı Ve Önemi Milli Mücadele tarihimiz ile ilgili pek çok aratırma yapılmıtır. Fakat söz konusu dönem her yönüyle incelenmi deildir. Bir milletin varlıını ve istiklalini korumak için artık en son imkânların seferber edildii böyle bir mücadelenin bilimsel olarak incelenip, tarihinin yazılıp, gelecek nesillere aktarılması zorunluluu vardır. Bu zorunluluk yeni Türk devletinin gelecei ile yakından ilgilidir. Çünkü Cumhuriyet ten sonra yetien ve yetiecek olan nesiller, Türkiye Cumhuriyeti nin hangi artlarda kurulduunun bilincinde olursa, ancak o zaman Atatürk ün deerlerinin korunmasında daha azimli ve kararlı olacaktır. Zaten milli tarih terbiyesinden beklenen hedeflerin de neticede bu gayeye yönelik olduu bilinen bir gerçektir. Milli tarih ise, mahalli tarih çalımalarının ortaya konduu oranda zenginleecek veya eksik kalacaktır. Bu bakımdan mahalli tarihlerin genel tarih ile olan ilikisi, bir bütünle aynı bütünün parçaları arasındaki ilikiye benzemektedir. Nasıl ki bir bütünün doru ve tam olarak izahı için o bütünü oluturan parçaların tam anlamı ile bilinmesi gerekiyorsa, Milli Mücadele tarihimizin de tam ve bilimsel olarak tespiti, ancak bu mücadele içinde yer alan bütün unsurların ortaya konulmasıyla mümkün olacaktır. Milli Mücadele döneminde Anadolu nun her tarafı topyekûn bir mücadeleye girmitir. Hiçbir il, ilçe, hatta köy yoktur ki milli ruh uyanmamı olsun. Bu durumu Aydın a indirgediimizde gördük ki bugün Aydın ın Milli Mücadele deki rolünü bütünüyle ele alan bir aratırmaya rastlanmamaktadır. Kaldı ki Aydın ve her ilçesinde, köylerinde, hatta mahallelerine varıncaya kadar Milli tekilatlar kurulmutur. Ama bunlar bugün bilinmemekte veya M. efik Aker in ve Asaf Gökbel in yazdıı eserlerin ötesinde tatmin edici olmayan bilgilerden öteye gidememektedir. te problem burada itibaren balamaktadır. Bu problem ortadan kalkmadıkça milli tarih terbiyesinden beklenen hedeflerin gerçeklemesi de güçleecektir. Aratırmamızın amacı da yukarıdan beri ortaya konmaya çalıılan problemin çözümlenmesi olup, Aydın ın Milli mücadeledeki yerine akademik anlamda yapılacak bir çalımayla katkı salamaktır.

15 2 2. Aratırmanın Sınırları Gerek genel gerekse yerel anlamda yapılan tarih çalımalarının bir ileve sahip olması için yapılacak olan aratırmanın kapsamını iyi tahlil etmek gerekmektedir. Nitekim Aydın daki Milli Mücadele nin siyasi ve askeri olmak üzere psikolojik, sosyolojik, ekonomik olmak üzere birçok faktörlerin bileiminden meydana geldii konusunda üphe yoktur. Bu faktörlerin bir arada, bir çalıma içersinde anlatılması da gayret ve zaman isteyen bir olgu olarak karımıza çıkmaktadır. Biz de bunun bilinci içersinde çalımamızı Milli Mücadele ve Yunan igali döneminin baladıı ilk devrelerde, Aydın daki siyasal, asker, sosyal ve ekonomik yapıya indirmeyi uygun gördük. Aslında sözünü ettiimiz konularla ilgili çalıma yapma arzumuz bizim kendi kiisel tercihimizden deil, bu alandaki bilimsel çalımaların eksikliinden kaynaklanan bir zaruretten doduunu da burada belirtmek isterim. Bu zamana kadar Aydın ın Milli Mücadele dönemindeki yerini belirten eserlerin türü (akademik, amatör, anı) ne olursa olsun, sürekli olarak Aydın daki mücadelenin askeri boyutuna aırlık vermi, sosyal durum ise birkaç küçük istatistik veya ara balıklarla geçitirilmesi yelenmitir. Milli Mücadele sırasında Aydın halkının durumu, düman igaline karı ortak tutum ve davranıları, sosyal, sivil ve bürokratik tabakalar arasındaki ilikiler, igal sırasında yaanılan göç olgusu ve çekilen zorluklar bu zamana kadar kaleme alınmı eserlerde sürekli soru iaretleri ile kalmıtır. Hâlbuki bu faktörler Aydın daki Yunan gali döneminde yaananları ve Milli Mücadelenin askeri anlamda kat ettii aamaları göstermesinde bir ayna vazifesi görebilecek boyutta önemlidir. Biz de tez çalıması da bu bilinçle yola çıkılarak hazırlanmıtır. Çalımamızın tarihsel sınırlaması yukarıda bahsettiimiz gibi olmakla beraber, corafi olarak da Yunan igali altında bulunan Aydın Sancaı ve ona balı kaza merkezleri Nazilli Çine, Söke Karacasu olarak belirledik. Böyle bir corafi sınırlamaya gitmekteki amacımız ise; yöre insanının belirgin, hemen hemen aynı sosyal ve ekonomik özelliklere sahip olması ve söz konusu merkezlerinin aynı Tümen in ( 57. Fırka) sorumluluk bölgesinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca corafi olarak aratırmamıza konu olan Aydın Sancaının Milli mücadele yıllarındaki sınırı esas alınmıtır. Örnein Kuadası nın günümüzde Aydın iline balı bir ilçe olmasına ramen, o dönem itibariyle hem talyan igalinde olduunu hem de zmir Sancaı na balı bir kaza olduunu belirtmekte fayda olduunu düünüyorum.

16 3 3. Aratırmanın Yöntemi Bu kapsamda Milli Mücadele nin Balarında Aydın Sancaı adlı bu eserde yukarıda bahsettiimiz sınırları kapsamında ariv belgeleri, dönemin gazeteleri, döneme ait anı ve hatıratlar ve mevcut ikinci el kaynak olarak nitelenebilecek kitaplar kapsamında anlatmaya çalıtık. Aratırmamızın konusu Aydın da yılları arasındaki dönem öncesi yaanan olaylarla ilgili bütünlük kurabilmek için Aydın da Yunan igali öncesi sosyal, ekonomik yapı ve tez konumuzun tarihsel sınırları içersinde meydana gelen siyasi askeri ve ekonomik hadiseleri de anlatmayı uygun gördük. Tezimizde olayların daha somut halde anlaılabilmesi için istatistiklere ve tablolara da ayrı bir önem verdik. Bu haliyle çalımamızın mevcut çalımaların güncellenmesi ve bilimsel veriler dorultusunda yeniden ele alınmasıyla Milli Mücadele de Aydın Sancaı nın yıllarına ait bilinmeyenlere ıık tutması en büyük temennimizdir.

17 4 I. BÖLÜM YUNAN GAL ÖNCES AYDIN SANCAI NIN SOSYAL VE EKONOMK YAPISI 1.1. Genel Durum Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaı, Gizli Antlamalar Bizans Devleti sınırlarından bir uç beylii olarak ortaya çıkan ve sınırlarını güçsüz durumda bulunan Bizans topraklarına doru genileten Osmanlı Devleti kısa süre sonra çaının en güçlü devleti haline gelmitir. Gaza inanııyla Rumeli ye fetihler yapan ve Anadolu da Türk birliini salayan Osmanlı Devleti, 16. Yüzyıl ortalarında ihtiamının doruuna çıkmıtır. Ne var ki kurulu ve yükselme dönemlerinde toplumun ihtiyaçlarına cevap verebilen devlet düzeni, sonraki devirlerde bir takım sebeplerden dolayı aksamaya balamıtır. Osmanlı Devleti nin güçlü bir devlet haline gelmesinde önemli bir etken olan içerdeki devlet düzeninin her yönden aksamaya balaması ve bunun için yeterli önlem alınmamı olması, Avrupa nın Orta Ça ın kabuundan sıyrılarak Rönesans ve Reform u kefetmesi, ekonomik anlamda atılımlar yaparak sömürgeci politikalara zemin hazırlamaya balaması Osmanlı için tehlikenin ilk sinyalleri olmutur. Bununla birlikte 18. Yüzyılın sonlarında Fransız htilali nin meydana gelmi, Avrupa sömürgecilie paralel olarak hızlı bir sanayileme içersine girip Sanayi Devrimini tamamlamıtı. Bunlar hala iç karııklıklar, idari bozukluklar ve toprak kayıpları ile uraan Osmanlı Devleti için olumsuz gelimelerdi. Osmanlı devlet adamları bütün olumsuzluklara ramen özellikle 19. yüzyılla birlikte kapsamlı bir reform hareketine girimilerdir. 19. yüzyıl bu açıdan bakıldıında sömürgeci Avrupalı devletlerin Osmanlı corafyası üzerindeki emellerine karı koymaya çabalayan bunun yanında içeride yapılan reformlarla ayakta kalmaya çalıan imparatorluun en uzun yüzyılı olmutur. 1 1 lber Ortaylı, mparatorluun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınevi, 2006, stanbul, s.1

18 yaptı. 6 Avrupa da ortaya çıkan bloklama sonucu, tilaf ve ttifak devletleri olutu. 5 Osmanlı Devleti 1900 lü yıllara da geçen yüzyıldan kalan büyük sorunlarla girmiti. Fakat burada öne çıkan nokta Yeni Osmanlılar dan beri devletin özgürlükler ve demokrasi kurtarılacaına inananların, II. Abdülhamit in istibdadını delerek geçen yüzyılda baarısızlıkla sonuçlanan muhalefet hareketlerinden hınçlarını almak istercesine 1908 de II. Merutiyet i ilan etmeleridir. 2 Osmanlı Devleti ömrünün son on dört yılına Temmuz 1908 de II. Merutiyet in ilanı ile girmitir. Aslında II. Merutiyet, hürriyetin ilanı olarak tanımlanan ve uzun bir kesintiye uratılmı bulunan parlamentarizmden beklenen faydaları gerçekletirmeyi amaçlayan bir hareketti. Fakat 1908 yılına gelinceye kadar siyasal ortamda büyük deiikler olmu, Osmanlı Devleti bütünlüü koruma gayretlerine ramen, ciddi tehlikelerle karılamıtı da Yunanistan, 1878 de Sırbistan, Romanya ve Karada baımsızlıklarını aldılar. Merutiyetin ilanından sonra 5 Ekim 1908 de Bulgaristan ve 1912 de Arnavutluk baımsızlıklarını ilan ettiler. 3 Bunun yanında II. Merutiyet in ilanı olayı iç siyaset hayatında çok partili rejime bir balangıç tekil etti. Anayasada yapılan ilk deiiklikler ile toplanma ve dernek kurma hürriyetleri tanındı. Bu durum fikri anlamda birçok çalkantıları da beraberinde getirerek Garpçılık, Türkçülük, slamcılık gibi ideolojik cereyanların domasına sebep oldu. 4 Ancak Osmanlı Devleti ni parçalanmaktan kurtarmayı hedef alan bu fikir cereyanlarının hiç biri faydalı olmadı. Hatta 1908 Merutiyet nkılâbı Osmanlı Devleti ni kurtaramadıı gibi, belki de onun batmasını çabuklatırdı yılında Hüseyin Hilmi Paa nın Sadrazamlıı ile ttihat ve Terakki Cemiyeti fiilen iktidarı ele geçirdi ve muhalefeti sindirerek keyfi idaresini sürdürmeye baladı yıllarındaki iç ayaklanmalar ve orduya bulaan iç didimelere bir de talya ile yapılan Trablusgarp savaı eklendi. 5 Osmanlı Devleti yıllarında da Sırbistan, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan ile Balkan Savaları ngiltere, Fransa ve Rusya tilaf blounu, Almanya ve Avusturya-Macaristan da ttifak 2 Tarık Zafer Tunaya, Hürriyettin lanı, stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, stanbul, 2002, s Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt:1, DEÜ Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1994, s Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasi Partiler, c. 1, letiim Yayınları, stanbul, 1999, s , erif Mardin, Türk Modernlemesi, letiim Yayınları, stanbul, 2004, s Hazma Erolu, Türk nkılâp Tarihi, MEB. Yayınları, stanbul, 1982, s bk. Yılmaz Öztuna, 93 ve Balkan Savaları Avrupa Türkiyesi ni Kaybımız, Babıali Kültür Yayınları, stanbul, 2006, zzettin Çalılar, On Yıllık Savaın Günlüü, Yayına Haz. smet Görgülü, zzeddin Çalılar, Yapı Kredi Yayınları, stanbul, 1997, s Bu itilaf blouna daha sonra da talya dâhil olmutur.

19 6 blounu temsil etmi, 28 Haziran 1914 de, Avusturya- Macaristan veliahdının, Bosna da bir Sırplı tarafından öldürülmesi üzerine Avusturya-Macaristan 28 Temmuz 1914 de Sırbistan a sava ilan etti. Bu hareket, 4 yıl sürecek Dünya savaının balamasına sebep olan bir kıvılcımdır. Dünya savaı söz konusu bloklama ııında çerçevesinde meydana gelecektir. 23 Ocak 1913 de Bab-ı Ali yi baskını ve bu baskınla ttihat ve Terakki nin tam anlamıyla iktidarı ele geçirmesiyle, Osmanlı Devleti yapılan görümelerden sonra Almanya ile ittifak antlaması imzalayarak seferberlik ilan etti. 29 Ekim de Almanya ait iki gemi Enver Paa nın onayı ile boazlardan geçi yaptı. Osmanlı Devleti daha sonra bu iki gemiyi satın aldıını dünyaya duyurdu. Fakat satın alınan bu gemiler Karadeniz e açılarak Rus donanmasına saldırdı. Ruslar da 1 Kasım da Kafkasya dan saldırıya geçti. 5 Kasım da ngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti ne sava ilan ettiler. 11 Kasım da da Osmanlı Devleti bu devletlere sava ilan edince, fiilen savaa ttifak devletlerinin blounda katılmı oldu. 7 Türklerin savaa girmesiyle, yeni cepheler açıldı. Yeni cepheler, devam etmekte olan savaı Avrupa nın sınırları dıına taımıtır. Osmanlı Devleti, corafyasının verdii zorunluluk itibariyle Dünya Savaı nda birçok cephede savamak zorunda kalmıtır. Kafkas Cephesi nde Ruslara karı savaan Osmanlı orduları 1916 ubatına gelindiinde Trabzon, Erzincan ve Mu arasında olan bölgenin kontrolünü Ruslara kaptırmı bulunmaktaydı. Süvey bölgesinde açılan Kanal Cephesinde de yenilgiler alan Osmanlı orduları, ngilizler tarafından açılan Irak cephesinde de 24 ubat 1917 itibariyle Kut-el Amara yı ve Badat ı terk etmek zorunda kalmıtı ubatında hem Rusya ya yardım göndermek hem de Osmanlı Devleti nin sava içersindeki fiziksel etkisini ortadan kaldırmak isteyen ngiliz ve Fransızlar Çanakkale Boazındaki Türk tabyalarına bombardımana balamılardı. Düman donanması 18 Mart 1915 de boazı geçme teebbüsünde bulundu. Denizde baarılı olamayan düman kuvvetleri Gelibolu yarımadasının çeitli yerlerine karadan çıkartma yapmı olsa da Türk ordusu Çanakkale de Dünya Savaı içersindeki tek baarısını destansı bir ekilde elde etmi bulunmaktaydı (1916). 7 Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, c. 5, TTK Yayınları, Ankara, s

20 7 Osmanlı Devleti nin savaa katılmasıyla yeni cepheler açıldıı gibi, tilaf Devletleri kendi aralarında yaptıı gizli antlamalar ile Türk ülkesini paylaıyorlardı. 8 4 Mart- 10 Nisan 1915 de ngiltere, Fransa ve Rusya ile yapılan gizli antlama ile stanbul ve Çanakkale Boazlarının iki tarafında bir bölge Rusya ya bırakılıyor; buna karılık Rusya, stanbul un Müttefikler için açık bir liman ve Boazlardaki ticari trafiin serbest olmasını garantiliyordu. 26 Nisan 1915 de Londra da ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasında imzalanan ikinci bir antlama ile talya nın On iki Adalar üzerinde 1912 den beri Babıali ye karı sürdürdüü egemenlik iddiası Müttefiklerce kabul ediliyordu. Bu antlamanın 9. maddesinde u hükümler yer alıyordu: Fransa, ngiltere ve Rusya, talya nın Akdeniz Bölgesindeki çıkarlarını genellikle tanır ve Babıâli nin Anadolu topraklarının paylaılması durumunda talya nın Antalya yörelerinde hakkına düen hisseye sahip olacaını kabul eder 9 Sykes- Picot adı ile anılan dier bir antlama da 26 Nisan 1916 tarihinde talya dan gizli olarak ngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalandı. 10 Fakat talya bunun farkına vardı ve Londra Antlamasında kendisine verilmesi kararlatırılan Güneybatı Anadolu daki toprakların kesin sınırlarının belirlenmesini ngiltere ve Fransa dan istedi. Bunun üzerine 17 Nisan 1917 de St. Jean Maurienne Antlamasıyla zmir Vilayeti, Mentee ve Antalya Sancakları ile Konya Vilayeti nin büyük bir kısmı talya ya verilmi oluyordu. Bu antlamanın Rusya tarafından onayı gerekiyorsa da 1917 Ekim devrimi ile iktidara gelen Bolevikler bu antlamayı onayladıkları gibi bütün gizli antlamaları da açıkladılar. Esasen Rusya 3 Mart 1919 da Osmanlı Devleti ve müttefikleri ile Brest Litovsk barı antlamasını imzalayarak savatan çekilmekle talyan payı askıda kaldı. Rusya nın harpten çekilmesinden önce 6 Nisan 1917 de ABD Almanya ya harp ilan ederek tilaf Devletleri tarafına geçmiti. Cumhurbakanı Wilson her devletin kendi menfaatleri peinde kotuu, çok dengesiz bir durumda bulunan 1918 yılındaki dünyayı, tarafsız bir fikir ve programla genel bir barıa kavuturmak ve Büyük Dünya Harbi nin tasfiyesini gaye alan prensiplerini 8 Ocak 1918 de ilan etti. Wilson Prensipleri adı ile 8. Ahmet Hurit Tolon, Birinci Dünya Savaı Sırasında Taksim Anlamaları Ve Sevr e Giden Yol, Atatürk Aratırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2004, s , Yulu Tekin Kurat, Osmanlı mparatorluu nun Paylaılması, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986, s Kurat, age. s Kurat age, s. 13: Bu antlamaya göre Fransa, Suriye kıyıları ve hinterlandı ile birlikte Kilikya, Kayseri dıarıda kalmak suretiyle Sivas, Elazı, Mara, Antep ve Mardin e sahip çıkıyor; Halep, am, Musul üçgeni ise Fransız Nüfuz bölgesi içine giriyordu. ngiltere, Basra dan Badat a kadar Güney Mezopotamya yı eline geçiriyor ve bunun dıındaki yerlerde nüfuz bölgesi kuruyordu.

21 8 alınan bu program 14 maddeden ibaretti. Bu programın birinci ve on ikinci maddeleri Türklerin mukadderatı ile ilgili idi. Birinci madde: Barı antlamaları açık olarak herkesçe bilinmek üzere yapılmalı, bundan sonra devletlerarasında hiçbir biçimde özel antlamalar yapılmamalı ve herkesin gözü önünde ileyen açık bir diplomasi olmalıdır. On ikinci madde: imdiki Osmanlı Devleti nin Türk kısımlarına egemenlik ve tam bir emniyet salanmalıdır. Fakat dier taraftan bu sırada bu devletin idaresi altında yaamakta bulunan milletler de mevcudiyetlerince gerçek bir emniyeti haiz olmalı, engelsiz ve tam olarak geliebilmelidirler. Baımsızlıkları onlara verilmelidir. 11 Wilson bu on dört maddeyi sıraladıktan ve izah ettikten sonra bütün söylediklerinin una vardıını belirtir: Güçlü veya güçsüz olsunlar bütün milletler için, adalet, eitlik, güven ve özerklik içinde yaamak hakkı salanmalıdır. Bu ilke temel alınmaz ise milletler arası adalet yıkılır. Amerikan milleti baka bir ilkeyi kabul edemez. Wilson prensipleri Dünya da deiik yorumlara sebep oldu. Harpten sonra balayan barı konferansında Washington ile Londra ve Paris arasında bazı görü ayrılıkları dodu. Babıâli ise, bu prensipleri, Türkiye nin bütünlüü ve egemenliini güvence altına alacaı tarzında yorumluyordu Mondros Mütarekesi Osmanlı Devleti nin savataki durumu Çanakkale de kazanılan zafer ve Rusya nın savatan çekilmesinden sonra kısmen düzelmise de A.B.D. nin 2 Nisan 1917 tarihinde, Almanya ya karı savaa girimesiyle ttifak devletlerinin, tilaf devletlerine karı, pek fazla bir ansı kalmıyordu. 29 Eylül 1918 de Bulgaristan ın mütareke istemesiyle, Osmanlı Devleti nin Almanya yolu kesildii gibi stanbul, Trakya yönünden gelecek bir saldırıya karı korumasız kalıyordu. Bakent ten çok uzaklarda savaan Türk ordusu için mütareke kaçınılmaz bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıtı. Nitekim 7 Ekim 1918 de, Sadrazam Talat Paa nın istifasından sonra kurulan Ahmet zzet Paa hükümeti ilk ve en önemli görev olarak söz konusu mütarekeyi gerçekletirmek olarak belledi. Böylece Ekim ayında balayan temaslar sonucu, Limni 11 erafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, c. 1, Bilgi Yayınevi, stanbul, 1991, s Kurat age. s. 22

22 9 adasının Mondros Limanı nında, ngiliz Akdeniz Filosu komutanı Amiral Calthope ile Bahriye Nazırı Rauf Bey görümeye baladı. Müzakerelerden sonra 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesi imzalandı. 13 Bu mütareke her eyden önce aır hükümleriyle dikkat çekmektedir. Sava halini sona erdiren maddelerin yanında, karılıklı adalet anlayıına uymayan maddeler de vardır. Türk tarafını tehdit eden en önemli hüküm, 7. maddedir. Müttefikler, güvenliklerini tehdit edecek durum olduunda her hangi bir stratejik noktasını igal hakkına sahip olacaklardır. Türklüü kesinlikle yok etmeye kararlı olan Avrupa, Mütarekenin 7. maddesini bu amaca yönelik olarak kullanacaktır Yunanistan ın Durumu 1830 da Osmanlı Devleti nden ayrılıp baımsız bir devlet oluundan Yirminci yüzyılın ilk on yılının sonuna kadar Yunanistan tarihi çok sayıda iç sava ve dı deiiklik içinde çalkalanmıtı. Yunanistan ın baımsız bir devlet olarak varlıının ilk seksen yıllık görünüü, yeni Yunan Krallıı nın her zaman için ulamayı arzuladıı Osmanlı nın tabii varisi olacaı yönündeki Megali dea 14 umutlarını pek haklı gösterecek gibi deildi. Hiç de iç açıcı olmayan bu durum 1909 yılına kadar sürdü. Bu tarihte ülke içersindeki iç karııklıklar neticesinde yapılan askeri darbeden sonra cunta liderleri Babakanlıa Eleftenios Venizelos u getirdiler. Venizelos un babakanlıı hem Yunanistan iç politikası için hem de Megali dea umutları için büyük bir dönüm noktasını tekil ediyordu. Almanlarla yapılan ibirlii sonucu kazanılan Balkan Savaları Yunanistan için büyük bir moral kaynaı olurken, 1914 de patlak veren büyük sava, Yunan devletinin büyük düü için tarihi bir fırsat görünümündeydi. Buna ramen Venizelos Dünya Savaı na katılmak için 1917 tarihine kadar beklemek zorunda kaldı. Bunun temel nedeni Alman yanlısı olan Kral Kostantin in 13 Baskın Oran, Mondros Silah Bırakıması, Türk Dı Politikası, letiim Yayınları, c. 1, stanbul, 2005, s: Megali dea: Kelime olarak Büyük Fikir (Ülkü) anlamına gelen Megali dea, Fatih Sultan Mehmet in stanbul u alarak Bizans mparatorluu na son verdii günden beri yürürlükte olan bir ülküdür. Bu ülkü çerçevesinde Yunanistan baımsızlıını elde edecek, ardından, Ege Adaları, Batı Anadolu, Karadeniz Bölgesi, Rodos, Girit, Bozcaada, Kıbrıs, Makedonya, Batı ve Dou Trakya ele geçirilecek ve nihayet stanbul, Helen mparatorluu nun bakenti olacaktır. bk. Murat Özcan, Tarih Iıında Yunan Mezalimi, IQ Kültür Sanat Yayımcılık, stanbul, 2005 s. 62

23 10 savaa ittifak devletlerinin yanında girmek istemesiydi. Fakat 11 Haziran 1917 de ngilizler ve Fransızların Atina ya girmesiyle Kral Kostantin olu adına tahtan çekilecek ve Venizeolos yeni hükümet kurarak, Yunanistan ı ttifak devletlerinin yanında savaa sürükleyecektir. Böylece Yunan Babakanı sava sonrasındaki zafere ortak olacaktı. Yunan halkına Megali dea vaatleri vererek Savaa giren Venizelos, savaa girdikten sonra kamuoyunun kendi davası hakkında birlemesini salayamamıtı. Bununla birlikte ülkede hala iç karııklar devam etmekteydi. Venizelos kamuoyunu arkasında birletirmek için ister istemez Küçük Asya macerasına sarıldı. Mondros Mütarekesinin imzalanmasının hemen ertesinde, hem yurt içinde hem de yurt dıında Anadolu da Türk zulmü altında inleyen soydalarının kurtarılmasının milli bir görev olduu propagandası yapılmaya balandı. 15 Bu propagandalar 18 Ocak 1919 da toplanacak olan Paris Barı Konferansı öncesi özellikle Avrupa nın büyük merkezlerinde hissedilir derecede younlamıtı. Burada amaç yanlı bilgilerle Anadolu daki Rum nüfusunun fazla olduunu Avrupa kamuoyuna inandırmak ve Paris te toplanacak sözde barı heyetini duygusal anlamda ikna etmektir Paris Barı Konferansı ve Yunan stekleri 26 Haziran 1917 de, geç de olsa tilaf Devletleri nin safına katılan Yunanistan ın propaganda amacıyla bir süredir Londra ve Paris arasında mekik dokuyan Babakanı Venizelos 30 Aralık 1918 de konferans sekreteryasına sunduu bir muhtırayla 16, Yunan isteklerini resmen açıklamıtı.18 Ocak 1919 günü çalımalarına balayan Paris Barı Konferansı nın 3 ve 4 ubat günkü oturumlarında Venizelos un, sadece Batı Anadolu da müttefiklerden Yunanistan a katılmasını istedii bölge Çanakkale ve tamamen Türklerin yaadıı Denizli Sancaı hariç, Aydın Vilayeti nin tümü ile Balıkesir ve Mula Sancaklarını içine alıyordu. Venizelos düzmece istatistiklere dayanarak 17 bölgedeki nüfus istatistikleri hakkında konferansa yanlı bilgiler vermekten geri kalmıyordu. Rumlar için söz konusu 15 Yunan Propagandası için bk. Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandası, Meydan Neriyat Yayınları, stanbul, 1963, Yulu Tekin Kurat, Yunanistan ın Küçük Asya Macerası, Türk Yunan likileri Bildirileri,, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Yayınları, Ankara, 1986, s.40, Michael Lewellyn Smith, Yunan Düü, çev. Halim nal, Ayran Yayınevi, Ankara, 2002, s: Kurat age. s. 54, Türk stiklal Harbi Batı Cephesi, c. 2, Kısım. 1, s Bunlardan en önemlileri; Venizelos un stanbul daki Rum Patrikhanesinden aldıını söyleyip, konferansta sürekli kullandıı 1912 Rum Patrikhanesi statistikleri ile bu istatistikleri desteklemek için yine Yunan propagandistlerinin uydurduu ve hiçbir sayım sonucuna dayanmayan 1910 Resmi Osmanlı statistikleri idi. Bu iki istatistiin ne amaçla hazırlandıı ve düzmece olduu konusunda bk. Justın Mc Carty, Ölüm ve Sürgün, nkılâp Yayınevi, stanbul, 1998, 88 89

24 11 corafyada verdii rakamları iki katından çok iirmesine ramen, 18 Yunanistan adına istedii bölgede az farkla da olsa Türklerin çounlukta olduunu kabul etmek durumunda kalan Venizelos, bu olumsuzluu gidermek için, ekonomik ve corafi nedenlerden ötürü On ki Adalar ile (talyan igali Altındaydı) mroz, Bozcaada (Osmanlı Devleti nin elindeydi), Midilli, Sakız, Sisam, Nikarya, Rodos ve Meis Adaları nüfusunun istedii bölge için verdii sayılara ilave edilmesini istemiti. 19 Bu yapıldıı takdirde bölgedeki Rum nüfusu Türk nüfusundan fazla oluyor idi. Müttefiklerin dikkatini Batı Anadolu da Rumların en youn yaadıkları zmir Sancaı üzerinde toplamak isteyen Venizelos, Yunan isteklerini haklı bir zemine oturtmak için, konferans esnasında, bizzat kendisinin kontrolü altında, Londra Paris ve Amerika da propaganda yayınları gerçekletirmi, bu yayınlarda da bölgedeki Rum nüfusu sürekli olarak abartılı bir biçimde belirtilmitir. Venizelos varlıından haberdar olduu yönünde kuku duymadıımız 1914 Osmanlı nüfus sayımı sonuçlarını kasıtlı olarak görmezden gelerek, verdii istatistiklerin 1914 den öncesine ait olduunu, yılları arasında 450 bin Rum un Türk Hükümeti tarafından kovulup, Yunanistan a sıındıını, yüzbinlercesinin de kıyı bölgelerden ç Anadolu ya sürüldüünü söylemitir. 20 Yunan Babakanı Türk Küçük Asyası diye tanımladıı ve Türklere bırakılmasını istedii Orta Anadolu nun ayrı olduunu iddia ettii Batı Anadolu nun 3000 yıldır Yunanlılar yerletii için tarihi ve konferansa sunmu olduu demografik verilerden ötürü Wilson lkeleri nin 12. maddesinde yer alan self- determinasyon hakkına dayanarak Osmanlı yönetiminden çıkarılmasını ve Yunanistan a katılmasını istiyordu. Ona göre bölge içinde kalacak Türklerle, Orta Anadolu da kurulacak Türk devleti içinde kalacak Rumlar mübadele edilmeliydi. Her iki hükümet kendi topraklarında yaayan ve karı tarafa geçmek isteyen Türkler ve Rumların taınmaz mallarını satın alacaktı ki, birkaç yıl içinde her iki tarafta da nüfus türde bir yapıya kavuacaktı Kitsikis, age, s. 33, Kurat, age. s Venizelos bu nedenden çıkması gereken garip sonucu kestirememiti. Yunanistan ın Batı Anadolu ile ilgili isteinin geri çevrilmesi halinde, Türkler Venizelos un sözlerine dayanarak kıyıya yakın adaların geri verilmesini söyleyebilirdi. Smith, age. s. 85, Engin Berber, Sancılı Yıllar , Ayraç Yayınları, Ankara, 1997, s Kitsikis, age, s Kitsikis, age, s. 35, E.Berber, age. s. 113

25 12 4 ubat günü Yunan istekleri karar verilmek üzere bir uzmanlar komisyonuna havale edilmiti. Bu istekler bilimsel açıdan hiçbir gerçeklii olmamasına ramen ngiltere, Fransa ve ABD tarafından kabul edilmitir. zmir ve art bölgesini Yunanistan ın denetimine vererek talya yı karılarına alan ngiltere, Fransa ve ABD nin emperyalist liderlerinin kendilerine özgü mantıklı gerekçeleri vardı. Uzun bir süredir Akdeniz ve Ortadou yu sömürmekte olan bu devletler talya nın pazardan aldıı payın son yıllarda sürekli olarak artı göstermesinden rahatsızlık duymulardı. Bölgede sömürge yarıında güçlü bir talya yerine kendi kontrollerinde olan bir Yunanistan ın varlıı emperyalist güçlerin daha çok iine gelecek bir durum idi. te bu atmosfer içindeyken talyan delegeleri 24 Nisan 1919 da Konferansı terk etti. talyan heyetinin konferansa geri dönmesi beklenmeden 6 Mayıs tarihli oturumda Yunanlıların zmir e asker çıkarması kararı verildi zmir in igali ve Yunan gali nin Genilemesi Venizelos baını çektii Yunan propagandası ie yaramıtı. Batı Anadolu, Paris Barı Konferansında, talya nın ve bazı ileri görülü kiilerin karı çıkmalarına ramen 14 Mayıs 1919 tarihinde Yunan mandasına bırakıldı. Yunanlılar 15 Mayıs ta Mondros Mütarekesinin 7. maddesine dayanarak zmir i igale baladı. Yunan igal planına göre, Alsancak a çıkarılan askerler Kadifekale yi Pasaport a çıkarlar askerler de Konak- Göztepe- Güzelyalı hattını igal edeceklerdi. Bu nedenle 5. Piyade Alayı Alsancak skelesi ne Evzon Alayı da Pasaport skelesi ne çıktı. 22 Önce 200 kiilik bir Yunan bayraı taımakta olup karakollara ve kılaya Yunan Bayraı çekilmitir. Yunan bayraını Metropolit ve Rahipler diz çökmü bir ekilde ve alayarak öpüyorlardı. 23 Yunan ordusu belirtilen düzen içersinde zmir e 15 Mayıs günü tamamen yerlemitir. zmir in igali olayı bata bütün yurtta derin bir üzüntü yaratmıtı. gal kararı bata zmir olmak üzere yurdun dört bir yanında protesto edilmiti. Bölge ayrımı gözetmeyen Türk milletinin zmir in igaline karı özel bir tepki göstermesinin de 22 Mustafa Turan, Yunan Mezalimi (zmir, Aydın, Manisa, Denizli ), Atatürk Aratırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1999, s. 74, Bilge Umar, Yunanlıların ve Anadolu Rumlarının Anlatımıyla zmir Savaı, nkılâp Yayınevi, Ankara, 2002, s Celal Bayar, Ben de Yazdım, c. 6, Baha Matbaası, stanbul, 1967

26 13 anlaılır bir nedeni vardı. Bu da Yunanlıların dier igal kuvvetlerinin farklı olarak amaçlarının bölgeyi sömürmek deil kendi vatanlarının parçası haline getirmekti. Bernard Lewis öyle bir deerlendirme yapmaktadır: Türklerin için için yanmakta olan öfkesi artık söndürülemez bir alev haline tututu. Yabancı ulusların yaadıı uzak illerin elden çıkarılması sineye çekilebilirdi.; hatta bakentin igaline bile katlanılabilirdi.; çünkü igalciler nihayet yenilmez Batı nın muzaffer devletleriydi ve askerleri er yada geç geldikleri yerlere döneceklerdi. Fakat komu ve eski tabi bir ulusun Türk Anadolu nun kalbine itilmesi katlanılmaz bir tehlike ve utanç idi. 24 Yunanlıların bu niyetleri igalin balamasından kısa bir süre sonra anlaılmıtı. gal Komutanlıının zmir halkına hitaben yayınladıı igal beyannamesinde amacın dirlik ve düzeni salamak olduu söylense 25 de Yunanlılar gerçek yüzlerini kısa sürede göstermitir. Yunan gal kumandanı Zafirios un yayınladıı beyanname u ekildedir: Müttefiklerin uygun görmesiyle hareket eden balı bulunduum hükümetten aldıım emir gereince, zmir ve civarının askeri igaline giriiyorum. galden maksat, mevcut kanunların korunması suretiyle tüm halkın refahını salamaktır. Bu igalin gerçekte üç bin yıldan beri, Yunanistan ile birçok sebeplerden dolayı baları bulunan ve söz konusu arazi hakkında, konferansça alınması beklenen kararı çabuklatırmak düüncesi ve amacı kesinlikle yoktur. Tamamen eskisi gibi vazifelerine devam edecek olan mülki ve dini dairelerin memurları, vazifelerinin yerine getirilmesi ve asayiin salanması konusunda her an askeri birliklerin yardımını isteyebilirler. Halk Yunan ordusu ile temas ederken, kendisinin dini inançlarına, adet ve geleneklerine hürmet edileceinden emin olmalıdır. Komutanlıa bavuru her zaman serbesttir ve askeri memurlar kendilerine vaki olacak herhangi bir ikâyeti efkatle dinlemek için daima hazırdırlar. Cins ve mezhep ayrımı yapmaksızın, bütün halka huzur içinde i ve güçlerine olmalarını ve güzel vatanlarının gelecei için konferansın kararlarını güvenle beklemelerini tavsiye ederim Mayıs 1919 da gal devam ederken Hasan Tahsin in ilk kuun atması ve Pasaport iskelesinde balayan olaylar kısa sürede ehirde Yunanlıların Türkleri tacize, hakarete hatta mezalime varacak eylemlere yöneltmitir. 27 gal Türklüün onurunu kıran pek çok facia ile devam etmi, yerli Rumların destei ile katliam haline 24 Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Douu, TTK Yayınları, Ankara, 1984, s E. Berber, age, s. 222, Bülent Çukurova, 15 Mayıs 1919 zmir de Yunan Mezalimi, Atatürk Aratırmaları Merkezi Dergisi, c. 11, sayı. 8, 1987, s Berber, age. s Çukurova, agm. s. 467

27 14 dönümütür. Bazı kimseler öldürülerek denize atılmıtır. 28 galden be gün sonrasına kadar denizden birçok ceset çıkarılmıtır. 16 Mayıs akamı da Kordon boyunda bazı cesetler sahile vurmutur. galle birlikte keyfi tutuklamalar ve ikenceler meydana geldii gibi slam çarısı ve Hıristiyan mahallelerinde bulunan Türk dükkânları tamamen yanmıtır. 29 galle birlikte bata Osmanlı hükümet görevlileri olmak üzere halka karı katliamlar gerçekletirilmi, Türkler zito Venizelos diye baırılmaya zorlanmıtır. 30 gal günü ve onu izleyen günlerde ölü ve yaralı sayıları kesin olmamakla birlikte binlerle ifade edilmektedir 31 Yunanlılar tarafından zmir in igali günü yapılan insanlık dıı hareketler, igali gerçekletiren Yunan komutanların kendi anlatılarında bile üstü kapalı bile olsa yer bulmutur. 32 zmir deki facia Yunanlıların Anadolu ya geçmesine izin veren tilaf devletlerinin bile ister istemez tepkisini çekmitir. tilaf devletleri kurmayları zmir deki Yunan igalinin bir Yunan rezaletine dönütüünü kabul etmek zorunda kalmıtır. Kısacası güzel zmir 15 Mayıs günü, tarihinde görmedii belki de bir daha görmeyecei trajik bir tabloya sahne olmutur. Bu olayların yaanmasıyla hem yurdun çeitli yerlerinde hem de zmir de igale karı var olan tepkiler daha da artmıtı. zmir de igale karı Türk halkı askeri oluumlar içersine gitmitir. Fakat Yunanlılar, zmir de kontrolü saladıktan sonra buradaki igalle yetinmeyeceklerdir. Artık Megali dea yı gerçekletirmek için ayaa kadar gelen fırsatı deerlendirmek için ilk aamada igal sahasını geniletmeye balamıtır. Yunan igali zmir den sonra üç koldan yayıldı. Birinci kol, Gediz Vadisi, kinci kol, Menderes Vadisi ve üçüncü kol da Torbalı dan güneye uzanıyordu. Venizelos Müttefikler Konseyinin Selçuk a kadar igale izin vermi olmasına ramen, Menderes Vadisindeki ilerleyiini kesmeyecektir. 28 Mustafa Turan, zmir in Yunanlılar Tarafından gali 15 Mayıs 1919, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Turan, age. s Ali Çetinkaya, zmir in gali Hatıraları, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sayı 16, Ankara, 1986, s. 19 Berber, age. s Türk stiklal Harbi Batı Cephesi c Kısım, s. 56 da öldürülen Türklerin sayısı 2000 in çok üzerinde idi 32 Umar, age. s

28 Aydın Sancaı Aydın smi Aydın a (Aydın) isminin verilmesi konusunda henüz kesin bir sebep olmadıı gibi bu konuda farklı düünceler mevcuttur. Genel olarak kabul edilen görü; Aydın isminin 14. Yüzyılın baında bölgedeki topraklara hükmeden Aydın Oulları beyliinin kurucusu olan Mehmet Bey in babasının isminin Aydın olduu için bu dönemden sonra söz konusu corafyaya Aydın denildiidir. 33 Bununla birlikte Aydın Oulları söz konusu corafyaya yerlemeden önce Anadolu ya geçen Türkmenler arasında büyük bir Aydın airetinin varlıı bilinmektedir. Hala Elbistan ın Kuruca yaylasında Aydın airetini altı yüz çadırlık bir parçası bulunmaktadır. 34 Nide ve çevresindeki bütün konargöçerlere Aydınlı denilmektedir. Ereli nin vriz Köyü halkının söz konusu Aydın airetinden olduu bilinmektedir. Aydın Vakıflar idaresinde bulunan 1109 tarihli bir vakfiyede Nazilli nin Atça beldesinde Atça beldesinde Aydın Olu ismiyle bir mahalle bulunmaktadır Yapılan aratırmalar Aydın adında bir airetin varlıını kesinletirmi olmakla birlikte, bu airetin dier büyük airetler gibi zamanla bölüntülere ayrılmı olduu da yüksek bir ihtimaldir. Bu itibarla Malazgirt muharebesinden önce veya muharebe esnasında Anadolu ya gelenler arasında Aydın airetinin bulunduu ve Tralın, Topyataı sırtlarına yerletii iddia edilebilir. Bu nedenden dolayıdır ki Aydın Oulları nın kurucusu olan Mehmet Bey in babasının isminin Aydın olduunu göz önüne alarak, Aydın a Aydın denildiini söylemek zayıf bir ihtimal olarak göze çarpmaktadır Aydın Tarihine Kısa Bir Bakı Aydıneli, Aydınoulları nın kurulduu sahaya verilen bir isim olup, 14. Yüzyıl baına kadar inen corafi bir tabirdir. zmir ve güneyi, her ne kadar sonradan Sıla Sancaı olarak anılmaya balanmı olsa dahi, Aydıneli, Çeme den Sarayköy e kadar 33 Leman Kısa, Aydın Tarihi Ve Corafyası, Cokun Matbaası, Aydın, 1960 s, Hikmet ölen, Aydın li ve Yürükler, Yayın Yok, Aydın, 1945, s. 5 Topyataı: Aydın ın kuzeyinde daha yüksek kısımlara verilen addır. Aydın a ilk yerlemelerin buralara olduu tahmin edilmektedir.

29 16 olan sahayı, Küçük Menderes vadisinin tamamını, Büyük Menderes vadisinin de orta ve aaı kısımlarını kapsamaktadır. 35 Aydın tarihi oldukça eskidir. Yapılan bilimsel aratırmalar bu günkü Aydın ehri ve dolaylarının 7000 yıl önceki Eti uygarlıının bir parçası olduunu meydana koymaktadır. Aydın Etiler zamanında oldukça gelimiti. Aydın ve çevresi daha sonra Frigya Krallıı, Lidya Krallıı, Persler, Makedonya Kralı Büyük skender tarafından ele geçirildi (M.Ö.333). 36 ehir, skender'in ölümünden sonra elevkoslar (Asya mparatorluu) Bergama Krallıı ve M.Ö. 130 senesinde Roma mparatorluunun eline geçti. M.S. 395'te Roma mparatorluu bölününce, Aydın, Dou Roma mparatorluunun payına dütü. Daha sonra Kutalmıolu Birinci Süleyman ah, Aydın'ı fethetti. Fakat bir müddet sonra Haçlı Seferlerinden faydalanan Bizanslılar, ehri tekrar geri aldı. Selçuklu uç beylerinden Mente Bey, 1280'de Aydın'ı tekrar fethederek, Sasa Bey e verdi. Aydınolu Mehmed Bey 1310'da Aydın'ı Sasa Beyden geri aldı. 37 zmir ve Aydın, Aydınoulları (Aydın Türkmen) Beyliinde bulunuyordu. Baehirleri Ödemi yakınındaki "Birgi" idi. 1335'e kadar lhanlılara tabi olarak varlıklarını sürdürdüler. lhanlıların zayıflamasından istifade ederek baımsızlıklarını kazandılar. Birinci Murat Han zamanında Osmanlı hâkimiyetine girdiler senesinde Sultan Yıldırım Bayezit Han zamanında Osmanlı Devletine katıldılar Ankara Savaı ndan sonra Aydınolu Cüneyd yeniden baımsızlık peinde kotu. Fakat 1426'da öldürülünce bu teebbüs de sona erdi. Aydın'da, Selçuklu devri ( ), Aydınoulları ( ) ve Osmanlı devri ( ) tarihleri arasındadır. 38 Aydınolu Cüneyd in ölümüyle Aydın artık kesin olarak Osmanlı Devleti ne balanmıtı. Aydın Sancaı adı altında merkezi Tire olmak üzere Anadolu Beylerbeylii ne balandı. 39 Aydın Sancaı nın bizim konumuzu ilgilendiren corafi sınırlar içersinde tarihsel kent geliimi en eski olan merkez Güzelhisarı dır Sancak ta, Güzelhisarı dıında uzun bir dönem boyunca kırsal yaam ve buna balı ekonomik koullar etkili olmutur. 35 Abdullah Uur, Aydın ehrinin Kuruluu ve Geliim Evreleri, Corafi Bilimler Dergisi, Ankara Üniversitesi. c.1, 1, s. 2, Ankara, 2003, ss Rafet Dinç, Tralleıs, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, stanbul, 2003, s Himmet Akın, Aydınoulları Tarihi Hakkında Bir Aratırma, Ankara Üniversitesi, DTCF Yayınları, Ankara, 1968, s , Paul Wittek, Mentee Beylii, çev: Orhan aik Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1944, s Aydın, slam Ansiklopedisi, c. 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, stanbul, 1991, s. 236, Gökbel vd, age, s Gökbel ve ölen, Aydın li Tarihi c.1, Yayın Yok, Aydın, 1936, s

30 17 Bizans tan sonra Osmanlı Döneminde de stanbul un balıca ticaret merkezi olması ve Anadolu dan geçen Kuzeybatı transit ticaret yolunun eski önemini korumasıyla Batı Anadolu bu yolun dıında kalmı ve buradaki yerleim merkezleri de giderek küçülmütür. Aydın Güzelhisarı da buna paralel olarak Osmanlı hâkimiyetinin sancakta yaandıı ilk dönemlerde fazla gelime göstermemitir. Aydın, Fatih Dönemindeki 1451 tarihli bir tahrir defterine göre Mahalle-i Camii, Kilise Camii, Hacıisa, köprülü, Kadı, Hisaryakası ve Yenice olmak üzere yedi mahalle ve tamamı Müslümanlardan oluan 970 kiiden ibaret küçük bir kasabaydı yılında nüfusu daha da azalarak 500 e inen merkezde; medrese, 7 mescit, cami, kervansaray, mumhane ve 4 zaviyesi bulunmaktaydı. Nüfus azalıına paralel olarak mahalle sayısının 1530 yılında Mahalle-i Kilise Mescit, Hisaryakası, Cemal, Cami, Köprülü ve Sinli olmak üzere 6 ya dütüü kaydedilmitir yılına gelindiinde ise Sinli dıında dier mahallelerin varlıklarını devam ettirdikleri tespit edilmitir. Aratırmalardan Sinli Mahalle yerine Yenice Mahallesinin ortaya çıktıı ya da isim deitirdii anlaılmaktadır. 16. Yüzyılın sonlarında imparatorluk içersindeki duraklama ve iç karııklar Aydın Sancaı nda da youn bir ekilde hissedildi. Özellikle Celali isyanlarının yarattıı tedirginlik ve ekıya ortamı sancak içersinde huzursuz bir ortam yarattıını söyleyebiliriz. Aydın sancaı 17. Yüzyıl balarında hemen hemen bütün Anadolu da görüldüü gibi, yerel ayaklanmalardan çok sıkıntı çekmiti de Aydın Muhassılı Üveys Hüseyin Paa nın kiilik bir kuvvetle çıkardıı ayaklanma Kuyucu Murat paa tarafından bastırılmıtı. Bütün bu olumsuzluklara ramen, Aydın Sancaı ve Güzelhisar kenti, bir önceki yüzyıla göre, ekonomik ve kültürel bakımdan büyük bir gelime göstermi, mahalle sayısı 6 dan 27 ye yükselmitir. Bu yüzyılda, kent nüfusu da mahalle sayısına paralel olarak büyük bir artı görülmütür. Bunun nedenini, Celali syanları nın kırsal kesimde yarattıı huzursuzluktan dolayı kentlere göçün balaması ve kent yaamının artık cazip hale gelmeye balaması olarak deerlendirebiliriz Akın, age, s Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri ( ), Babakanlık Devlet Arivleri Genel Müdürlüü Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları, Defter-i Hakani Dizisi C. 2, Ankara 1995, s.437. Defter-i Hakani Dizisi II 42 Mustafa Akda, Türkiye nin ktisadi Ve çtimai Tarihi, Ankara 1999, s. 96, Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler Ve Kentliler, Tarih Vakfı Yayınları, stanbul 2000, s Mustafa Akda, Türkiye Halkının Dirlik Ve Düzenlik Kavgası, Barı Yayınevi, Ankara 1999, s.96