GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL KRİZ KAVRAMI VE FİNANASAL KRİZLERİN TEORİK ÇERÇEVESİ

Transkript

1 Sosyal Bililer Dergisi 2007, (2), Araş. Gör. M. Büşra ENGİN İstanbul Üniversitesi Sosyal Bililer Meslek Yüksek kulu Dış Ticaret ve Avrupa Birliği Prograı ÖZET 1980'li yıllardan ifibaren uygulanan serbest politikalar sonucu son dönelerde özellikle fınans piyasaları henüz ta olarak gelişeiş yükselen piyasalarda ciddi krizler yaşanıştır. Küreselleşenin olusuz etkisi sonucu bir bölgede yaşanan kriz para ve fınans piyasalarının birbirilerine olan bağılılığından ölürü dünyanın diğer bölgelerine yayılabilir. Bir ülkedeki siyasi ya da ekonoik değişiklikler bu ülkenin para ve Fınans piyasalarını etkiler ve bu etki spekülatif ataklara daha açık olan az gelişiş ülkelerde daha yıkıcı sonuçlara sebep olabilir. Bu çalışada dünyada öncelikle 1990'Iı yılların ortalarında eydana gelen Asya fınans krizi analiz ediliş, daha sonra bu krize bağlı olarak ortaya çıkarı diğer krizler üzerinde duruluş ve son olarak dünyada yaşanan bu krizlerin Türkiye ekonoisini nasıl etkilediği ve daha dakötüleştirildiği tartışılıştır. ABSTRACT As a result of liberal politics that have been applied since 1980's, econoic crises occurcd especially in developing arkets. As a negative effect of globalization, any crises that occur in a region of the world can spread to other regions through interdependent oney and financial arkets. Any changes in politics or econoy of a country affect its oney and financial arkets. This effect can be ore detriental in developing countries, since their arkets are ore open to speculative attacks. In this study, we will first analyze the Asian financial crisis that appeared in id-1990's and then ention the other crises that were developed depending on this Asian crisis and finally we will discuss how these crises affected and worsened Turkey's econoy.

2 36 M.Büşra ENGİN GİRİŞ 1980'li yılların başlarından 1990'lı yıllara kadar uzanan döne pek çok gelişekte olan ülke ekonoisi için finansal liberal i zasy onları gerçekleştirecek refor döneidir. Söz konusu döne içinde pek çok ülke, ali piyasalarla ilgili finansal baskı döneinden kala yasaları kaldırış ya da yeniden düzenleişlerdir. Finansal serbestleşe döneinde faiz sınırlaaları kaldırılış, kredi politikaları değiştiriliş, bankacılık sektörüne giriş çıkışı serbest hale getirecek düzenleeler yapılış, yabancı seraye hareketlerine getirilen kısıtlaalar kaldırılış, döviz tevdiat hesaplarının açılasına izin veriliş, enkul kıyet borsaları kuruluş ya da borsaların daha aktif hale gelesini teşvik eden politikalar yürürlüğe konuştur. Ancak bu dönede birçok ülke, değişik düzeyde ali ve/veya parasal krizle karşı karşıya kalıştır. Bu ülkelerden Arjantin, Filipinler, Finlandiya, Gana, İsrail, İsveç, Şili, Tayland, Türkiye, Uruguay ve Venezüella ciddi krizler yaşaışlardır. Yükselen piyasa ekonoileri sürdürülebilirliğini tehlikeye sokacak dış ekonoik şoklara karşı daha kırılgan bir yapıya sahiptir. Örnek verek gerekirse, Brezilya krizinin Arjantin'in büyüesi üzerindeki olusuz etkisi büyük oluştur. Aynı şekilde Arjantin'in de içinde bulunduğu yükselen piyasa ekonoileri finansal piyasalardaki beklenti değişilerine karşı daha kırılgandır. Bir ülkede hatta bir bölgede eydana gelen bir krizin dünyanın diğer bölgelerini de etkileesi kaçınılazdır. Krizlerin reel sonuçları orta-uzun vadede ortaya çıkaktadır. Ekonoik krizler, finansal krizler ve reel krizler olak üzere ikiye ayrılaktadır. Krizin görünür etkileri finansal piyasalarda gözlelenirken, gerçek etkilen reel piyasalarda gözlelenir. Çalışada üzerinde durulacak kriz türü finansal krizlerdir. İlk bölüde ayrıntılarıyla incelenecek olan finansal krizlerin dünyadaki örneklerine ve etkilerine ikinci bölüde yer verilecektir. BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL KRİZ KAVRAMI VE FİNANASAL KRİZLERİN TERİK ÇERÇEVESİ 1.1. FİNANSAL SİSTEM Sanayileşe süreci içinde finansal politikaların teel aacı, sürdürülen yatırıların taalanası, yeni üreti ve yatırı kapasitelerinin yaratılası ve reel sektöre düşük aliyetli fon aktarak olanağına sahip bir finans sistei oluşturulasıdır. Finans piyasaları, yatırılara en düşük aliyetle fon sağlaakta yatırıları artıraktadır. Finansal piyasaların en öneli işlevi, ekonoideki tasarrufları toplaak ve kullandırak, fonlara aracılık etek ve fon akıcılığını sağlaaktır KRİZ Krizin sözlük anlaına bakıldığında "bir şeyin gelişesinde yaşasal önedeki kesin aşaa, dönü noktası, daha iyi ya da daha kötü bir gelişenin yakın olduğu bir duru"u belirtek için kullanılış, on dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde kapsaı genişletilerek bir rahatsızlık ve gerili döneini kapsayacak şekilde kullanılaya başlanıştır (Üşür, t.y.: 39). Yapılan çeşitli sınıflandıralarda krizin; işlete krizi, doğal kriz, sosyal kriz, ekonoik kriz ve politik kriz olarak sınıflandınldığı görülektedir (Altan, Bezirci, 2001: 458, Dinçer, 1992: 314). Ekonoik kriz, ekonoik yapıyı oluşturan çeşitli ekonoik ekanizaların işlerliğini kaybetesi şeklinde ortaya çıkar. Bu bakıdan ekonoik kriz, akro açıdan ülke ekonoisini; ikro açıdan ise, firaları ciddi anlada sarsacak sonuçlara sebep olur. Ekonoik krize neden olan iki krizden birincisi finansal kriz; diğeri ise, reel krizdir. Ekonoik krizin görünür etkisi finans piyasalarında, gerçek etkisi ise reel keside ortaya çıkar (Uzay, 2001: 441).

3 Sosyal Bililer Dergisi Reel Kriz Reel kriz ekonoinin reel üreti sektörlerinde, al-hizet ve işgücü piyasalarındaki iktarlarda, yani üretide ve/veya istihdada ciddi daralalar (durgunluk ve/veya işsizlik krizi) biçiinde ortaya çıkan kriz türüdür (Kibritçioğlu, 2001: 176). Reel kriz, enflasyon krizi ve durgunluk krizi olak üzere ikiye ayrılabilir. Bunlardan enflasyon krizi, al ve hizet piyasalarındaki genel fiyat düzeyindeki sürekli artışların belirli bir sınırın üzerinde olasıdır. Durgunluk krizi ise, fiyatlar genel seviyesindeki artışların, ekonoide al ve hizet üretiinde yatırıları teşvik edecek düzeyin altında gerçekleşesidir. Bir başka deyişle durgunluk krizi, ekonoide yeterince yatırıın yapılaası dolayısıyla GSMH artış hızının düşük düzeyde kalasıdır. Bir başka reel kriz türü olan işsizlik krizi ise, eek piyasasındaki işsizlik oranlarının alışılış seviyenin üzerinde olası şeklinde ortaya çıkan krizlerdir (a.e.) Finansal Kriz ve Çeşitleri Finansal kriz, işletelerde evcut üreti tarzının, seraye birikiini sağlayacak noktanın gerisinde kalası, seraye birikiinin daralası, üreti ve dolaşı bütünlüğünün kesintiye uğraasıdır (Özkan, 2005: 167). Finansal krizler ekonoinin reel kesii üzerinde tahrip edici etkiler yaratabilen ve böylece piyasaların etkin olarak işleyiş gücünü bozan finansal piyasa çöküşlerine sebep olabilektedir. Genel kabul gören yaklaşıa göre, özellikle yükselen piyasalarda yaygın olarak görülen finansal krizler ana hatlarıyla; para, bankacılık, dış borç ve global krizler olak üzere dört grupta toplanabilir. Bu krizler genellikle birbirini takip ettikleri için bunlar arasında çok kesin bir ayırı yapılaaaktadır (Delice, t.y.: 58) Para Krizleri Para krizlerinin iki türü bulunaktadn -. Bunlardan birincisi, ödeeler dengesi krizi; diğeri ise, döviz kuru krizidir Döviz Kuru Krizi: Sabit döviz kuru politikalarının uygulandığı ekonoilerde piyasa katılıcılarının yerel para birili varlıklardan yabancı para birili varlıklara doğru kayaya başlaası sonucu, erkez bankasının döviz rezervlerinin tükenesi şeklinde ortaya çıkan krizlerdir (Özkan, a.e.: 168). Ayrıca bir ülke parasının üzerindeki spekülatif saldırı, bir devalüasyonla veya şiddetli bir değer kaybıyla sonuçlanırsa ya da erkez bankası büyük iktarda rezerv satak veya faiz oranlarını Öneli oranlarda yükseltek suretiyle parayı koruaya zorlanırsa bir döviz veya para krizi oluşur (Delice, a.e: 59) Ödeeler Dengesi Krizi: Esnek kur sistei uygulanan ülkelerde eydana gelen döviz kuru krizidir. Seraye hareketlerinde eydana gelen bir tersine döne ile ödeeler bilançosu açıkları artar ve rezervler tükenir. Bu da döviz kurundaki şiddetli artışa sebep olur Bankacılık Krizleri Bir ülkedeki bankacılık sistei ve finansal siste, ekonoide fon arz edenlerle fon talep edenler arasında aracı görevini görür. Ayrıca bankacılık ve finansal siste ekonoideki reel hareketlerin sağlıklı İşleesine, likidite sıkıntısı çekileesine yardıcı olur. Başta erkez bankası olak üzere eğer bankacılık sistei bu görevini yerine getireez ve diğer finansal piyasalar da sağlıklı işleezse; ayrıca asli görevlerin yerine sığ ve büyük boyutlu tali işlerle uğraşaya başf arlarsa bel i rl i bir süre sonra

4 38 M. Büşra ENGİN bankacılık ve finansal siste kriz içerisine girer (Eroğlu, 2002: 98). Ülkedeki tasarnıflar reel ekonoiye kazandırılasında aracı olan bankacılık sistei yükülülüklerini yerine getireez hale gelirse, enkul kıyet borsalarında hisse senedi fiyatlarında çok hızlı düşüşler olur. Ayrıca erkez bankaları (ali piyasaları yönlendirici fonksiyonunu), elindeki para politikası araçlarının yetersizliği ya da etkinsizliği gibi nedenlerle piyasaya üdahale edeezlerse finansal kaynaklı ekonoik krizlere neden olur (Eroğlu, a.e.: 99). Bir ülkenin kau ve/veya özel kesie ait dış borçlarını Ödeyeee duruunda, dış borç krizinden söz edilir. Dış borç krizi özellikle hüküetlerin dış borçların çevrilesi ve yeni dış kredi bula konusunda sıkıntı yaşaaları nedeniyle, dış borcun yeni ödee planına bağlanası ve yükülülüklerin ertelenesi duruunda ortaya çıkar. Ayrıca, borçlu borcunu ödeyeez veya alacaklı alacağının ödenee riskini hesaba katarak yeni krediler verez ya da açtığı kredileri tahsil ete çabalarına başvurursa borç krizleri ortaya çıkar (Delice, 2003: 61) Dış Borç Krizleri FİNANSAL KRİZLER İKİZ KRİZLER BANKACILIK KRİZİ PARA KRİZLERİ DIŞ BRÇ KRİZLERİ 1.NESİL KRİZ MDELLERİ 2.NESIL KRİZ MDELLERİ 3.NESİL KRİZ MDELLERİ Şekil 1: Finansal Krizler KRİZLERİ AÇIKLAYAN MDELLER 1970'li yıllarla birlikte bir takı krizlerin birbirine benzer özellikler gösteresi nedeni ile birinci, ikinci ve yeni nesil kriz türleri adı verilen üçüncü nesil kriz kavraları iktisat literatürüne giriş bulunaktadır BİRİNCİ NESİL MDELLER: Literatürde birinci-nesil odeller ya da dışsal-politika odelleri olarak isilendirilen bakış açısı döviz kuru krizlerini tutarsız ya da başka bir ifadeyle sürdürüleez politikaların ve yapısal dengesizliklerin sonucu olarak değerlendirektedir. Bu görüşe göre, döviz kuru rejii,

5 Sosyal Bililer Dergisi 39 uygulanacak politika paketinin sadece bir parçasıdır ve sürdürülebilirliği diğer para ve aliye politikası hedefleriyle çelişeesine bağlıdır. Birinci-nesil odeller döviz kuru rejiinin yaşatılabiliıiiğini aynı zaanda cari açığı kapatak için gelecekte gerekli olan yeterli ihracat gelirini yaratabileye bağlaaktadırlar (Hacıhasanoğlu, t.y. : 7) İKİNCİ NESİL MDELLER: İkinci-nesil odelin teel özelliği birincinesil odeller tarafından yapılan doğrusal davranış varsayıına dayanaası dır. Bİr ya da daha çok ekonoik biriin doğrusal olayan davranış gösteresi halinde odelin birden çok çözüü olacağı açıktır. İkinci-nesil odel özellikle devletin doğrusal olayan davranışlar gösteresi duruunda oluşabilecek "çoklu dengeler" (ultiple equilibria) üzerinde duraktadır. L2.3.3.ÜÇÜNCÜ NESİL MDELLER: Asya krizinden sonra geliştiriliştir. Asya'da ortaya çıkan krizleri, ekonoik göstergeler teelinde (enflasyon, parasal büyüe oranı, bütçe açıkları, işsizlik) birinci ve ikinci kriz teorileri ile açıklaak ükün olaıştır ASİMETRİK BİLGİ PRBLE MİNDE FİNANSAL KRİZİN RTAYA ÇIKIŞ MEKANİZMASI Büyük Dünya Bunah'nda da olduğu gibi, ekonoik gerilee ve banka paniklerinin doğurduğu para arzındaki azala fiyat düzeyinde keskin bir düşe doğurur. Bekleneyen bu deflasyonla borç yükünü artırdığı için firaların net değeri erindeki kayıplar artar. Irving Fisher bu dununa "borç deflasyonu" deektedir. Borç deflasyonu süreci başladığı zaan ters seçi etkisi ve ahlaki risk probleleri artaya deva eder. Sonuç olarak yatırı harcaaları ve ekonoik aktivite uzun zaan depresyonda kalır (Mishkin, 1996: 27). Üçüncü-nesil para krizi odelleri, FİNANASAL KRİZİN GÖSTERGELERİ Tablo 1: Finansal Krizlerin Öncü Göstergeleri MİKREKNMİK GÖSTERGELER CAMELS ANALYS IS SERMAYE YETERLİLİĞİ GÖSTERGELERİ Konsolide seraye yeterliliği rasyosu Serayeli rasyolar frekans dağılıı (seçiliş bazı kurulara ait seraye yeterliliği rasyosu analizi-en büyük üç bankanın ve kau bankalarının evduat sigorta fonuna devredilen veya daha önce gözeti otoritesince üdahale edilen bankaların seraye analizi ve seraye yeterliliği rasyosu belirli bir düzeyin altında yer alan bankaların sayısı gibi) MAKREKNMİK GÖSTERGELER FİNANSAL SİSTEMİ ETKİLEYECEK ÎÇSEL VE DIŞSAL ŞKLAR EKNMİK BÜYÜME Topla büyüe oranlan (reel GSMH büyüesinin azalası) Sektörel bizler

6 40 M. Büsra ENGİN Tabİo i' in devaı AKTİF KALİTESİ GÖSTERGELERİ Kredi veren kurular Sektörel kredi konsantrasyonu Döviz kredi kullandıraları Batık krediler ve karşılıkları Zarar eden kau kuruluşlarına kullandırılan krediler Aktiflerin risk yapısı Dolaylı krediler Borç/Özsercye(kaldiraç)oranları Borç alan kurular Borç/Özkaynak oranlan Kuru karlılığı Kurulara ait fansal duru göstergeleri Tüketici borçlanaları YÖNETİMİN KALİTESİ GÖSTERGELERİ Gider rasyolan Çalışan başına düşen kar Finansal kuruluşların sayısındaki büyüe GELİR VE KARLILIK GÖSTERGELERİ Aktif karlılığı Özkaynak karlılığı Gelir ve gider rasyolan Yapısal karlılık göstergeleri LİKİDİTE GÖSTERGELERİ Merkez Bankasından kullandırılan krediler Bankalar arası para piyasası faiz oranlan Mevduatların parasal büyüklüklere oranı (M1,M2,M3) Kredi/evduat oranı Likit aktifler rasyosu(aktif ve pasiflerin vade yapıları) İkincil piyasa likiditesi ölçüleri PİYASA RİSKİ DUYARLİLİĞİ GÖSTERGELERİ Döviz kuru riski Faiz oranı riski Hisse senedi fiyat riski Mal fiyat riski PİYASA GÖSTERGELERİ hisse senetleri dahil finansal enstrüanlar in piyasa fiyatları veri/getiri göstergeleri kredi derecelendireleri ülke kağıtlarının getiri arjları (sovercign yield spreads) FİNANSAL PİYASA YAPISI Bankacılık sektörünün konsantrasyon rasyosu Finansal kuruluş sayısı aşın ÖDEMELER DENGESİ Cari işleler açığı Döviz rezervlerinin yeterliliği (i): (Rezervler/KV borç)vc (Rezervler/KV borç+c i D(2)} Dış borçlana (vade yapısı dahil) (dış borçlananın Öneli Ölçüde artası) Dış ticaret hadleri(negatif yönde ticari şoklar) Seraye hareketlerinin kopozisyonu ve vade yapısı (aşın seraye girişleri) ENFLASYN Enflasyonun Değişkenliği (Enflasyon ranında Öneli Ölçüde Değişkenlik lası FAİZ RANLARI VE DÖVİZ KURLARI Faiz oranlarının ve döviz kurlarının değişkenliği Yurtiçi reel faiz oranlann seviyesi(yükselen reel faiz oranları) Döviz ku istikrarı(döviz kurundaki öneli değişiler) Döviz ku LaahhüLleri KREDİ VE AKTİF FİYATLARINDAKİ HIZLI BÜYÜME (BMS) Kredilerdeki aşın yükseliş(kredi/gsmh) Aktif fiyatlarındaki aşırı yükseliş (belirli bir süre sonra oluşacak fiyat azalışlarının yaratacağı olusuz etkiler) YAYILMA ETKİLERİ (contagion effects) Ticari etkiler Finansal piyasa ilişkisi DİĞER SEKTÖRLER Doğrudan kredi kullandıraları ve yatırılar Bankacılık sektörüne yapılan kau yatınları Ekonoide vadesi geliş ancak ödeneiş borçlar Reel sektör firaları ve tüketicilerin bilanço yapılarının zayıflığı. Bankalar arası rekabette yaşanan hızlı gelişi ve değişiler Kaynak: Evans,., Leone, A., Gill, M., Hilbers, P., "Macropdential indicators of Financial Syste Soundness"; International Monetary Fund ccasional Paper, ss.1-54.

7 Sosyal Bililer Dergisi 4i Tabloda IMF, istikrar unsurları ikro ve akro teelde belirleiş ve bunları çeşitli alt gruplara ayırıştır Göstergelerin sayısı oldukça farklı olakla birlikte bu göstergelerin birbirinden bağısız değerlendirileeyeceği sonucuna varılaktadır. Uluslararası rezervler, reel döviz kuru, rezerv yeterliliği (M2/R) ve kredi iktarındaki genişlee öneli başlıklardır. Ancak finansal faizlerin göstergeleri dendiğinde, akla ilk gelen göstergeler şu şekildedir. Faiz ranlarındaki Artış: Para arzdaki bir darala ya da kredi talebindeki bir artış nedeniyle faiz oranlarındaki bir yüksele duruunda piyasada hala riski yüksek talepler kalacaktır ve ters seçi etkisi nedeniyle kreditörler kredi verekten vazgeçeceklerdir. Böylece yatırılarda oluşacak bir azalışla ekonoide şiddetli bir gerilee eydana gelecektir (Deirci, 2005: 40). Menkul Kıyetler Piyasasında Düşüş: Menkul kıyetler piyasasında şiddetli bir düşe, firanın net değerinde de düşe eydana getireceği için, ters seçi etkisi ve ahlaki risk problelerini de artırabilekledir. Çünkü firanın net değerindeki bir düşe, enkul kıyet satın alarak borç verenler açısından verdikleri borca karşılık teinatların da düşesi anlaına geldiğinden, artık onlar için eydana gelecek zararın boyutları çok daha büyük olacaktır. Bu nedenle de az borç verecekler, bu da yatlan azaltarak üretiin ve istihdaın düşesine yol açacaktır. Belirsizliğin Artası: Bir resesyon veya enkul kıyet piyasasındaki çöküş yüzünden finansal piyasadaki belirsizliğin artası, borç verenler açısından riskli taleplerle risksiz taleplerin ayırt edilesini güçleştirir ve bu duru ters seçi olasılığını artıracağından borç vere isteğini düşürür ve yatırılarla üreti de azalış olur. Banka Panikleri: Asietrik enforasyo-nun yol açtığı banka panikleri, evduat sahiplerinin evduatlarını kaybete korkusuyla bunları bankalardan çekelerinin sonucunda oluşur. Böylelikle bankaların ödünç verilebilir fonları azalarak ekonoi genelinde yatırılar azalacaktır. Bir banka paniği, aynı zaanda kredilerin ve dolayısıyla likiditenin azalası sebebiyle faiz oranlarının artası sonucunu da doğurur. Fiyat Seviyesinde Beklenedik Bir Düşüş: Fiyat seviyesindeki beklenedik bir düşüş, borç sözleşelerinde ödee iktarı sabit tutulduğu için, ödenecek yükülülüklerde bir artış anlaına gelektedir. Bu duruda varlıklar ve yükülülükler arasındaki fark azalaktadır. Ödenecek iktar artacağı için sonuçta borcun ödeneeesi deek olan ahlaki risk problei ortaya çıkaktadır (Deirci, a.e.: 41) FİNANSAL KRİZİN ETKİLERİ Global kriz küreselleşenin bir ürünü olarak ortaya çıkar. Küreselleşenin olusuz etkisi olarak dünyanın herhangi bir yerinde eydana gelen kriz, birbirine sıkı sıkıya bağlı bütünleşiş ali piyasalar yoluyla dünyanın diğer ülkelerine yayılabilektedir. Bunun en büyük nedeni ise, krizlerin bankacılık ve finansal alandaki krizler olasından kaynaklanaktadır. Çünkü, ekonoilerde para piyasaları ve ali piyasalar her türlü gelişeye anında tepki gösterebilektedir. Bu tepki, gelişekte olan ülkelerde piyasaların spekülatif hareketlere açık olası nedeniyle daha da yıpratıcı olabilektedir (Eroğlu, a.e.: 94). Krizler taaen birbirinden bağısız değildir. Farklı alanda ortaya çıkan bir kriz, diğer kriz türlerini de beraberinde getirebilir. Mesela bir bankacılık krizi döviz kuru krizini; para krizi, dış borç krizini veya ödeeler dengesi krizini eydana getirebilir.

8 42 M.Büşra ENGİN Kaunun evduatları çekek üzere bankaya hücu eteleri, bunun sonucunda sıkışan bankaların varlıklarını zararına sataları, siste içindeki bankalar arasındaki evduat değişileri ya da evduatın siste dışına çıkası, ortaya çıkan bir krizin bankacılık sektörüne yaptığı olusuz etkilerdendir KRİZİN YAYILMASINI ET KİLEYEN UNSURLAR 1) Bankacılığın Yapısı: Yüksek enflasyon yaşanan kriz sürecinde kaunun bankaya yaptığı hücu, tek şubeli bankaların iflasına sebep olaktadır. Çok şubeli bankalarda şubeler kapansa da riskin dağılasından ötürü iflas yaşanaak-tadır. Uluslararası bankacılıkta da risk vardır. Banka-fira kredi ilişkisi uzun sürelidir, deflasyon ve kriz dönelerinde daha hassastır. 2) Bankaların Kısa Süreli Yurt Dışı Kaynaklara Bağılılığı: Mevduatın bir kısının yabancılara ait olası, yabancı paranın çekilesiyle öneli etkiler yapar. 3) Finansal Serbestlik: Her ne kadar krizi yok etek ve piyasaları güçlendirek aacını gütse de teeli sağla olayan ekonoilerde bazı sıkıntılara sebep olaktadır. - Borcun büyüesi - Belirsizliğin artası - Yeni finansal araçların ortaya çıkası - Deneyisiz kuruların piyasaya giresi - Rekabetin artası - Kredi işlelerinde karlılığın düşesi - Finansal kuruların arasında sınırların kalkası DÜNYADAKİ FİNANSAL KRİZLER VE ETKİLERİ Küreselleşenin etkisiyle bir ülke ya da bir bölgede başlayan kriz, diğer ülke ve bölgelere de yayılabilektedir. Teel olarak seraye hareketlerinin neden olduğu finansal krizler yükselen piyasalarda gelişen piyasalara nazaran daha etkili olaktadır. İKİNCİ BÖLÜM FİNANSAL KRİZLER VE DÜNYA ÖRNEKLERİ 1990Tı yıllarda görülen finansal krizler gelişiş ülkeler ve yükselen ülkeler olak üzere sınıflandırılabilir GELİŞMİŞ PİYASALARDA FİNAN SAL KRİZLER GÜNEY DĞU ASYA KRİZİ VE DÜNYA EKNMİSİNE ETKİLERİ Asya krizi Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland'da ortaya çıkıştır. Krizi hazırlayan en öneli iki sebep, aşırı iktardaki yabancı seraye ve finansal yapının kırılganlığıdır Asya krizi, ekonoide yaşanan bir takı akro ekonoik bozukluklar ve yanlış uygulanan bazı politikaların sonucu ortaya çıkıştır. Krizi hazırlayan nedenlerin en önelisi olarak kriz öncesinde Asya ülkelerine yurt dışından büyük iktarda yabancı seraye girişi gösterilektedir. Asya ülkelerindeki yüksek büyü-e oranları, düşük enflasyon, bütçe perfor-ans yüksekliği, sabit döviz kuru uygulaası ve hüküet tarafından yabancı serayeyi çekek için teşvikler ve nispeten yüksek faiz oranlan yabancı serayenin Asya ülkelerinde aşırı iktarda olasına zein hazırlaıştır. Gelen bu aşırı seraye, kriz anında ülkeyi aniden terk ederek ekonoiyi daha da Çöküntüye uğratıştır.

9 Sosyal Bililer Dergisi 43 Krizden heen önceki yıllarda Endonezya, Güney Kore, Malezya, Filipinler ve Tayland yoğun olarak seraye akıına uğraışlardır. Yoğun seraye girişleri özellikle de kısa döneli seraye hareketleri düzensiz finansal serbestleşeye atfedilebilir. doı ırudi-ın yhlırıkiî E poı iioy yalın î un diû or vaünkır Şekil 3 : Asya Ülkelerinin Seraye Hareketleri (GSYİH'n Yüzdesi larak) Kaynak: Bülent Güloğlu, A.Ender Altunoğlu, "Finansal Serbestlee Politikaları ve Finansal Krizler: Latin Aerika, Meksika, Asya ve Türkiye Krizleri", İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi No: 27 Eki, İstanbul s. 12. Büyük iktardaki seraye girişinden başka krizi tetikleyen başka unsurlar da vardır. Her şeyden önce Asya ülkelerinde finansal yapı kırılgandır. Aslında bu kırılganlığın nedenini aşırı iktardaki seraye girişleri oluşturaktadır. Çünkü seraye girişleri kredilerin hızlı bir şekilde artasını sağlayarak finansal varlık fiyatlarını büyük iktarda yükseltip, aşırı risk alınasına sebep oluştur. Güneydoğu Asya krizi 2 Teuz 1997 yılında Tayland bahtının devalüe edilesiyle başlaıştır. Tayland' da başlayan kriz Filipinler, Malezya, Endonezya ve Güney Kore' ye yayılarak bölgesel bir krize dönüşüştür. Bölgede sabit kur sisteine uygun politikalar uygulanaası krize orta hazırlaıştır (Kansu, 2003 : 142). Tablo 2: Beş Asya Ülkesinin Teel Ekonoik Göstergeleri Reel GSMH Büyüe. -. Enflasyon- Kau Kesii Fazlası " ortalaa - ortalaa " ortalaa 1996 Endonezya. 7,3 8,0 8,6 6,4-0,2 0,0 G.Kore 77 7,1 6,4 4,9-0,5 0,2 Malezya - ~ 8,8 8,6 4,0 3,6-0,4-0,5 Filipinler - 2,8 5,7 10,7 8,4-2,2-0,5 Tayland - 8,5 5,5 5,1 5,9 2,6 1,5 Kaynak: Aydan Kansu, Döviz Krizleri: Türkiye 1994 ve 2001 Krizlerinin Döviz Krizi Modelleri Çerçevesinde Değerlendirilesi, (Basılaış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü, İstanbul, 2003), s. 144.

10 44 M. Büşra ENGİN 1995 yılının ikinci yansından itibaren Aerikan dolarının Japon yeni ve Avrupa para birii karşısında ani değer kazanası da bir çok Asya ülkesinin rekabet gücünü olusuz etkileiştir. Ancak yapılan çalışalar Asya krizinin döviz krizinden çok, bir seraye krizi olduğunu ortaya koyaktadır. Güney Aerika'daki olaylar, özellikle 1994 Meksika pezo krizi yüzünden güvenlerini kaybeden batılı yatıneılar Doğu Asya ülkelerinde tuttukları portföy yatırılarını çekeye başladılar. luşan doino etkisi sayesinde bir süre sonra küresel bir kriz oluşuştur. Krizin sonucunda; Gayrienkul sektöründe hızlı düşüş ve çöküşler yaşanış, Finans sektöründe iflaslar yaşanış, borsa büyük düşüşlere sahne oluş, kredilerin haci düşüş, iş güvencesi gerçek anlada tehlikeye giriş, hane halkı harcaaları azalıştır. Kısacası, beş yıllık bir durgunluk yaşanıştır. Asya krizinin en belirgin etkisi bu ülkelerde yaşanan ekonoik darala ve buna bağlı olarak ekonoik büyüenin yavaşlaa-sıdır. Küreselleşe sonucunda dünya ülkeleri birbirine bağılı durua geliştir. Asya ülkelerinde görülen ilk etki devalüasyon sonucunda oluşan ihracat artışıdır. Üretiin Tablo 3: Japonya Teel Ekonoik Göstergeler ve ekonoinin ithal girdilere ve yabancı serayeye bağılılığı, ülke genelinde yaşanan olusuz hava ve sosyal huzursuzluklar bu ülkeler için dezavantaj oluşturaktadır. Kriz sonucunda IMF'in Asya ülkeleriyle yaptığı anlaşalar artık sorgulanaya başlanıştır. IMF'in eleştirildiği teel nokta deflasyon yaşayan ülkelerde üreti düzeylerini daha da azaltacak istikrar paketleri uygulataya çalışasıdır JAPNYA KRİZİ ve DÜNYA EKNMİSİNE ETKİLERİ İkinci Dünya Savaşı sonrası hızlı bir kalkına sürecine girerek dünyanın en büyük ikinci ekonoisi haline gelen Japon ekonoisi, 1980'lerin ikinci yarısından itibaren "balon ekonoisi" olarak adlandırılan bir suni büyüe dönei yaşaışta. Varlık fiyatlan, para arzı ve kredi hacinde artışın yaşandığı söz konusu döne, 1990'larin başından itibaren yerini uzun süreli bir durgunluğa bırakıştır. Ekonoik büyüede eydana gelen yavaşlaa, hisse senedi fiyatları ve gayrienkul fiyatlarındaki düşüşle birlikte bankaların ve diğer ali kuruların ali bünyelerinin zayıflaasına neden oluştur. Ev ipotek (hoe ortgage) borçlanasında faaliyet gösterek aacıyla kurulan Jusen şirketlerinin kredi vere kaliteleri hakkındaki endişeler 1992'de iyice artaya başlaıştır yılı sonu İtibariyle. -. Japon. Yeni ; ". ÂBD doları. - (İSMİ i 499,600 ilyar Yen 4,078,367 ilyon $ Cari İşle Dengesi 14,248 ilyar Yen 116,310 ilyon $ Dış Ticaret KazIıısı 9,728 ilyar Yen 79,411 ilyon $ ihracat--- 50,942 ilyar Yen 415,855 ilyon $ İthalat":.-" 41,214 ilyar Yen 336,444 iiyon$ İç Borç Stoku-. 643,195 ilyar Yen 5,250,714ilyon$ Uluslar arası Rezervler 496,181 ilyon $ 496,181 ilyon $ Bütçe 81,230 ilyar Yen Tüfe %-0,8 İç Borçlana Faizi % 1,365 işsizlik ranı. :. % 5.4 Yen/ABD Doları paritesı 122,5 (yıl ortalaası) Kaynak: T.C. Tokyo Büyükelçiliği Ekonoi Müşavirliği "Teel Ekonoik Göstergeler''

11 Sosyal Bililer Dergisi 45 Finansal Kriz Eki 1997'de başla-ıştır. toriteler ilk etapta Japonya'nın batısındaki sorunlu bankalara üdahale etek için önle alıştır. Büyük ali kurular (bankalar) Eki 1997 arka arkaya iflas etiştir (Erdönez, 2002: ). Aynı ay içinde 4 büyük ali kuruun iflas haberinin gelesinin ali piyasalarda yarattığı psikolojik etki çok büyük oluştur. Sistede ağırlığı olan diğer bankaların iflas edeceğine ilişkin spekülasyon yapılası, söz konusu bankalar önünde evduat sahiplerinin paralarını çekek için uzun kuyruklar oluşturalarına neden oluştur. Bu arada 1997 Teuzunda Tayland'da patlak veren Asya ali krizi sonbaharda koşu ülke Kore'ye sıçraıştır. Japonya ali sisteinin kırılganlığı bu ortada daha da artıştır. Bu dönede kau kaynaklanılın kullanılası tekrar gündee geliştir. Kriz karşısında, gecikeli de olsa sektörde disiplini sağlaak aacıyla etkin deneti birileri kuruluş, evduat sigorta sisteinde değişiklik yapılarak evduata ta güvence veriliş, likidite sıkıntısı çeken bankalara seraye desteğinde bulunuluş, yaşaası ükün olayan bankalar krizin sistetnik hale dönüşesini önleek için sisteden çıkarılıştu". Sorunlu kredilerin ve firaların yeniden yapılandırılasına yönelik de yasal ve kurusal düzenleeler yapılıştır. Bu politikaların uygulanasını kolaylaştıran en dikkat çekici nokta, çok ciddi tutarlara ulaşan bir kau kaynağının yeniden yapılandıra çabalarına tahsis edilebiliş olasıdır Tablo 4: Japonya Seraye Hareketleri Kullanı Biçii Sııbat TKİ 1998 Şubat 2000 Mevduat Garantini Bitlis Kredi Garantileri 17 11! ;o 27 n 1 ; Güçsüz Bankalara Seraye Desiefii Devletleştire i\ ;8 IH TPLAM Kaynak: Serdar Çokaklı, "Bankacılık Sektöründe Yeniden Yapılandıra: Japonya Örneği", Bankacılık Düzenlee ve Denetlee Kuruu, MPSD Çalışa Raporları, Teuz 2002, s. 32. Benzer deneyiler yaşaış birçok ülkeden pek de farklı olayan politikaların yürürlüğe konasına rağen Japonya'nın uyguladığı çözü paketlerinden hala sonuç alınaaasında ana hatlarıyla, Japon finans sisteine Özgü geleneksel yapıların (ana banka sistei, konvoy sistei vb.) siste üzerinde hala etkisinin hissedilesi, krizin he bankacılık sektörüne he de reel sektöre yayılarak bir sannal oluşturası ve yurtiçi talepte görülen daralayı gidereye yönelik uygulanan genişletici aliye politikasının kau gelir-gider dengesini bozası öneli engeller olarak göze çarpaktadır RUSYA KRİZİ ve DÜNYA EKNMİSİNE ETKİLERİ 1990 yılında Sovyetler Birliği' nin dağılasından sonra Boris Yeltsin, Rusya Federsyonu'nun ilk deokratik seçilerin-de Rusya'nın yeni lideri oluştur. Yeltsin, yardıcısı Gaidar' la birlikte Rusya' yi eski erkezi planlaadan kurtarıp, piyasa ekonoisine geçirebilek için IMF ağırlıklı

12 46 M. Büşra ENGİN olak üzere yurt dışından krediler alaya başlaış, dış ticaret ve döviz kurları arasındaki tü kısıtlaaları kaldırıştır. Fiyat kontrollerinin kaldırılası ve dış ticaretin serbestieştirilesiyle enflasyon hızla yükseleye başlaıştır. Çözü Merkez Bankasının para basasında aranınca enflasyon, 1991 yılında %100'ün üzerine çıkış, 1992 yılında %2526'ya yüksel-iştir (Özel, 2005: 84). Yeltsin, 1992 yılı sonunda liberizasyon prograı İzleyen Gaidar'ın yerine "enflsyonla ücadele" prograı uygulayan Chernoyrdİn'İ getir-iştir. Chernoyrdin ile birlikte enflasyon oranı 1998 yılı öncesinde %11'e gerile-iştir (a.e.: 86) yılında yapılan seçilerde Rusya'nın başına Chubaİs'in gelesiyle özelleştire progralarında öneli adılar atılıştır. Tablo S: Rusya Federasyonu Büyüe Ve Enflasyon Cari GSMH (r$) Reel GSMH Büyüesi % -12,6-4,0-2,8 0,8-1,0 1,0 Enflasyon ,8 5,0 İşsizlik ranı - 7,0 8,8 9,1 9,3 9,0 Kaynak: IMF, Carnegie Endowent for International Peace, Russian and Eurasian Progra: Briefing on the russian Econoy by Anders Aslund, June 8, Tabloya bakıldığında, dış ticaretin serbestleştirilesi ve uygulanan diğer ekonoik politikalar sonucu yıllık ortalaa enflasyon oranının 1995 yılında yüzde 131'e, 1996 yılında yüzde 22'ye ve 1997 yılında yüzde 10'lar civarına düşürüldüğü görülektedir. Reel GSYİH 1991 yılı sonrasında ilk defa 1997 yılında yüzde 0.8 civarı artış gösteriştir. Tablo 6: Rusya Fcdersayonu Cari İşleler Dengesi (Mr $) = 1997 İhracat 67,8 82,7 90,5 88,7 İthalat 50,0 61,9 67,4 71,3 Dış Tie.Dengesi - 17,8 20,8 23,1 17,3 Cari İşleler Dengesi " - 9,0 8,0 11,6 3,3 Kaynak: Devlet Planlaa Teşkilatı, (1998). "Rusya Krizi ve Türkiye Üzerine Muhteel Etkiler"i Elektronik Dosya, Yıllık Progralar ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Ankara., Piyasa ekonoisine geçiş sürecinde yapılan öneli reforlardan biri de dış ticaretin serbestleştirilesi oluştur. Serbest dış ticaretle birlikte tüketicilere daha geniş al çeşidi satın ala ikanı doğuştur. Bu gün Rusya'da tüketilen alların çoğunluğunu ithal allar oluşturaktadır. Bu duru, üreticilerin uluslararası rekabete açık olalarını ve fiyatların daha serbestçe belirlenesini de sağlaıştır. Bu gün ülkede yaşanan finansal krize rağen Rusya

13 Sosyal Bililer Dergisi 47 ödeeler dengesi fazlası veren bir ülkedir yılında ha petrol fiyatlarının son yılların en düşük seviyesine inesi büyük ölçüde ha petrol, doğal gaz ve aden ihracatçısı olan Rusya'da döviz gelirlerinin azalasına yol açaktadır. Söz konusu gelişelerin 1998 yılında Rusya'nın bir iktar cari işleler açığı veresine neden olduğu düşünülse de kriz öncesi ekonoik duru değerlendirildiğinde dış denge açısından ciddi bir sorunun görülediği de belirtilektedir. Tablo 7 : Rusya Seraye Akışı (Net. Milyar Dolar) ortalaa Özel -ı,ı 7,5 18,8 36,6 7,2 Sabit Seraye 0,4 1,8 2,2 2,6 1,4 Porıföy Yatırıı 0,0 0,3 0,9 1,0 0,6 Banka Kredileri -3,3 4,3 7,1 9,9-2,2 Diğer Krediler 1,8 1,1 8,7 23,2 7,3 Resi (IMF v.s.) 8,7 6,3 9,5 5,1 8,1 Topla 7,6 14,8 26,1 41,7 15,3 Kaynak: Saruhan Özel, Global Finansal Krizler, Deniz Kültür Yayınlan, İstanbul, 2005, s. 92. Tabloda görüldüğü üzere 1995 yılı ve sonrasında Rusya' ya hızlı bir seraye akışı oluş, 1997 yılında döviz girişi 42 ilyar dolara yaklaşıştır. Seraye girişleri, uzun vadeli sabit seraye yatırılarından çok, banka kredileri ve diğer kredilerden oluşaktadır yılından sonra ekonoide iyileşeler görülüş, enflasyon ve faiz oranlan düşürülerek, borçlar geri ödeneye başlanıştır yılı sonunda başlayan Güneydoğu Asya krizi, Rusya' yı olusuz etkileeye başlaıştır. Krizdeki Asya' nın petrole olan talebinin azalasıyla düşen petrol fiyatları ihracatının üçte biri ve bütçe gelirlerinin % 40 ı petrol satışlan olan Rusya' yı zor durua sokuştur (A.e. : 93). Hüküetin bir tedbir olarak vergi gelirlerini artırası şirketlerin kayıt dışı faaliyet gösterelerine ve yatırıcıların olusuz havayı anlayıp panikleesine sebep oluştur. Gelirlerini artıraayan ve eskisi kadar da rahat borçlanaayan hüküet artık aaşları bile ödeyeez hale geliştir. Petrol fiyatlannın düşesiyle ihracatı büyük sekteye uğrayan Rusya ekonoisi, Sovyetler Birliği' nden ayrıldığından beri ilk kez cari açıkla karşı karşıya geliştir. Faiz oranlarının %80 lere çıkasından sonra döviz rezervlerinin de eriesiyle rublenin bandı genişletiliştir. Krizden bankalar da payını alınca ve oratoryu ilan edilince IMF' den yardı alınası konusu gündee geliştir. Vergi reforlarını öngören progra, etkisini göstereyip faizlerin daha da artasına neden olunca 1998 Ağustos' unda kriz patlak veriştir yılında Rusya ekonoisi %5,3 küçülüş, ancak krizden sonra hiç bekleneyen bir hızla büyüe sürecine giriştir. Krizin öneli tetikleyicilerinden olan düşük petrol fiyatlarının yeniden yükseleye başlaası bu duruda etkili oluştur yılında % 85 civarında olan enflasyon, Putin' in başkan olduğu 2000 yılında % 20 lere gerileiştir YÜKSELEN PİYASALARDA FİNANASAL KRİZLER Finansal krizler genel olarak yükselen piyasalarda etkisini şiddetli bir biçide hisset-

14 48 M. Büşra ENGİN tirektedir. Yükselen piyasa anlaındaki gelişekte olan ülkelerde birkaç özeliğe dikkat edilelidir. Gelişekte olan ülkelerin finans piyasalarında, genel olarak, birkaç finansal kuruun veya devletin güçlü hakiiyeti vardır Gelişekte olan ülkelerin finans piyasaları, ekonoik yapıdaki sorunlardan kaynaklanan öneli güçlüklerle karşı karşıyadır. Gelişekte olan ülkelerde finansal gelişe ile ekonoik büyüe ilişkisi, bu ülkeler tarafından, bugüne kadar yeterince değerlendirileiştir. Gelişekte olan ülkelerin finans piyasalarında ülke ve kredi riski açısından öneli sorunlarla karşı karşı yadı rl ar. Gelişekte olan ülkelerde finans piyasalarda, finansal baskı, niteliği taşıyan devlet üdahalelerinin varlığından da söz edilesi gereklidir LATİN AMERİKA ÜLKELERİ MEKSİKA KRİZİ ve DÜNYA EKNMİSİ ÜZERİNE ET KİLERİ Meksika, 1970' den itibaren 1976,1982 ve 1994' te üç büyük ekonoik kriz geçiriştir (Karabulut, 2002: ili). 1980'li yılların ortalarından itibaren NAFTA'ya üye olasının da yarattığı etkiyle Meksika ekonoisinde yapısal değişi başlaıştır ve refor sürecinde istikrarlı büyüe hedefleniştir yılında para politikası uygulaasında önceden belirleniş döviz kuru rejiinin korunası ancak zayıf bankacılık sisteinin etkileneesi koşuluna bağlı kılınıştır. Ne var ki Meksika parası pezonun aşırı değer kazanası ekonoik dengeleri bozuştur. İ990'lı yıllarda finansal serbestleşirle ve büyük seraye girişleri İle birlikte oluşan kırılganlıklara ilaveten 1994 yılında ekonoide yaşanan iç ve dış şoklar, döviz kuru baskı altında iken Aralık 1994'de bir ödeeler dengesi krizi ve finansal krize yol açış tır yılı sonunda yaşanan kriz ile döviz kuru noinal olarak yüzde 100'ün üzerinde değer kaybına uğraış, ekonoik faaliyet bozuluş ve üretideki azala tehlikeli boyutlara ulaşıştır. Meksika hüküeti dalgalı kur rejiini sürdürülebilir tek reji olarak görüş ve uygulaaya geçiriştir (Erdönez, Pelin Ataan, (2002). "Japonya Mali Krizi", Türkiye Bankalar Birliği, Faiz oranlarının serbestleştirilesi, kau bankalarının özelleştirilesi gibi uygulaalar da başlangıçta on yıldan uzun bir zaandır çok düşük büyüe oranına ve yüksek bir enflasyona sahip olan Meksika ekonoisinin canlanasını sağlaıştır. Gerçekten de yıllan arasında, GSYİH sabit fiyatlarla yılda ortalaa % 4 büyüüş ve 1993 yılı sonunda enflasyon oranı yiri yıldan beri ilk kez % 10'nun altına iniştir. Bu istikrarlı büyüe Meksika'nın o güne kadar görediği kadar çok yabancı seraye çekesini sağlaıştır. Şekil 4'te de görüldüğü gibi Meksika ekonoisine yabancı seraye girişi kriz öncesinde hızlanıştır.

15 Sosyal Bililer Dergisi 49 rfı i i - Dojıdan valinini' Porlioy yatian Diğer yatırılar Şekil 4 : Meksika' N Seraye Hareketleri (Gsh' N Yüzdesi larak) Kaynak: International Monetary Funds,(1998). International Financial Statistics,Washington, D.C. Bunların dışında özel sektöre açılan kredilerin hızla artası çapaya dayalı döviz kuru politikasının deva ettirilesi, uluslararası faiz oranlarının özellikle A.B.D' deki faiz oranlarının yükselesi, politik cinayetlerden dolayı oluşan belirsizlikler gibi faktörler Meksika ekonoisine olan güveni oldukça zayıflatıştır. Özel sektöre-açılan kredilerdeki artışlar bankacılık sisteinde düzenlee ve denetleenin etkin oladığı bir duruda ortaya çıkıştır. Ayrıca bankalar açtıkları kredilerin kullanı alanları kontrol edebilecek bir ekanizayı kendi bünyelerinde bulunduraaktaydılar. Ancak bankaların kredi portföylerindeki belirgin kötüleşe nedeniyle 1995 yılından itibaren banka kredilerinin artış hızı büyük oranlarda yavaşlaıştır. Meksika hüküetinin 20 Aralık 1994 tarihinde döviz kuru bandını %15 oranında genişlete kararından sonra, pezo, beklenenden çok daha hızlı bir şekilde değer kaybeteye başlaış, uluslararası rezervler iki gün içinde 5 ilyar dolar eridikten sonra bunun yeterli olayacağı düşünülüş ve 22 Aralık' ta pezo dalgalanaya bırakılıştır (Güloğlu, Altun-oğlu, 2002: 36). Bu duru faiz oranlarının aşırı derecede yükselesine yol açış ve bankaların portföylerinin bozulasını hızlandırıştır. Panik içindeki uluslararası yatırıcılar hızlı biçide fonlarını geri çekeye başlaışlar ve krizin etkile-rinin büyüesini körükleişlerdir. Meksİka'daki kriz bölgeye haki olan güvensizlik nedeniyle "tekila" etkisiyle diğer Latin Aerika ülkelerine de sıçraış ve bölge ülkelerinin borsalarında öneli düşüşlere neden oluştur. Kriz, diğer gelişekte olan ülkeleri de etkileiş ve Uluslararası Finans Şirketinin bileşik endeksi 1995 yılının ilk çeyreğinde %15 değer kaybetiştir. Krizle birlikte Meksika'ya yönelik portföy yatınlan azalış ve 1995 yılında Meksika ekonoisinden yaklaşık 3.4 ilyar dolarlık portföy yatırıı çıkıştır yılında 25 ilyar 110 ilyon dolar olan Merkez Bankası rezervleri, 1994 yılında yaklaşık 6 ilyar 278 ilyon dolara gerileiştir.

16 50 M. Biişra ENGİN BREZİLYA KRİZİ VE DÜNYA EKNMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ 1980'ierde ve 1990 lanrı başında pek çok bankacılık ve döviz krizi yaşayan Brezilya ekono-isi, 1994 Meksika krizinden sonra düzel-eye başlaıştır yılında dünyada Asya krizinin etkileri yaşanırken, Brezilya ekonoisi parlak bir done geçirekteydi. Bir çok kriz yaşayan ekonoide olduğu gibi, bu parlak ekonoik sonuçların cari denge açığı sorunu yarataktaydı. Cari işlelerdeki bu sorun ülkeye hızla akaya başlayan yabancı seraye sayesinde finanse edilebiliyordu. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere, ülkede yapılan özelleştire prograları sonucunda döneinde 9,2 ilyar dolar olan yabancı seraye, 1997 yılında 35 ilyar dolara kadar yükseliştir. Tablo 8: Brezilya Seraye Akışı (net, ilyar dolar) ortalaa " 1999 Özel 9,2 12,8 38,4 34,5 38,1 22,3 Sabit Seraye. 0,4 2,8 10,0 15,5 22,5 28,9 Porlföy yatırıı 2,2 5,4 5,8 5,8 2,0 1.7 Banka kredileri. 3,0 6,4 13,5 11,9-4,0-12,1 Diğer, krediler.. 3,6-1,8 9,1 1,3 17,6 3,8 " Resi(IMFvs). -1,2-0,8-0,7 4,6 14,0 11,1 Topla 8,0 12,0 37,7 39,1 52,1 33,4 Kaynak: Saruhan Özel, Global Finansal Krizler, Deniz Kültür Yayınlan, İstanbul, 2005, s.141. lulu akro ekonoik sonuçlara rağen, cari denge açığındaki hızlı artış, Donıbusch ve Krugan gibi ünlü ekonoistlerin dikkatini çekekte ve uyarılarına neden olaktaydı. Niteki Dobusch 'un para birii "real"in yabancı serayenin bir sonucu olarak değerlenesinin enflasyonu azaltakla birlikte ihracat perforansını olusuz etkileyebileceği ve dış ticaret açığının tehlikeli olabileceği konusundaki uyarıları yılları arasında ihracatın yılda ancak ortalaa %1 büyüyebilirken, ithalatın bu dönede yılda ortalaa %60 büyüyerek yaklaşık iki katına çıkasıyla haklı çıkıştır (Özel, a.g.e.: 101). Realİ düzenli küçük devalüasyonlarla yöneten Merkez Bankası, realin değer kaybını önleek için iki hafta içinde 10 ilyar dolarlık döviz satışı yapıştır (a.e.: 142). Talebin şiddetlendiği görülünce MB, radikal bir kararla gecelik faizi (Selic faizini) %20'den %46'ya çekerken Hüküet de 18 ilyar dolarlık bir bütçe tasarrufu sağlayacak "acil önle paketi" açıkjaış-tır (a.e.) 18 ilyar doların 8 ilyarı çeşitli vergi oranlarında yapılacak artışlardan, kalan kısı bütçe harcaalarındaki kısıtlaalardan kaynaklanıştır. Bu şok faiz ve bütçe tasarrufu sayesinde döviz talebi ekonoinin geneline yayıladan kontrol altına alınabiliş, real, Asya krizinin ilk darbesinden korunabilişti Rusya krizi öncesi yıllık enflasyon %5 in altında olsa da Brezilya ekonoisi ağır bir reel faiz yükü altında kalış ve borç yükü ağırlaşıştı. Faizlerin yüksekliği kısa bir süre sonra yeniden seraye girişini cezbeteye başlaış ve borç yükünü GSYÎH' n %35 ine yaklaştırıştı (A.y.) Brezilya başkanı Cardoso, bu sıkıntılı ortada seçilere gitek zorunda kalıştı. Sol kanadın başındaki rakibi Lula da Silva yüksek reel faizleri eleştirip, spekülatif serayenin azaltılası

17 Sosyal Bililer Dergisi 51 gerektiğine işaret etekte ve İthalat engelleri ile döviz açığının azaltılası gerektiğini ileri sürekteydi. Başkanlık seçilerinden iki ay önce Rusya' nın Ağustos ayında oratoryu ilan etesiyle yeniden şiddetli döviz talebiyle karşı karşıya gelen Brezilya Merkez Bankası spekülasyonu durdurak için döviz satışına başlaıştı. Bu talep Asya krizin d ekinden daha da şiddetli olduğu için döviz rezervleri hızla erieye başlaıştı. Borç stoku ve büyüe üzerindeki olusuz etkileri tecrübe edinilse de gecelik faiz %20 den % 40 a yükseltildi. Cardoso seçileri kazanır kazanaz bir tasarruf prograı daha açıkladı. If, Dünya Banaksı, G7 ülkelerinin sağladığı ek finansan sayesinde orta yeniden sakinleşeye başlaıştı yılında vali olan Gerais'in devlete olan 20 ilyar dolarlık borcunu en az 3 aylık bir süre içinde ödeeyeceğini açıklaasıyla, bu oratoryu karan, daha birkaç hafta öncesine kadar büyük üitlerle açıklanan tasaituf paketinin rüzgarını bir anda tersine çevirdi. Cardoso, Gerais' e verilecek vergi payının verileyeceğini ve gelecekteki gelirlerin de bloke edileceğini duyurarak karşı saldırıya geçti. Finansal piyasalarda Rio de Janerio ve diğer zengin eyaletlerin de oratoryua gireceği iddialarıyla dalgalanaya başlaası ve Merkez Bankası' nın İstifa etesiyle kriz yayılaya başladı. Dalgalanaya bırakılan real %80 değer kaybeteye başlayınca selic faizleri yeniden yükseltildi. Ancak kısa bir süre sonra real yeniden değer kazandı ve borsa, kriz gününe göre yıl sonunda %240 arttı yılında sadece %0,8 büyüyen ekonoi, 2000 yılında %15 artan İhracatın da etkisiyle %4,4 lük büyüe hıza ulaşıştı. Brezilya, 1999 krizinin ardından dalgalı kur rejiine ve enflasyon hedefleesine geçti. Aa real, 2002 yılında 1999 yılında olduğu gibi şiddetli bir devalüasyona daha aruz kaldı (a.y.) ARJANTİN KRİZİ VE DÜNYA EKNMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ Arjantin ekonoisi 1920'lerde kişi başına illi gelir sıralaasında dünya ekonoileri içinde ilk 10 ülke arasında yer alırken, takip eden 60 yıl içinde sürekli gerileyen bir perforans gösteriştir. 1940'larda uygulanan politikalar büyük kau açıklarını, enflasyonda artışı ve ekonoik durgunluğu beraberinde getiriştir. İkinci Dünya Savaşı' nı takip eden dönede, Arjantin kronik enflasyonun etkisi altında kalıştır Dünya Savaşı' nı takip eden dönede, Arjantin kronik enflasyonun etkisi altında kalıştrr. Enflasyonu dünya ülkeleri seviyesine çekek aacıyla bir çok kez döviz kurunun noinal çapa olarak kabul edildiği istikrar prograları uygulaaya geçiriliş, ancak bu prograların hepsi para krizleri İle sonuçlanıştır. 1970'lerin ortalarına gelindiğinde ülkenin uzun döne büyüesinin fark edilir derecede düştüğünü ve 1980'lerin ikinci yarısında ülkenin süregelen bir durgunluğun içinde olduğunu söyleek ükündür. Tasarruf ve yatın oranlarında döneinde ciddi bir azala gözlelenektedir (Hacıhasanoğlu, t.y.: 47)

18 52 M. Büşra ENGİN Tablo 9: Arjantin'in Teel Ekonoik Göstergeleri ( ) Reel Bııyurne. GSMH % Tüfe Yıllık 96 Değişi Noinal Döviz : f: 199S « pezo/dolar "rta laa-fieel;.- Efekaf Döviz fcuruendelsi 10, ,3 5,8-2,8 5, ,8-3,4-0,8-4,4-11,0 84,0 17,5 7,4 3,9 1,6 0,1 0,3 0,7-1,8-0,7-1,5 41 0,9985 0,9905 0,9985 0,9995 1,0000 0,9985 0,9995 0,9995 0, ,9995 3, ,5 165,5 178,0 169,5 163,2 163,7 176,3 171, ,6 185, (1990=100) - Carı İşleler Dengesi (nr $} -0,4-6,5-8,0-11,0-5,2-6,8-12,2-14,5-1, ,4 8,6 Uluslu- arası Rezervler (ınr $) 6,0 10,0 13,8 i 4,3 14,3 18,1 22,3 24,8 26,3 25,1 14,6 10,5 ihracat artışı % - -2,1 3,4 8,5 17,8 28,9 13,6 9,0 0,7-10,5 11,58-0,6-8,2 ithalat Artışı 0 fc=- 68, ,3 11,3-4,6 15,8 24,1 3,4-15,3 0,4-16,6-51,8 FaizDjşıBülçe,--. DeuResı (tur pezo) ,043 3,685 2,890 1,156-1,420-1,580 2,388 1,413-2, ,844 Genel Denge _ " " (rjıezo) -1,190-1, ,607-6,224-7,212-4,396-6,4İ 8-12,304-9,781-15,445 Dı^Borç/GSMH % z~_ " " " - 32,9 27,4 30,5 33,3 38,2 40,3 42,7 47,3 51,0 51,5 52,2 132,6 Kaynak: Burçin Hacıhasanoğlu, Meksika 1994 ve Arjantin Krizlerinin Gelişekte lan Ülkeler Ve Türkiye için Önei, s yıllan arasında Arjantin iyi bir büyüe perforansı gösteriştir. Söz konusu döne içinde bu olulu trendi bozan tek gelişe 1995 yılında yaşanan ve yayıla etkisi kısa süreli ancak güçlü bir şekilde Arjantin'de de hissedilen Meksika krizidir yılı haricinde gözlelenen bu İyi perforansta, sözü edilen döne boyunca etkili olan olulu yurtdışı şartların (dış ticaret hadleri,. seraye hareketlerinin yönü, global büyüe trendi) rolü olduğu düşünülektedir. Rusya krizinin yaşandığı 1998 yılında dahi Arjantin ekonoisi büyüeye deva etiştir. Ancak, 1999 yılında büyük ölçüde Rusya krizine bağlı seraye çıkışlannın sonucu olarak görülen bölgesel yavaşlaa Arjantin'i resesyona sokuştur yılında başlayan ve Arjantin krizi için bir başlangıç olarak nitelendirilen seraye çıkışları Arjantin'de özellikle 1999 Brezilya devalüasyonu sonrasında kalıcı ve şiddetli hale geliştir.

19 Sosyal Bililer Dergisi Şekil 5: Arjantin Seraye Hareketleri Ve Büyüe - _ l / \ \ A 1S94 1.9E5 > 1997 '998 ISSiİP - -6 l GSYIH Büyüe ra (%> Özel Seraye Akıİan (ilyar cidar) Brezilya krizinin etkisi olarak Arjantin' in en büyük seraye çıkışları 2001 yılında görülüştür. Finansal krizlerin global etkilerini net bir şekilde tesil eden krizde, Arjantin, 2000 yılında uluslararası seraye piyasalarına erişiini büyük ölçüde kaybetiş, 2001 yılının ikinci çeyreğinde yoğun bir seraye çıkışı yaşaış ve evduat çekilişleri bankacılık sisteinin varlığını tehdit eteye başlaıştır. Bunun üzerine Aralık 2001'de evduatlar kısi olarak donduruluştur. Arjantin'in progra kriterlerini yerine getirediğini gören IMF ödeelerini durdura kararı alıştır. Aralık ayı sonunda uluslararası yükülülüklerinin bir kısını ödeyeeyeceğini duyuran Arjantin, bundan bir ay sonra cak 2002'de konvertibilite rejiinin resi olarak son bulduğunu açıklaıştır. Pezo kesicin bir değer kaybı yaşaış ve bankacılık sistei krize giriştir. Ekonoi durgunluğa girdiği 1998 yılından 2002 yıla kadar olan döne içinde yüzde 20 oranında küçülüş ve söz konusu daralanın ülke üzerinde büyük ekonoik ve sosyal zararları oluştur Feldstein Arjantin krizinin iki teel nedenini aşırı değerli kur ve yüksek dış borç olarak nitelendirektedir. Aşırı değerli kur ihracatı azaltıcı, ithalatı artırıcı etki yaparak dış ticaret dengesini bozuş ve ülkeyi dış borcun faizini ödeek için bile borçlar hale getiriştir yılı sonlarında Arjantin'in dış borcu, 30 ilyar A.B.D. doları 2002'de geri ödenek üzere, GSYİH'n % 50'sine ulaşıştır (A.e.) TÜRKİYE borç krizi sonrası Türkiye Ekonoisinin ithal ikaeci odele sahip içe dönük yapışı sonlandırıştır askeri yöneti yılları ekonoik istikrar ve serbest ticareti kendisine hedef alan yıllar oluştur. Ulusal paranın devalüe edilesi ve ihracatı teşvik eden politikalar ihracatta büyük bir artışa neden oluştur. Baskı altına alan ücretler ile yurtiçi talebin düşük düzeyde tutulası ile ihracat artışı gerçekleştiriliştir yılından sonra ithalatta kadeeli serbestleşeye geçilirken 1989 yılında enflas-yonla ücadele prograının bir parçası olarak tarifeler düşürülüş 1990 yılında ise fiyat ve iktar kısıtlaaları neredeyse taaı ile kaldırılıştır. (Celasun, t.y.,)

20 54 J I 2003 so co r-ı 18.4 ın S s TI C. n C 45.0 v s :3 ffl 2002 CN 29,8 oo oo ın r» -14,2 co in 1,598 59,0 33, r- 68,4 co co' cs oo" so so S 1,455 93,2 47, CN ^t -9,8 co s v 0, co 68,7 c\ <N -11,6 T, s CN 0,530 73,2 112,3 : 1998 o 69,7 co <n n- " 0\ -7,6! s 0,307 74,5 33,5 : ,1 C co oo Ti S v no r~ s 0,200 YL as Cs" C- CN co - -2,4 S -8,4 oo 0,105 76,5 30, v so 76,0 ZZ co C c Tir r- 0,057 72,3 20, c r oo " r- G n C so S 0, , oo r- S t co so* so -6,3 r- S oo 0,014 62,8 37, os 66,0 CN oo co so -5,4 so oo 0,009 65,4 s s" s I 1991 İT) r- r- co o" co in *n 0,005 72,7 S ví :0 -a: o c o < ti iv, u s H J vı GSYİH (r$) :, 60,2 - c o İhracat (r$) ' co İthalat. (r$) Dış Ticaret Dengesi (r$) -2,6 Cari Denge (r $ ).., - so Döviz Rezervleri' -3,0 Bütçe Dengesi.(GSYİH%) os Tf t/) Ü v 1-4 CQ w- 2 C/> ó tí o CQ İ- 0,003 YTL/Dolar 51.9 Faiz (%/rb gecelik); ' 18,7 ; Borsa Piyasa Değerifr $)